صاحب‌خبر - فروپاشی شوروی یک رخداد ساده در عرصه ملی و بین‌المللی نبود و توانست تأثیرات عدیده‌ای را بر فضای روابط بین‌الملل حاکم کند. یکی از پراهمیت‌ترین این تأثیرات ایجاد خلاء قدرت در موازنه موجود میان نیروهای این قلمرو و به طور کلی اروپا بود که از نمونه‌های موردی این خلاء قدرت می‌توان به جنگ‌های فروپاشی یوگسلاوی و همچنین بحران قره‌باغ اشاره کرد. جنگ یا در اصطلاحی بهتر بحران قره باغ از سال‌های پایانی جنگ سرد و قبل از فروپاشی شوروی میان دو کشور ارمنستان و آذربایجان آغاز شد. منشأ جنگ قره باغ کجاست؟ منطقه قره باغ از نظر موقعیت جغرافیایی در قفقاز جنوبی واقع شده است و به طور تقریبی می‌توان آن را یک پنجم خاک کشور آذربایجان دانست، اما این منطقه نه به یکباره بلکه به طور تدریجی و در طی سال‌های 1988 تا 1994 به اشغال کشور ارمنستان درآمد. فضای ملتهب فی مابین آذربایجان و ارمنستان با وقوع یک آتش‌بس موقت کمی آرام‌تر شد اما این بحران هنوز هم حل نشده است و این دو کشور در یک وضعیت نامعلوم به سر می‌برند بدین معنا که رابطه آن‌ها بر دو پارامتر جنگ یا صلح و یا نه جنگ و نه صلح تعریف می‌شود. روابط فعلی دو کشور براساس این پارامتر که یک توافق نامه دائمی مبنی بر آتش بس وجود ندارد، استوار شده است. شدت این مناقشات و همچنین نگاه سایر کشورها به ظرفیت‌های ژئوپلتیک این منطقه باعث می‌شود تا این دو کشور نتوانند به صورت دوجانبه به حل این مسئله بپردازند و همواره بازیگران متعدد سیاسی و اقتصادی در این مساله دخالت کرده و به فرسایشی شدن این موضوع کمک شایانی می‌کنند. گرایش ارمنستان به روسیه و آذربایجان به غرب نحوه یارگیری‌ها و به اصطلاح بازیگری در این عرصه هم بدین گونه است که کشور روسیه گرایش به سمت ارمنستان دارد و کمک‌های متفاوت و شایانی در عرصه‌های مختلف نظامی، اقتصادی و ... به این کشور انجام می‌دهد و در نقطه مقابل نیز آذربایجان به دلیل چالش‌هایی که در حوزه انرژی با فدراسیون روسیه دارد، گرایش شدیدی به رژیم‌های فرامنطقه‌ای از جمله رژیم صهیونیستی و آمریکا دارد و سیاستگذاری‌های امنیتی و نظامی خود را بر این مورد قرار داده است. برخی از تحلیلگران مسائل و عرصه اوراسیا بر این باورند که بحران و چالش قره باغ یک مسئله تک بعدی از منظر انرژی است، اما برخی دیگر براین باورند که مسائل و پارامترهای عدیده‌ای از جمله دین، فرهنگ، نژاد و .... در عدم حل این بحران در طولانی مدت بسیار تاثیر گذار بوده است. منطقه قفقاز هم از منظر ژئوپلتیک، استراتژیکی و راهبردی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و همین امر سبب شده است که شاید بتوان این منطقه را یک مرز دانست اما نه فقط از منظر فیزیکی بلکه از این که این منطقه مرز میان تمدن‌های مختلف و گوناگون همچون اسلام، مسیحیت و یهودیت است. منطقه قره‌باغ از اهمیت بالایی برخوردار است که یکی از دلایل آن سرازیر شدن رودخانه‌های بسیار به سمت کشور آذربایجان است و همین امر سبب شده تا این کشور با استفاده از توان سد سازی بر روی این رودخانه‌ها بتواند انرژی الکتریسیته خود را تامین کند، اما از منظر جغرافیایی یک مسئله مهم که آذربایجان را تهدید می‌کند، محدب بودن مرزهای جغرافیایی این کشور است و این مسئله باعث می‌شود در صورت تبدیل بحران به جنگ آسیب پذیری این کشور نسبت به ارمنستان بالا رود. نکته دیگر اهمیت منطقه قره باغ این است که ایالات متحده با در پیش گرفتن دو سیاست در قبال این منطقه سیاست‌های خود در قفقاز را پیگیری می کند. نخست آنکه ایالات متحده برای نفوذ در قفقاز احتیاج به یک پل دارد و آن پل به دلیل ژئوپلتیک خاص این منطقه قره باغ است و دوم آنکه سیاست گذاری‌های امنیتی در راستای تامین انرژی خود را در این منطقه برقرار کرده است. اهمیت استراتژیک قره باغ اگر رابطه بین این دو کشور به سمت تنش فزاینده و در نهایت یک جنگ تمار عیار برود، آذربایجان از حمایت غرب و رژیم صهیونیستی و ترکیه برخوردارست و ارمنستان هم از حمایت روسیه. در دیدگاه دوم می توان متصور بود که روابط بین این دو کشور به سمت روابط صلح آمیز پیش برود در این صورت دو کشور ایالات متحده و روسیه رو به بازی کردن به اصطلاح با کارت این دو کشور می‌آورند و فضای روابط به سمت امتیازدهی‌ها و امتیازگیری‌های متقابل می‌رود که با توجه به شرایط امر امکان وقوع این تحلیل بیشتر وجود دارد. نهایت در دیدگاه سوم اینگونه می‌شود که روابط این دو کشور نه به سمت جنگ می‌رود و نه به سمت صلح و در یک فضای میانه به بازیگری می‌پردازد، در اینجا اهمیت کشورهای مختلفی ازجمله ترکیه، جمهوری اسلامی ایران و ...خود را نشان می‌دهد و دلیل این امر این است که به دلیل موقعیت این دو کشور در توان چانه زنی با کشورهای این رابطه و سایر کشورهای دخیل در این موضوع می‌توان برای حل این چالش، سیاست نه به جنگ را در پیش گرفت. همچنین گفتنی است؛ فعال شدن مناقشه قره باغ در مرزهای شمالی جمهوری اسلامی ایران، این کشور را با تهدیدات و پیامدهای مختلف امنیتی مواجه کرد که می توان آن را به دو دسته چالش های درون گرای مرزی و برون گرای مرزی تقسیم کرد که رژیم صهیونیستی هم از این موضوع استقبال می‌کند. از طرفی دیگر همسایه ما یعنی کشور ترکیه نیز بر اساس مبادرت به انتقال گروه‌های تروریستی از سوریه به قره‌باغ و در جوار مرزهای شمالی ایران کرده، که این نیز به صورت ناخود آگاه یک تهدید می تواند تصور شود. نه جنگ نه صلح؛ فعلا آذربایجان پیروز شد اما نگارنده معتقد است اتفاقی که نیمه شب گذشته رخ داد پیش بینی حالت دوم را از مدت ها پیش متصور ساخت و این یعنی سه کشور ارمنستان، روسیه و جمهوری آذربایجان اعلام کردند، موافقت‌نامه‌ای را برای پایان دادن به جنگ در قره‌باغ به امضا رساند این منطقه پس از مدت ها رنگ آرامش را به خود دید طبق مفاد این توافق آتش‌بس میان دو کشور آذربایجان و ارمنستان از ساعت ۲۱ به وقت گرینویچ در ۱۰ نوامبر آغاز خواهد شد. نیروهای ارمنستان از مناطق خارج از قره‌باغ کوهستانی عقب‌نشینی خواهند کرد. نیروهای حافظ صلح روسیه در کریدور لاچین مستقر خواهند شد. ارمنستان متعهد می‌شود ۱۵ نوامبر (۲۵ آبان ماه) جاری منطقه «کلبجر»، ۲۰ نوامبر (۳۰ آبان ماه) منطقه «آقدام» و اول دسامبر (۱۱ آذر) سال جاری میلادی منطقه «لاچین» را به جمهوری آذربایجان پس دهد.در خط مقدم جبهه در منطقه قره باغ کوهستانی و در امتداد جاده لاچین در قره باغ نیروهای حافظ صلح روسیه به تعداد یک هزار و ۹۶۰ نظامی، ۹۰ ماشین زره پوش و ۳۸۰ خودروی نظامی مستقر می‌شود.نیروهای حافظ صلح روسیه همزمان با خروج نیروهای ارمنی از قره باغ در این منطقه مستقر خواهند شد و مدت اقامت نیروهای روسی در منطقه ۵ سال خواهد بود.بر اساس این سند، آوارگان جنگی تحت کنترل کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور آوارگان به منطقه قره باغ کوهستانی و شهرستانهای همجوار آن بر می‌گردند.همچنین آوارگان و پناهندگان به خاک قره باغ و مناطق مجاور تحت کنترل کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل برمی گردند و تبادل اسرای جنگی، سایر افراد بازداشت شده و اجساد کشته شدگان انجام می‌شود.در همین راستا کنترل ارتباطات حمل و نقل، با کمک مقامات سرویس مرزبانی روسیه انجام می‌شود.علاوه بر این موارد به منظور افزایش اثربخشی فرایندهای کنترلی بر روی اجرای توافقات توسط طرف‌های درگیری، یک مرکز آشتی برای نظارت بر آتش‌بس تشکیل خواهد شد.دیگر مفاد این توافق عباتند از: تمامی محورهای مواصلاتی اقتصادی و حمل و نقل در منطقه رفع انسداد شده‌اند. جمهوری ارمنستان به منظور سازمان‌دهی تردد بدون مانع شهروندان، خودروها و کالاها در هر دو جهت، ارتباطات حمل و نقلی بین مناطق غربی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را فراهم می‌کند. کنترل ارتباطات حمل و نقلی تحت کنترل سرویس خدمات مرزی FSB روسیه خواهد بود.با توافق طرفین، ساخت محورهای حمل و نقل جدید برای متصل کردن جمهوری خودمختار نخجوان به مناطق غربی آذربایجان انجام خواهد شد.∎​