صاحب‌خبر - جزئیات گام سوم کاهش تعهدات هسته‌ای ایران روز گذشته از سوی سخنگوی سازمان انرژی اتمی اعلام شد؛ گامی که البته فرمان اجرایی آن سه روز قبل‌تر از سوی رئیس‌جمهور صادر شده بود. براساس آنچه روز گذشته بهروز کمالوندی به رسانه‌ها گفت: «گازدهی ماشین IR6 که قرار بود در سال 11 گازگیری شود، شروع شد. ماشین 4IR بیست‌تایی ایران آغاز به‌کار کرد و ماشین IR6 به‌صورت زنجیره 20 ماشین نیز گازدهی شد.» کمالوندی این را هم گفت که سه موضوع دیگر که عبارتند از فوردو، میزان ذخایر و نظارت‌ها و دسترسی‌های آژانس برای گام‌های بعدی باقی‌مانده است. البته فعلا بنایی بر تغییر در نظارت‌های آژانس وجود ندارد؛ اما یادآور شد که تغییرات در تحقیق و توسعه رفتن به ‌سمت یک‌میلیون سو را تسهیل می‌کند. هرچه هست تا همین اواخر انتظارها از گام سوم قدری بیشتر از اینها بود و حتی در برخی محافل سیاسی گام سوم به‌عنوان آخرین گام ایران زیر سقف برجام تلقی می‌شد. انتظارهایی که البته رئیس‌جمهور همان روز چهارشنبه سعی کرد با گفتن «ظاهر این گام سوم خیلی تکان‌دهنده نیست ولی باطن آن فوق‌العاده مهم است» مدیریت‌شان کند. این در حالی بود که پیش از این از مواردی چون تغییر محل غنی‌سازی از نطنز به فوردو و آغاز غنی‌سازی 20 درصد در فوردو، کاهش دسترسی و بازرسی‌های آژانس، افزایش تعداد سانتریفیوژها در نطنز در کنار و... در کنار برداشتن محدودیت‌ها در حوزه تحقیق و توسعه به‌عنوان گزینه‌های پیش‌روی ایران یاد می‌شد. دولت اما فعلا بنا را بر ادامه کج‌دار و مریز فرآیند کاهش تعهدات گذاشته و ترجیح داده راه بازگشت به عقب را خیلی سخت نکند؛ راهی که با برآیند تحولات ناظر به مذاکرات با فرانسه و خبرهای رسمی و غیررسمی منتشرشده از جزئیات آن، به‌نظر می‌رسد خیلی دور نباشد. میزان ضرب گام سوم ایران در مسیر کاهش تعهدات شاید در مرحله اول خیلی قابل اندازه‌گیری نباشد و در ماه‌های آتی و با روشن‌شدن اراده دولت در اجرای حداکثری آن بهتر بتوان این مجموعه را به قضاوت گذاشت. اما هرچه هست به‌نظر می‌رسد حجم و سطح واکنش‌های مقامات آمریکایی و اروپایی در مواجهه با جزئیات گام سوم، به‌مراتب کمتر از آن چیزی بود که در مراحل قبلی مشاهده شد. موضوعی که تا حد زیادی می‌تواند در ایجاد اخلال در فرآیند مذاکرات بعدی با طرف اروپایی تاثیرگذار باشد. به هر ترتیب این اصل منطقی غیرقابل کتمان است که کوتاه و پاورچین‌پاورچین برداشتن گامی که انتظار می‌رفت از همه موارد قبلی بلندتر باشد به‌طور طبیعی در تخفیف پیشنهادهای فرانسه که حالا به نمایندگی از اروپا و آمریکا ابتکار عمل را به دست گرفته، کارگر افتد. حسین آبنیکی، رئیس سابق مرکز توسعه سازمان انرژی اتمی دراین‌باره با تاکید بر آنکه نفس برداشته شدن محدودیت‌های تحقیق و توسعه یعنی ما پیش از این محدودیت‌هایی را پذیرفته بودیم به «فرهیختگان» می‌گوید این در حالی است که مساله تحقیق و توسعه یکی از خطوط قرمز به‌شمار می‌رفت و رهبر انقلاب نیز نسبت به آن هشدار داده بودند. آبنیکی اگرچه نفس برداشتن این محدودیت‌ها را اقدامی مثبت ارزیابی می‌کند اما معتقد است اگر اقدامات ذیل گام‌هایی که برداشته می‌شود، اساسی نباشد نتیجه مورد انتظار هم برای پیشرفت صنعت هسته‌ای و هم برای پیشبرد مذاکرات حاصل نخواهد شد. به گفته این کارشناس مسائل هسته‌ای، اگر بخواهد درباره آنچه پیرامون ماشین‌های نسل جدید بیان شده اقدام موثری اتفاق افتد حتما باید چند زنجیره از این ماشین‌ها را نصب و گازدهی کنیم تا اگر اشکالاتی دارد روشن شود و به ماشین‌های پایدار نسل جدید برسیم. ماشین‌هایی که بتواند فرآیند نیمه‌صنعتی را عبور کرده باشد و بتوانیم از آنها در غنی‌سازی صنعتی استفاده کنیم. وی ادامه داد: «در مسیر رفع محدودیت‌ها می‌توان روی روش‌های جداسازی ایزوتوپ‌ها کار کرد و نیز پیشران‌های هسته‌ای که هم مجلس برای آن مصوبه دارد و هم رئیس‌جمهور دستور دسترسی به این حوزه را دادند، جای کار دارد.» آبنیکی در توضیح حوزه دیگری که می‌توان به آن فکر کرد، تصریح می‌کند: «تحقیقات در حوزه غنی‌سازی بالاتر از 20 درصد یکی از نیازهای ما در آینده است و می‌تواند در فضای تحقیقاتی پیگیری و عملیاتی شود.» این کارشناس هسته‌ای هم معتقد است اگر مجموعه اقدامات ذیل گام سوم از جنس اقدامات راهبردی و عملیاتی واقعی انتخاب شوند، اثرات راهبردی درخوری را به‌همراه خواهند داشت، بالعکس اگر اقدامات نمایشی باشد بیش از هرچیز موقعیت ایران را تضعیف خواهد کرد؛ چراکه در این صورت گذشته از وقت‌کشی، طرف اروپایی با برآورد واقعی از اقدامات ما پیام لازم را نمی‌گیرد و به رویه‌ای که پیش از این وجود داشت، ادامه خواهد داد. به گفته رئیس سابق مرکز توسعه سازمان انرژی اتمی، صرف اینکه یکسری محدودیت‌های تحقیقاتی حذف شود یا حتی راه‌اندازی ماشین‌های نسل جدید خیلی نمی‌تواند بیانگر واقعیت اقدامات ایران باشد و همه‌چیز بسته به آن است که اقدامات ذیل آن با قدرت بیشتری طراحی و عملیاتی شود. تنها در این صورت پیام لازم به طرف اروپایی منعکس خواهد شد و آنها خواهند فهمید که ما کاملا در کاهش تعهدات جدی و مصر هستیم. وی در توضیح آخرین وضعیت ماشین‌های IR4 و IR6 پیش از گام سوم هم توضیح داد: «کار تحقیقاتی IR4 شده بود و قرار بود زنجیره‌های نیمه‌صنعتی راه‌اندازی و تست شود و به سمت تولید بیاید که این موضوع در آخرین اقدامات ماند و هنوز هم از آن تعبیر ماشین تحقیقاتی می‌شود. ولی IR6 در مرحله تحقیق بود و زنجیره کامل مراحل تحقیقاتی آن تشکیل نشده بود.» آبنیکی خاطرنشان کرد: «محدودیت‌های برجام ما را طی سال‌های گذشته وادار کرد که این اقدامات را انجام ندهیم، در حالی که این اقدامات در شرایط عادی سال‌های پیش باید انجام می‌شد و انعقاد برجام باعث عقب‌ماندن در این حوزه شد.» احمد قریب، معاون اسبق تولید سوخت هسته‌ای سازمان انرژی اتمی هم با اشاره به سومین گام ایران در کاهش تعهدات هسته‌ای خود به «فرهیختگان» گفت: «اساسا ایران نمی‌تواند همین‌طور بنشیند و دست روی دست بگذارد و مسلما اروپایی‌ها خیلی دل‌شان به حال ما نمی‌سوزد. از این‌رو اگرچه ممکن است این رویکرد با هزینه‌هایی نیز همراه باشد اما راه دیگری جز کاهش تعهدات هسته‌ای نمانده.» وی با تاکید بر اینکه دو گام قبلی تا حد زیادی باعث شد اروپا و آمریکا رو به جلو حرکت کنند، تصریح کرد: «حتی اگر آمریکا در واکنش به این اقدامات بنای واکنش نظامی داشته باشد دنیا اجازه این اقدام را به آن نخواهد داد؛ چراکه شرایط امروز یک فرق اساسی با وضعیت پیش از انعقاد برجام دارد و آن این است که برخلاف گذشته که تمام دنیا یعنی سازمان‌ملل علیه ما بود، این‌بار فقط آمریکا علیه ماست. بنابراین به این آسانی نمی‌توانند کارهای بزرگی علیه ایران انجام دهند.» معاون سابق سازمان انرژی اتمی با بیان آنکه هر کشور عاقل دیگری هم بود چنین تصمیمی می‌گرفت، ادامه داد: «اگرچه دولتمردان ما می‌توانستند تصمیمات دیگری بگیرند و طوری جلو بروند که کارها بهتر انجام شود ولی به‌طور کلی امروز کشور در جایگاهی قرار دارد که می‌تواند وارد چنین فازی شود؛ فازی که اگرچه اجرای آن کار ساده‌ای نیست ولی حالا به‌واسطه آن توانمندی خود را به رخ می‌کشد.» قریب در توضیح آثار راهبردی برداشتن محدودیت‌های تحقیق و توسعه یادآور شد: «با سانتریفیوژهای نسل‌های بالاتر خیلی سریع‌تر می‌توانیم به 20 درصد برسیم. همین باعث می‌شود اروپایی‌ها نسبت به راه آمدن با ایران نرم‌تر شوند؛ چراکه درصورت کوتاه نیامدن اروپا، ادامه مناقشات حتی در منظر آنها می‌تواند تبعات نظامی را هم به‌دنبال داشته باشد. اگرچه ایران صراحتا اعلام کرده در پی ساخت بمب اتمی نیست اما دستگاه محاسباتی آنها بیش از موضع ایران حول‌وحوش داشته‌های اتمی تهران سامان می‌یابد.» مسئول اولین پروژه تولید کیک زرد در مقیاس نیمه‌صنعتی، با اشاره به آنکه اجرای درست گام سوم توان ایران را برای چانه‌زنی بالاتر می‌برد، ادامه داد: «به همین واسطه آنها ناچار خواهند بود کاری انجام دهند. اینکه در اجلاس G7 همه جمع شدند و گفتند کاری که ترامپ کرد در جهت برقراری صلح نبود، ناشی از همین موضوع است.» وی افزود: «هرچه باشد ایران به‌سادگی از محدودیت 3.5 درصدی برجام عبور کرده و شاید بالاتر هم برود، در حالی که آن‌موقع چنین امکانی فراهم نبود و اگر ایران با وجود برجام به‌صورت علنی دست به چنین کاری می‌زد، همه آن را متهم می‌کردند. امروز اما ماجرا فرق کرده و ایران هم می‌گوید شما متعهد بودید و به تعهد خود عمل نکردید و من هم به تعهد خود عمل نمی‌کنم.»∎​