به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، فارغ از اینکه برجام در چه شرایطی قرار دارد و آیا اساسا در میدان واقعیت اثری از وجود آن هست یا نه، امروز بند پنجم از پیوست «ب» قطعنامه 2231 سازمان‌ملل متحد، محل چالشی میان اعضای دائم شورای امنیت به‌عنوان شرکت‌کنندگان در توافق هسته‌ای با ایران شده است و آینده‌ای مبهم را برای سرنوشت تنها دستاورد توافق هسته‌ای که ممکن است برای ایران حاصل شود، ایجاد کرده است.
در بند یادشده از قطعنامه آمده است که بعد از پنج‌سال از روز قبول توافق ازسوی طرفین یا تا زمانی که آژانس گزارشی در تایید «نتیجه‌گیری گسترده‌تر» ارائه دهد، هرکدام زودتر حادث شود، تحریم‌های تسلیحاتی ایران لغو و همکاری‌های نظامی اعم از خرید و فروش تسلیحات به یا از ایران به‌صورت رسمی امکان‌پذیر خواهد بود.
حالا از امروز تا روز لغو این محدودیت (که کوتاه‌ترین محدودیت در نظر گرفته شده برای ایران در جریان توافق هسته‌ای است) کمتر از پنج‌ماه باقی‌مانده و با فرا رسیدن نیمه ماه اکتبر (دقیقا 18 اکتبر، 27 مهرماه) زمان انقضای محدودیت‌ها هم فرا خواهد رسید و همین هم باعث شده آمریکا موج جدیدی از تلاش‌ها برای از میان برداشتن همان حداقل‌های باقی‌مانده از برجام را ساماندهی کند.
چهارشنبه گذشته رویترز خبر داد نمایندگی آمریکا در سازمان‌ملل، پیش‌نویس قطعنامه‌ای را میان اعضای شورای امنیت توزیع کرده که به‌موجب آن تحریم‌های تسلیحاتی ایران که قرار است طبق قطعنامه 2231 در ماه اکتبر منقضی شود برای مدتی نامحدود تمدید خواهد شد و بدین شکل برجام دیگر واجد حداقل‌هایی از معانی حقوقی و سیاسی هم نخواهد بود.
درکنار این موضوع که در ادامه بحث بیشتر به آن خواهیم پرداخت، قریب یک‌هفته پیش، روزنامه نیویورک‌تایمز خبری منتشر کرد مبنی‌بر اینکه وزیر امور خارجه آمریکا پیشنهاد جدیدی را روی میز گذاشته که طی آن آمریکا با بازگشت به توافق هسته‌ای حرکت در مسیر جدیدی را برای جلوگیری از لغو تحریم‌های تسلیحاتی ایران آغاز خواهد کرد. این روزنامه روز یکشنبه ۲۶ آوریل در گزارشی جزئیاتی از این پیشنهاد را منتشر کرد و گفت با وجود خروج دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا از توافق برجام در سال ۲۰۱۸ مایک پمپئو، وزیر امور خارجه او همراه با تیمی در حال تدوین متنی حقوقی است که براساس آن آمریکا به‌عنوان یکی از طرف‌های برجام به‌شمار می‌رود و می‌تواند مانع از پایان یافتن تحریم‌های تسلیحاتی شورای امنیت سازمان‌ملل در اکتبر سال جاری میلادی شود.
این خبر هرچند بعدا ازسوی وزیر امور خارجه آمریکا و در گفت‌وگو با فاکس‌نیوز تکذیب شده و مایک پمپئو به این رسانه نزدیک به کاخ سفید گفته است «توافق هسته‌ای یک فاجعه بود و چنین موضوعی (بازگشت به برجام) اصلا مطرح نیست.» اما فاصله یک‌هفته‌ای تا تکذیب این خبر و تداوم تلاش‌ها برای استفاده از ابزارهای مختلف به‌منظور تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران، این احتمال را از ذهن خارج نمی‌سازد که آمریکایی‌ها برای رسیدن به این هدف خود ممکن است به این مسیر هم فکر کرده و حاضر باشند برای رسیدن به هدف خود راه رفته را برگردند و با چالش‌های حاصل از این عقبگرد درگیر شوند.
موضوع اصلی این نوشتار اما همان موضوع تدوین و تصویب قطعنامه جدید در شورای امنیت است که به‌نظر می‌رسد امروز اصلی‌ترین ابزار آمریکا باشد و تمام توان خود را برای رسیدن به آن مصروف کرده است.
برایان هوک، مسئول میز ایران در وزارت امور خارجه آمریکا روز پنجشنبه در کنفرانس خبری با موضوع قطعنامه پیشنهادی آمریکا برای تمدید محدودیت تسلیحاتی ایران توضیحات قابل‌توجهی را درمورد این طرح ارائه کرد. اولین نکته وی که موید توضیحات بیان‌شده در سطور پیشین همین مطلب است، این بود که آمریکا از تمامی ابزارهای خود برای جلوگیری از لغو تحریم‌های تسلیحاتی ایران استفاده خواهد کرد ولو اینکه حتی در مسیر تصویب قطعنامه جدید ناموفق باشد.
موضوع دومی که او مطرح کرد، ابراز امیدواری وی به‌همراهی اعضای شورای امنیت ازجمله پنج کشور عضو دائم با این پیشنهاد آمریکاست. او گفته با توجه به مواضع آنها در گذشته گرفتن موافقت این کشورها برای تصویب این قطعنامه «آسان» خواهد بود. او افزود: «روسیه و چین در یک خاورمیانه صلح‌آمیز و باثبات دارای سهم بزرگی هستند اما خشونت فرقه‌ای ایران و صادرات اسلحه این کشور، عامل اصلی عدم ثبات در خاورمیانه است.»
مساله سومی که او ذکر کرد، برداشت یک‌جانبه و قلدرمآبانه آمریکا از یک بند قطعنامه 2231 بود، جایی که معلوم نیست با وجود مخالفت دیگر اعضای برجام حتی اروپایی‌ها که پیش از این موضع‌شان توسط جوزپ بورل اعلام شده بود، آیا آمریکا موفق خواهد شد برداشت غیرمنطقی خود را به دیگر اعضا تحمیل کند یا خیر. برایان هوک این موضوع را این‌گونه توضیح داد: «اگر بند ۱۰ و بند ۱۱ اجرای قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان‌ملل را بخوانید، بسیار واضح است که ایالات متحده به‌عنوان یک شرکت‌کننده برجام در بند ۱۰ نام‌گذاری شده است و سپس در بند ۱۱ اصطلاح «مشارکت‌کننده» را برای ۲۲۳۱ تعریف می‌کند. این حق هر مشارکت‌کننده است و به‌طور آشکار، شامل حقوقی است که ما تحت ۲۲۳۱ داریم. بنابراین حق ما به‌عنوان یک شرکت‌کننده چیزی مستقل از برجام است. هیچ صلاحیتی در ۲۲۳۱ وجود ندارد که «شرکت‌کننده» به‌شکلی تعریف شود که نیاز به مشارکت در برجام داشته باشد و اگر تهیه‌کنندگان می‌خواستند صلاحیت را تهیه کنند می‌توانستند، اما این کار را نکردند. بنابراین، طبق یک خوانش ساده از ۲۲۳۱، هر شرکت‌کننده حق دارد درصورت بروز اختلاف یا سناریوهای دیگر از حقوق بند ۱۱ استفاده کند.»
این سه مساله مهم به‌اضافه یکی، دو نکته دیگر ایجادکننده فضای ابهام یادشده در ابتدای متن است و چنانکه پاسخ و ریشه‌یابی درخوری درخصوص آنها ارائه شود می‌تواند تا حدودی توضیح‌دهنده ابعاد ماجرا و مشخص‌کننده مختصات نقطه‌ای باشد که امروز هرکدام از طرفین برجام در آن ایستاده‌اند و مبتنی‌بر آن تصمیم خواهند گرفت. اول: سوال مهم در این زمینه این است که چه فرقی میان رفع تحریم‌های تسلیحاتی با رفع دیگر تحریم‌ها وجود دارد، چراکه ایالات متحده درموارد قبلی نشان داد که می‌تواند به‌صورت یک‌جانبه محدودیت‌های گسترده‌ای را علیه ایران اعمال کند؟ پاسخ اینجاست که در مسیر فشار حداکثری، آمریکا نمی‌خواهد سر سوزن فرصتی به ایران بدهد، ولو اینکه این فرصت اقتصادی هم نباشد. ثانیا آنها می‌دانند حتی یک موفقیت بسیار کوچک می‌تواند اثرات تبلیغاتی زیادی برای آنها داشته باشد و تضعیف‌کننده هیبت ظاهری آنها در سطح جهان باشد. دوم: موضع دیگر کشورهای عضو برجام که عضو شورای امنیت سازمان‌ملل هم هستند، مهم خواهد بود. ابتدا جوزپ بورل چند روز پیش ضمن بیان اینکه آمریکا نمی‌تواند به‌عنوان «عضو شرکت‌کننده» از مکانیسم‌های برجام و قطعنامه2231 برای تمدید تحریم‌های ایران استفاده کند، این حق را به آمریکا داد تا از سازوکارهای دیگر موجود در شورای امنیت هدف خود را پیگیری کند.
این اظهارات دوپهلو مطابق با همان نظرات ذاتی و بنیادی سه کشور اروپایی درمورد ایران به‌ویژه فعالیت‌های دفاعی آن است. اگر خاطرتان باشد در همان روزهای برجام و حتی ایام بعد کشورهایی مانند فرانسه حتی تندتر از ایالت متحده خواهان افزایش تحریم‌های صنایع نظامی ایران بودند و از این‌رو باید گفت به احتمال فراوان اظهارات اروپایی‌ها مانند آنچه اخیرا فرانسه درباره عدم تمایل‌شان به تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران عنوان کرده، دارای اصالت ذاتی نیست. از همین منظر هم باید تصور پیگیری راه‌های دیگر ازجمله ایجاد یک سازوکار برای فردای 18 اکتبر بود. برخی البته درمورد تردید‌های اروپا هم سخن می‌گویند. در این مسیر مسلم این است که آنها اولین کسانی هستند که از فروپاشی کامل برجام و احتمالا رفتارهای غیرقابل پیش‌بینی ایران متضرر خواهند شد و با نگرانی و تردید فروپاشی کامل برجام را دنبال می‌کنند.
درمورد روسیه و چین هرچند قدری شرایط متفاوت است اما به‌نظر می‌رسد مانند ادوار قبل ایران نمی‌تواند به‌صورت صددرصدی روی حمایت آنها حساب کند؛ شاید بگویید چون که چین و ایالات متحده در تقابل جدی با شخص ترامپ و اقدامات وی هستند امکان حمایت از ایران در این ماجرا بیشتر است، این گزاره امر صحیحی به‌نظر می‌رسد اما اینکه تا چه میزان قابل اتکاست، محل سوال است. نگاه واقع‌بینانه به میدان سیاست به ما می‌گوید به دلایل فراوان این مساله یک احتمال است و یک امر صددرصدی نیست. برای مثال وقتی در کنار این مساله زاویه‌ای را که دولت‌های یازدهم و دوازدهم درقبال این دو کشور ایجاد کرده‌اند، مدنظر قرار دهیم خواهیم دید که روابط دولت حسن روحانی با پوتین و شی‌جین پینگ آنقدر راهبردی نیست که آنها حاضر به پرداخت هزینه قابل‌توجهی برای ایران باشند و لذا صرفا تحت شرایط خاصی حاضر به وتوی قطعنامه‌های سازمان‌ملل هستند. سوم: دو روز پیش خبری آمد مبنی‌بر اینکه ۳۸۲ عضو مجلس نمایندگان آمریکا از تلاش‌های وزارت امور خارجه این کشور برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران حمایت کرده‌اند. از آنجایی که این مجلس هم‌اکنون دراختیار اکثریت دموکرات قرار دارد اولین مساله‌ای که به ذهن می‌رسد این است که این جریان نیز در فشار به ایران با ترامپ هم مسیر هستند لذا این تصور که برخی گمان می‌کنند ممکن است با پیروزی آنها در انتخابات آتی و حضور فردی چون جو بایدن در کاخ سفید، آمریکا به برجام بازمی‌گردد و تحریم‌ها دوباره لغو می‌شوند، بعیدتر از تصور موجود است.
درمورد کم‌وکیف اقدامات آمریکا، نحوه مقابله روسیه و چین و الزامات اقدام ازسوی ایران در شرایط توصیف‌شده، سوالات دیگری هم وجود دارد که کارشناسان به آنها پاسخ داده‌اند. می‌توانید این پاسخ‌ها را در شماره امروز «فرهیختگان» بخوانید.
رئیس دانشکده هسته‌ای دانشگاه شهید بهشتی:
آمریکا هیچ‌گونه شانسی برای متوقف کردن برنامه هسته‌ای ایران ندارد (لینک)
علیرضا کوهکن، عضو هیات‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی:
اگر تحریم‌های تسلیحاتی تمدید شوند چرا ایران باید در یکجانبه‌ترین توافق تاریخ باقی بماند؟ (لینک)
مدیر برنامه مطالعات جهانی مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری:
تمدید تحریم‌های تسلیحاتی هزینه پیش‌بینی‌نشده‌ای برای آمریکا دارد (لینک)