مایک پمپئو موضوع تفکیک بین برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ را شامگاه چهارشنبه ۱۰ اردیبهشت در مصاحبه با شبکه تلویزیونی «فاکس‌نیوز» توضیح داد و روز پنج‌شنبه نیز در یک توییت، بار دیگر این موضوع را به یک سناتور آمریکایی یادآور شد. وزیر خارجه آمریکا در مصاحبه‌اش با فاکس‌نیوز مدعی شد: باید تمام تلاش‌مان را به کار بگیریم که فروش جنگ‌افزار به «چنین رژیمی که رفتارهای بدش را دیده‌ایم» از سر گرفته نشود؛ و در این زمینه «در حال کار با شرکایمان، با بریتانیا، با فرانسه و با دوستانمان هستیم.»
بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت که در پیوند با تایید برجام در سال ۹۴ تصویب شد، تحریم تسلیحاتی ایران دوم آبان امسال برداشته می‌شود و آمریکا در روزهای اخیر پیش‌نویس قطعنامه‌ای را آماده کرده است که خواستار عدم لغو این تحریم می‌شود. برخی رسانه‌ها، از جمله نیویورک تایمز، به نقل از منابعی گفته‌اند روسیه و چین (هر دو دارای حق وتو) به احتمال بسیار زیاد مانع از تصویب این پیش‌نویس خواهند شد و در آن صورت آمریکا به این استدلال حقوقی روی خواهد آورد که هنوز «جزو یکی از مشارکت‌کنندگان برجام» است و از این رو می‌تواند اصطلاحا مکانیزم ماشه را فعال کند. مطابق برجام، هر یک از «مشارکت‌کنندگان» می‌تواند با اشاره به آن‌چه تخطی‌های ایران عنوان شده است، در قالب کمیسیون مشترک خواستار تشکیل جلسه شود و در صورت اینکه ایران موفق به متقاعد کردن اعضا در قالب یک بازه زمانی نشود، یکی از اعضای شورای امنیت عضو برجام می‌تواند خواستار بازگشت تحریم‌ها شود و هیچ عضو شورای امنیت حق ندارد چنین خواسته‌ای را وتو کند. در روزهای اخیر چند تن از مقام‌های ایران، از جمله وزیر خارجه و همچنین سفیر ایران در سازمان ملل، یادآور شدند آمریکا دو سال پیش هنگام خروج از توافق هسته‌ای مشخصا به «توقف مشارکتش در برجام» اشاره کرد. با این حال مایک پمپئو در پاسخ به این اظهارات مدعی شد: «قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل کاملا روشن است و درباره اینکه «مشارکت‌کننده» کیست هم صراحت دارد. این قطعنامه جدا از برجام است.»
او با این ادعا که «ما یکی از مشارکت‌کنندگان هستیم» گفت: «مشارکت‌کنندگان این حق را دارند که مکانیزم ماشه را فعال کنند تا مانع از انقضای تحریم تسلیحاتی ایران شوند. این به سود همه دنیا خواهد بود.» وزیر خارجه آمریکا در ادامه ادعاهای تکراری گفت که «کاستی‌های توافق هسته‌ای با ایران بسیار است.» توافق هسته‌ای بین ایران و شش قدرت جهانی در تیرماه سال ۹۴ امضا شد؛ شش روز پس از آن، ۲۹ تیر، شورای امنیت سازمان ملل با تصویب قطعنامه ۲۲۳۱، بر این توافق صحه گذاشت و شش قطعنامه قبلی علیه ایران را لغو کرد. وزیر خارجه آمریکا با ادعای اینکه چندان به اظهارات محمدجواد ظریف توجهی نمی‌کند زیرا وی در راه‌اندازی کارزار اطلاعات غلط «حرفه‌ای است» مدعی شد: «اصلا موضوع برگشت به برجام در کار نیست؛ هیچ تمایلی به این کار نداریم. آن چیز یک فاجعه بود... ما می‌خواهیم از ابزارهای سازمان ملل استفاده کنیم.»
برخی خبرگزاری‌ها نیز مدعی شده‌اند در متن معاهدات و پیمان‌های بین‌المللی معمولا از عبارت «طرف‌ها» استفاده می‌شود اما در متن برجام، بنابر برخی اظهار نظرها به خاطر تاکید بر معاهده نبودن این سند، از عبارت «مشارکت‌کنندگان» استفاده شده است. همچنین در روزهای اخیر شماری از رسانه‌های آمریکایی استدلال کرده‌اند فارغ از اینکه آمریکا هنگام خروج از برجام چه گفته یا چه نوشته است، همچنان نمی‌توان نشانه‌ای مبنی بر این یافت که آمریکا جزو مشارکت‌کنندگان سند نیست. این در حالی است که در چند نشست کمیسیون مشترک برجام که بعد از خروج آمریکا در اردیبهشت ۹۷ از برجام برگزار شده، نمایندگان آمریکا در این کمیسیون شرکت نکرده‌اند و نشست با حضور دیگر اعضای شورای امنیت برگزار شده است. مایک پمپئو در ادامه ادعاهای خود روز پنج‌شنبه در پاسخ به سناتور دموکرات، الیزابت‌وارن، از او خواست بین برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت تفکیک حقوقی قائل شود. بنابر گزارش‌ها، پیش‌نویس آمریکا برای عدم لغو تحریم تسلیحاتی ایران در اختیار برخی کشورها گذاشته شده است. مایک پمپئو نیز تایید کرد که در این باره گفت‌وگوهایی با «شرکایمان، با بریتانیا، با فرانسه و با دوستانمان» در حال انجام است.
پایان مشارکت آمریکا در برجام
ادعای وزیر خارجه آمریکا در حالی مطرح می‌شود که جوزپ بورل مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا می‌گوید آمریکا دو سال پیش به مشارکتش در برجام پایان داد و دیگر عضو مشارکت‌کننده در این توافق نیست. بورل در عین حال گفت حق آمریکاست که پیشنهاد خود را درباره تحریم تسلیحاتی ایران به شورای امنیت سازمان ملل ارائه کند. بورل روز پنج‌شنبه ۱۱ اردیبهشت گفت درباره گزارش‌های منتشرشده نظری نمی‌دهد، اما «روشن است که آمریکا به مشارکت خود در برجام پایان داده است.»
جوزپ بورل با تاکید بر اینکه نمی‌تواند درباره اقدامات احتمالی آمریکا یا سایر اعضای شورای امنیت اظهارنظر کند گفت: «ولی روشن است که در اظهارات پرزیدنت ترامپ و بیانیه ریاست‌جمهوری آمریکا در ماه مه گذشته، آنها اعلام کرده‌اند به مشارکت خود در برجام پایان می‌دهند.» مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا همچنین با اشاره به اینکه آمریکا از آن زمان «در هیچ جلسه مربوط به اقدامات در چارچوب این توافق شرکت نکرده است» گفت: «بنابر این، برای ما کاملا روشن است که آمریکا دیگر یک عضو مشارکت‌کننده در این توافق نیست.»
بورل همچنین گفت: مطابق برجام، قرار است این تحریم‌های تسلیحاتی اکتبر امسال برداشته شود اما «مطمئنا هر عضو شورای امنیت می‌تواند راهکار دیگری را به این شورا پیشنهاد کند؛ ببینیم شورای امنیت چه تصمیمی می‌گیرد.» همزمان با نخستین سالگرد خروج آمریکا از این توافق، ایران در اردیبهشت ۹۸ اعلام کرد در اعتراض به این اقدام و همچنین از آنجا که به منافع اقتصادی برجام نرسیده است، به‌صورت گام به گام، تعهدات خود در برجام را کاهش می‌دهد. جوزپ بورل در بخش دیگری از مصاحبه‌اش بار دیگر تاکید کرد تحریم‌های آمریکا علیه ایران نباید مانع از ارسال اقلام بشردوستانه شود. او با اشاره به اینکه اقلام بشردوستانه و کمک‌های انسان‌دوستانه به ایران از شمول تحریم‌های آمریکا معاف هستند گفت این موارد واقعا باید محقق شود و این هدف را برآورده سازد. مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا از جمله به درخواست وام ایران از صندوق بین‌المللی پول اشاره کرد و گفت: «من بارها و بارها از اعطای چنین وامی به ایران پشتیبانی کرده‌ام.»
فشار قانون‌گذاران آمریکایی به ترامپ
همزمان با این تحولات، نزدیک به ۹۰ درصد اعضای مجلس نمایندگان آمریکا نامه‌ای را امضا کرده‌اند که در آن از دولت خواسته شده در نحوه تعامل با سازمان ملل متحد و شیوه اعمال فشار به شورای امنیت برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران تجدیدنظر کند. به گزارش «ایسنا» به نقل از خبرگزاری رویترز، این نمایندگان در نامه خود از دولت ترامپ خواسته‌اند تا در نحوه برخورد و تعامل با سازمان ملل متحد و شیوه اعمال فشار به شورای امنیت برای تمدید و گسترش تحریم‌های تسلیحاتی ایران تجدیدنظر کند. دست‌کم ۳۸۲ نفر از ۴۲۹ عضو مجلس نمایندگان آمریکا متشکل از دموکرات‌ها و جمهوری‌خواهان در نامه‌ای به مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا، از او خواسته‌اند تا با متحدان و هم‌پیمانان آمریکا برای تمدید و گسترش تحریم‌های تسلیحاتی ایران که در ماه اکتبر به اتمام می‌رسد، همکاری کند. آنها در این نامه همچنین خواستار اعمال محدودیت‌های سفر توسط سازمان ملل متحد برای ایرانیانی که مرتبط با طرح‌های تسلیحاتی هستند، شدند.
الیوت انجل، رئیس کمیته امور خارجه مجلس نمایندگان آمریکا اعلام کرد: تحریم‌های تسلیحاتی ایران در ماه اکتبر به پایان می‌رسد و ما نگران هستیم که اتمام این ممنوعیت‌ها و تحریم‌ها منجر به خرید و فروش هرچه بیشتر اسلحه توسط ایران شود. دولت ترامپ به دلیل تمایل شدید برای تمدید و گسترش تحریم‌ها، راه بسیار سختی را در سازمان ملل در پیش گرفته است و همچنین بازگشت همه تحریم‌های یک‌جانبه ایالات‌متحده علیه ایران را به‌عنوان اهرم فشار برای جلب حمایت ۱۵ عضو شورای امنیت سازمان ملل قرار داده است. دیپلمات‌های سازمان ملل متحد اعلام کرده‌اند که این استراتژی و تاکتیک آمریکا منجر به کشمکش و نبردی سخت خواهد شد.
امیدواری نسبت به تمدید تحریم‌ها
از سوی دیگر اما یک مقام ارشد آمریکایی ابراز امیدواری کرد که شورای امنیت سازمان ملل قبل از اتمام دوره تحریم‌های تسلیحاتی ایران در ماه اکتبر، اقدام به تمدید این تحریم‌ها کند. به گزارش «ایسنا»، به نقل از خبرگزاری رویترز، برایان هوک، نماینده دولت آمریکا در امور ایران ابراز امیدواری کرد که شورای امنیت سازمان ملل متحد قبل از تاریخ منقضی شدن تحریم‌های تسلیحاتی ایران یعنی ماه اکتبر، اقدام به تمدید تحریم‌ها علیه ایران کند. این در حالی است که مقامات رسمی روسیه اعلام کرده‌اند که مسکو با چنین حرکتی مخالف است.
نماینده ویژه دولت ایالات‌متحده در امور ایران گفت که آمریکا پیش‌نویس قطعنامه شورای امنیت در مورد تمدید تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران را تهیه کرده است؛ پیش‌نویسی که با ۹ رأی موافق و بدون وتو شدن از جانب کشورهای روسیه، چین، انگلیس یا فرانسه قابل تصویب خواهد بود. برخی از دیپلمات‌ها اظهار کرده‌اند که ایالات‌متحده آمریکا احتمالا برای به دست آوردن رأی متحدین ایران یعنی روسیه و چین با مشکل روبه‌رو خواهد شد. با این حال، هوک بارها طی کنفرانس‌های خبری اعلام کرده است: ما همچنان امیدوار هستیم. او همچنین با طرح اتهاماتی بی‌اساس علیه کشورمان، مدعی شد: روسیه و چین در خاورمیانه در صلح و آرامش همراه با ثبات اقتصادی به سر می‌برند؛ در حالی که ایران با خرید و فروش تسلیحات، عامل اصلی بی‌ثباتی در منطقه خاورمیانه به حساب می‌آید. هوک همچنین اظهار کرد که واشنگتن قصد ندارد با اعمال فشار مضاعف برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی، به سرعت پیش برود.
او مدعی شد: تمرکز ما روی مذاکرات سنجیده دیپلماتیک و مشارکت با همه طرف‌های ذی‌ربط قرار دارد تا بتوانیم در مذاکرات تجدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران موفق شویم. ما می‌خواهیم در ماه‌های آینده روی این موضوع تمرکز کنیم. این در حالی است که میخائیل اولیانوف نماینده روسیه نزد سازمان‌های بین‌المللی در وین پیش‌تر اعلام کرد که مسکو با چنین اقدامی مخالف است. اولیانوف همچنین گفت: آنها از نظر مخالف ما نسبت به این مساله آگاه هستند و گفته می‌شود که این اقدام به مثابه سقوط‌شان عمل خواهد کرد. او درخصوص پافشاری آمریکا برای تمدید تحریم‌های ایران اظهار کرد که استدلال آنها، مضحک است. نماینده ویژه ایالات‌متحده در امور ایران در مورد اقدامات دیگر واشنگتن در صورت عدم موفقیت واشنگتن در دستیابی به قطعنامه تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران هیچ توضیحی ارائه نکرد. وی گفت: تحریم تسلیحاتی ایران باید تمدید شود و ما از همه گزینه‌های دیپلماتیک برای تحقق بخشیدن به این امر استفاده خواهیم کرد. در واکنش به این ادعاها، «سرگئی ریابکوف» معاون وزیر خارجه روسیه روز پنج‌شنبه تاکید کرد که به‌رغم فشارها و تلاش‌های آمریکا، تحریم‌های تسلیحاتی ایران در سازمان ملل قابل تمدید نیست. ریابکوف در گفت‌وگو با شبکه «ریانووستی» عاملی که مانع تمدید تحریم تسلیحاتی ایران می‌شود را قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل عنوان کرد.
او در این باره توضیح داد: «درباره تمدید رژیم ویژه (تحریم) ارائه تجهیزات نظامی به جمهوری اسلامی ایران و همچنین فروش تسلیحات توسط ایران، [باید بگویم] که این پرونده در زمان قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل بسته شد. این رژیم ویژه، بعد از دوره پنج‌ساله در اکتبر ۲۰۲۰ منقضی می‌شود و هیچ انحرافی از این تصمیم وجود ندارد.» این مقام روس همچنین به وضعیت توافق هسته‌ای ایران نیز اشاره کرده و گفت آمریکا پیش از اینکه درباره بندهای قطعنامه ۲۲۳۱ برای توسل به اهداف سیاسی خود صحبت کند، اول باید به اجرای کامل برجام بازگردد.
نگاه کارشناس
دکتر یوسف مولایی، استاد حقوق بین الملل دانشگاه تهران در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» در پاسخ به اظهارات پمپئو درباره جدا بودن قطعنامه ۲۲۳۱ از برجام گفت: آمریکا عضو دائم شورای امنیت است و در بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام نیز پیش‌بینی شده که شکایت‌های مربوط به کمیسیون مشترک برجام به شورای امنیت منتهی می‌شود. بنابراین آمریکا بخشی از ساختار شورای امنیت است و خارج از برجام هم آمریکا می‌تواند در شورای امنیت چنین درخواستی را مطرح کند. در واقع آمریکا می‌تواند به‌عنوان عضو دائم پیشنهاد کند. اما مشکل اساسی آمریکا سیاسی است و نه حقوقی، چون به لحاظ حقوقی آمریکا بخشی از ساختار شورای امنیت است و می‌تواند در رای‌گیری شرکت کند یا هر موضوعی را پیشنهاد دهد. مشکل آمریکا از این نظر سیاسی است که نمی‌تواند همراهی دیگر اعضای شورای امنیت را به دست بیاورد؛ چون ممکن است روسیه وتو کند.