همه ما نام باقرخان یا سالار ملی و وصف شجاعت‌ها و وفاداری او به سردار ملی را در کتاب‌های تاریخ و یا هر جایی که نامی از مشروطه‌چی‌ها باشد، شنیده‌ایم، باقرخان، ریاست مجاهدین محله خیابان تبریز را بر عهده داشت. پس از به توپ بستن مجلس، به دستور انجمن ایالتی همراه با ستارخان به جنگ مسلحانه با قشون دولتی که تبریز را محاصره کرده بود، رفت و بعدها لقب سالار ملی را در مجلس شورای ملی گرفت.

به مناسبت چهاردهم مرداد ماه، سالروز صدور فرمان مشروطیت، ایسنا به بررسی آخرین وضعیت خانه منتسب به سالار ملی و مزار باقر خان می‌پردازد:

خانه منتسب به باقر خان، ایستگاهی برای معتادان

اگر گذرتان به کوچه سالار ملی در خیابان منجم تبریز افتاد، زمین مخروبه و نیمه سوخته‎ای با بنایی قدیمی که آپارتمان‌ها پشت سرش خودنمایی می‌کنند، توجه شما را به خودش جلب کرده و تعجب شما دو چندان می‌شود اگر بدانید که این خانه با بیش از یک قرن قدمت منتسب به سالار ملی است.

ابنیه قدیمی بسیاری در نقاط مختلف کلانشهر تبریز منتظر ایستاده‌اند تا شهرداری تبریز با مالکان خصوصی این بناها توافق و مشکل تملک را حل کرده و به چشم به راهی این ابنیه تاریخی برای بازسازی و مرمت پایان دهد، خانه منتسب به سالار ملی در انتهای سالار کوچه‎سی تبریز یکی از این بناهای تاریخی و گوشه‌ای دست نخورده از تاریخ دوران مشروطه است.

طبق بیانات اهالی این محله، این خانه سال‌هاست که به حال خود رها شده و مخروبه و متروکه ماندن آن مشکلاتی را برای ساکنان این محله نیز پیش آورده است.

دیوار نوشته‌های انگلیسی و گاهی فارسی نشان می‌دهد چه افرادی به این جا رفت و آمد دارند، در بعضی نقاط هم سقف‌های کنده شده و گودال‌های حفر شده به چشم می‌خورد که به گفته اهالی، خبر از جستجوی عتیقه می‌دهد. برخی از ساکنان قدیمی محل می‌گویند وقتی یکی از سقف‌ها فرو ریخت تعدادی سلاح گرم از دیوارها افتاد.

رضا همراز، تاریخ و ادبیات پژوه در این خصوص به ایسنا می‌گوید: باقر خان در سال 1240 شمسی در محله خیابان تبریز که یکی از مشهورترین و بزرگ‌ترین محلات تبریز و زادگاه شخصیت‌های بزرگی بود به دنیا آمد و بعدها به تناسب سنت‌های مرسوم آن دوران، شغل پدرش را که به حاج رضا بنا معروف بود، ادامه داد.

وی ادامه می‌دهد: باقر خان، مردم‌دار و دوراندیش بود و از آنچه در جامعه و دور و اطرافش می‌گذشت، باخبر بود و با توجه به استعداد خاصش به سران مشروطه پیوست، محله امیره قیز (امیر خیز کنونی) به رهبری ستارخان و محله خیابان به رهبری باقر خان در دوران مشروطه نقش بسیار مهمی داشتند.

وی بیان می‌کند: باقر خان حدود 10 سال از ستار خان بزرگ‌تر بود و دو سه سال هم بیشتر از او عمر کرد. او فردی انتقادپذیر بود و انتقاد را سرمشق و الگویی برای خودش می‌دانست و تعدادی از نامه‌های او در روزنامه‌های «ناله ملت» و «انجمن» منتشر شده است.

این تاریخ پژوه در ادامه اظهار می‌کند: پس از واقعه پارک اتابک و سرگذشت تلخ سران مشروطه مثل فوت ستارخان و به دار آویختن ثقه‌الاسلام، باقر خان دل و دماغ از دست داده و تصمیم می‌گیرد تا به عراق و سپس به ترکیه سفر کند، در همان زمان مجلس شورای ملی مبلغی ماهیانه به باقر خان برای امرار معاش پرداخت می‌کرد.

وی با اشاره به اینکه تنها فرزند باقر خان در سال 47 فوت شده و در گورستان طوبائیه تبریز دفن می‌شود، اضافه می‌کند: باقر خان برای مدتی در خانه شخصی به نام محمد امین طالبانی در کرکوک عراق ساکن و پس از مدتی به دست عده‌ای که مطلع بودند او مقداری پول به همراهش دارد، به هنگام خواب سر بریده می‌شود، چرا که از نزدیک شدن به او در زمان بیداری می‌ترسیدند.

همراز بیان می‌کند: شش سال پس ازاین واقعه با اعتراف قاتلان پس از دستگیری، محل دفن باقر خان مشخص شده و طبق وصیت و خواسته تنها فرزندش (رباب خانم) جسد او در سال 1354 توسط دادمادش به تبریز منتقل و در مقبره خانوادگی و کنار دخترش دفن می‌شود.

این تاریخ پژوه ادامه می‌دهد: سرهنگ هاشمی هم پس از فوت در این گورستان دفن شد، اما متأسفانه مزار دختر و داماد باقر خان به هنگام تخریب گورستان طوبائیه تبریز تخریب و گم شد و مزار باقر خان هم که حفظ شده است، وضعیت قابل تعریفی ندارد.

وی با ارائه توضیحاتی در خصوص خانه منتسب به سالار ملی اظهار می‌کند: معمولاً شخصیت‌های مهم دارای چندین خانه بودند، خانه خیابان منجم نیز متعلق به بهترین دوست باقر خان، میر هاشم خیابانلی (پدر دامادش) بود که باقر خان برای مدتی در آنجا سکونت داشته است، بعدها پسر میر هاشم، سرتیپ میر حسین هاشمی (میر حسین ماژور) دختر باقر خان را به همسری گرفت.

وی با ارائه برخی قرائن تاریخی در خصوص خانه منتسب به سالار ملی می‌گوید: صد در صد مطمئن هستم که این خانه مربوط به دوران مشروطه و قبل از دوران پهلوی است، اما برخی قرائن نیز وجود دارند که وقتی کنار هم چیده می‌شوند، می‌توان به این نتیجه رسید که باقر خان در این خانه سکونت داشته است.

وی اضافه می‌کند: باقر خان اهل محله خیابان بوده و این خانه نیز در محله خیابان قرار دارد و نام کوچه‌ای که این خانه در آن واقع شده است هم سالار کوچه‌سی (کوچه سالار) بوده و اهالی محله نیز همگی اذعان می‌کنند که اینجا خانه باقر خان بوده است.

همراز در ادامه تاکید می‌کند: متأسفانه جایی برای ارائه سند و مدرک به مورخان و محققان وجود ندارد و کتابخانه‌‎ها و مراکز نگه دارنده اسناد تاریخی و ملی در تبریز با مورخان همکاری نمی‌کنند، گرفتن اسناد تاریخی از این مراکز به صورت امانی در کتابخانه‌های پایتخت بسیار آسان‌تر بوده و در تبریز هم کاری می‌کنند تا مورخ از امانت گرفتن اسناد منصرف شود.

اسناد تاریخی نشان می‌دهند که خانه باقر خان در زمان حمله روس‌ها به تبریز با انفجار دینامیت تخریب شده است.

کریم میمنت نژاد، تبریز پژوه نیز درگفت‌وگو با ایسنا با بیان این که اسناد تاریخی نشان می‌دهند که خانه باقر خان در زمان حمله روس‌ها به تبریز با انفجار دینامیت تخریب شده است، بیان می‌کند: این خانه منتسب به سالار ملی و متعلق به خاندان طوبی است.

مرتضی آبدار، مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی نیز در ادامه در این خصوص به ایسنا می‌گوید: مستنداتی برای اثبات اینکه این خانه، خانه باقر خان است، وجود ندارد و این خانه منسوب به باقر خان است.

وی اضافه می‌کند: این خانه ثبت ملی نشده و متعلق به وراث طوبی است، تعدادی از شهرداران در دوره‌های قبلی نیز قول تملک این خانه را داده بودند که تا کنون عملی نشده است.

وی خاطرنشان می‌کند: در صورت حل مشکل تملک و خریداری خانه از مالکان، میراث فرهنگی هم آمادگی دارد به مرمت این خانه کمک کند.

مزار باقر خان، حیات خلوت رهگذران آب میوه به دست در پارک طوبی

شاید کم‌تر کسی در تبریز از محل دفن سالار ملی مطلع باشد، یک سنگ قبر سیاه رنگ نه چندان قدیمی و شیشه‎ای که بر روی آن کشیده شده است، مشخص کننده مزار باقر خان است.

این محل هم اکنون تحت نظارت اداره کل اوقاف و امور خیریه آذربایجان شرقی بوده و از این رو همه ساله نمایشگاه‌های متعددی در جوار مزار یک قهرمان ملی برگزار می‌شود، هیچ نماد یا تابلو راهنمایی نیز در اطراف یا مقابل پارک مفاخر (طوبی) تبریز وجود ندارد که گردشگران یا مردم تبریز و علاقه‌مندان به قهرمانان ملی را از وجود مزار باقر خان در این محل مطلع کند.

رضا همراز در ادامه در این خصوص به ایسنا می‌گوید: متأسفانه در سایه بی‌توجهی‌ها مزار یک قهرمان ملی به کافی شاپ تبدیل شده است و هر رهگذری نوشیدنی به دست که از پارک مفاخر رد می‌شود، مزار باقر خان را برای استراحت و توقف انتخاب می‌کند.

بر اساس این گزارش؛ با توجه به نبود تابلو راهنما و از بین رفتن بافت تاریخی مزار سالار ملی و بی‌شباهتی آن به مزار قدیمی یک قهرمان ملی، امکان تشخیص این مزار برای گردشگران و رهگذران وجود ندارد.

تصویر زیر تنها تصویر از مزار سالار ملی در فضای مجازی بوده و تصویر دوم درهای بسته سالنی را نشان می‌دهد که مزار باقر خان در آن قرار دارد. با وجود اینکه عنوان «یادمان مفاخر آذربایجان» بر روی سر درب این سالن درج شده است، اما هنگام مراجعه ما در ساعت 2 بعد از ظهر، مفاخر آذربایجان پشت درهای بسته مانده بودند!

این گزارش می‌افزاید؛ 14 مرداد ماه سالروز صدور فرمان مشروطیت است.

گزارش از نسرین سوار-خبرنگار ایسنا در آذربایجان شرقی