صاحب‌خبر - عید فطر 96 بود که خواندن شعری، در نماز آن سال باعث اعتراض خیلی‌ها شد و در فضای مجازی برایش داستان‌ها داشتند و برای کلمه‌به‌کلمه این شعر نقد و اظهارنظر رسانه‌ای مطرح شد. موافقان و مخالفانش همدیگر را مورد عتاب قرار دادند و تا همین امروز که دو سالی از آن گذشته، هنوز حاشیه‌هایش باقی است. شاید برخی، آن شعر مشهور را یادشان نباشد، برای همین بخش‌هایی از این شعر را مرور می‌کنیم. «ای نشسته صف اول! به عدالت برخیز مانده بر شانه تو بار امانت برخیز عَلم داد برافراز، که ملت هستند دل به شاهینِ ترازوی عدالت بستند همتت قطع ید دانه‌دُرشتان باشد وای اگر دزدی از این قافله آسان باشد وای اگر توصیه و نامه پذیرد قاضی داد و بیداد اگر رشوه بگیرد قاضی» شعری که محمدمهدی سیار و محمدعلی مودب، میلاد عرفانپور و محمد قائمی‌راد به شکلی گروهی سرودند. البته این جریان شعر اعتراضی فقط مختص همان سال نبود و از چند سال پیش این جریان شروع شده است و به قول محمدمهدی سیار تریبون نماز عید فطر بهترین جایی است که می‌شود حرف‌ها را در قالب شعر گفت و همه بشنوند. همان‌طور که گفتیم واکنش‌ها به این شعر زیاد بود، اعتراض هم به میثم مطیعی بود که چه زمان این مدل شعرخواندن بود و هم به شاعران که شعری ضعیف سروده بودند. علیرضا قزوه در واکنش به این شعر و کسانی که انتقاد می‌کردند، گفته بود: «مسلما شعری را که میثم مطیعی خواند، تایید می‌کنم. شعر خوبی بود که آن را چهار نفر از شاعران خوب کشورمان سروده بودند. برخی می‌گویند زمانش نبود که این شعر خوانده شود. چرا زمانش بود. این شعر از جهت ادبی خوب بود. هر چهار شاعری که این شعر را سرودند، می‌شناسم. جزء شاعران خوب کشور هستند. در شعر انقلاب بخشی به‌عنوان شعر اعتراض داریم این شعر هم در قالب شعر اعتراض می‌گنجد. این نوع شعر در ادبیات فارسی و ادبیات جهان سابقه دارد. شاعر باید اعتراض داشته باشد و این شعر، شعر بسیار خوبی بود. فقط به صنایع ادبی در همان بیت « برد- برد» نگاه می‌کردم دیدم آرایه ادبی را خوب به کار برده است. فقط 10 بار حرف «ر» و 9 بار حرف «گ» و 8 بار حرف «ب» تکرار شده بود. این مساله در واج‌آرایی اهمیت دارد. برخی می‌گویند شعر ضعیفی بود. از نظر من این اثر شعر بسیار پخته و قوی‌ای بود. بعضی‌ها سر و صدا می‌کنند و می‌گویند شعر سست بود. شعر بسیار موضع‌دار و خوبی بود. شعر انقلاب باید این‌گونه باشد.» اثر‌گذاری این شعر و شناخته شدن آن به‌عنوان شاخصی رسانه‌ای، باعث انتشار یک کتاب شده است، کتابی که انتشارات کتابستان منتشر کرده و در این کتاب علاوه‌بر انتشار شعرهای این چنینی، تحلیل‌هایی هم از این مدل شعرها آورده است. آنچه می‌خوانید، خلاصه شده‌ای از چهار نگاه به ساحت شعر اعتراضی است. رضا کردلو: رهبری گفتند در شعرخوانی عید فطر هیچ اهانتی نبود 1 استقبال از این شیوه بیان مطالبات و خواسته‌های مردم از یک تریبون سراسری آن هم در قالبی ادبی و با اجرایی هنری، همراه با ذوق، صریح و منصفانه؛ یعنی به شکل خطابه، شعرها، موجب شد که این جریان در نماز جمعه‌های برخی شهرها و در بعضی مناسبت‌ها ادامه پیدا کند. تکرار این الگو در عید فطر 96، البته با حاشیه‌هایی همراه شد؛ حاشیه‌هایی که از سوی جریانی خاص رقم می‌خورد و بی‌ارتباط با وقایع یک ماه گذشته در سپهر سیاسی کشور نبود. برخی از وابستگان رسانه‌ای دولت مشخصا، انتقادهای مطرح شده در مثنوی عید فطر را تاب نیاوردند و تلاش کردند با طرح مسائل فرعی درباره شاعران و مداح این شعر و هجمه‌های وسیع علیه شخص میثم مطیعی، فضای اجتماعی را از انتقادهای مطرح شده دور کنند و درگیر جنجال‌های بی‌فایده سازند؛ جنجال‌هایی که اجازه نمی‌داد حرف و محتوای اصلی ابیات سروده و خوانده شده در ذهن مردم بماند. 2 رهبر معظم انقلاب اما چند ماه بعد و در دیدار شام‌غریبان عاشورای سال 96 با اشاره به این اعتراضات فرمودند: «در آن شعر هم هیچ اهانتی نبود. مسئولان رده بالای دولتی آمدند پیش من و گفتند توهین شده؛ من گفتم خیر، هیچ اهانتی نبوده. خود بنده هم صف‌ اولی هستم. صف اول یک نفر نیست که ما هم مدعی بودیم و هم صف اولی.» ایشان در ادامه حمایت خود را از اشعار سروده شده توسط دکتر میثم مطیعی این‌طور ابراز کردند: «هیچ خسته نشوید. اگر بنا بر خسته شدن بود آنهایی که قبل از انقلاب زندان رفتند و کتک خوردند و تبعید شدند باید خسته می‌شدند. محکم بایستید و خسته نشوید. اگر خسته نشوید خداوند به کارتان برکت می‌دهد؛ و برکت داده است. راه درست همین است که شما دارید می‌روید. من همیشه شما را دعا می‌کنم، اما سر قضیه عید فطر فقط دعا نبود؛ هم دعا می‌کردم، هم حمایت کردم و نکاتی را به آنهایی که باید می‌گفتم، گفتم.» 3 روی باز رهبر انقلاب در شنیدن نقدها، با بیان این جمله که «خود بنده صف اولی هستم» گویای این واقعیت مهم و اساسی در حکومت اسلامی است که خط قرمزی در شنیدن نقدها و حتی اعتراضات مردم از سوی مسئولان نباید وجود داشته باشد. آنچنان که شهید بزرگوار دکتر بهشتی یکی از متفکران و چهره‌های شاخص انقلاب اسلامی در سخنانی پیرامون نقد، این موهبت الهی، گفته‌اند: «هیچ حکومتی تحت هیچ عنوانی، تحت شرایط فوق‌العاده و غیرعادی و به‌طور کلی تحت هیچ شرایطی حق ندارد آزادی انتقاد از رهبران را از مردم بگیرد.» حسن صنوبری: نبرد شعر و رسانه 1 هنگام شعرخوانی صبح عید فطر آقای مطیعی، من هم در مصلای امام خمینی(ره) حضور داشــتم و شــعر را با دقت گوش کردم. در شــنیدن نخســت، شــعر بســیار تحســین‌برانگیز بود و مرا به وجد آورد؛ چنانچه بارها و بارها تحسین و تشویق نمازگزاران تهرانی را هم برانگیخــت. وقتــی پس از مراســم نماز به خانه آمدم و ســراغ جهان شــلوغ رســانه رفتم، دیــدم صفحات و افــراد زیادی بــا عصبانیت و توهیــن و فحاشــی، از «توهین‌هــای شــنیع و تند مداح عیــد فطر به رئیس‌جمهور» گفته‌اند! با شناختی که از ادب، تقوا و فرهیختگی آقــای مطیعــی داشــتم واقعا شگفت‌زده شدم. گفتم یعنی ایشان در صفحــه‌ای، در مصاحبه‌ای، در جایی، مثل بعضی‌ها شــروع به فحاشی کرده است؟! یا آیا در شعرخوانی، ابیات توهین‌آمیزی بوده که من متوجه نشدم! حدس نخستین که درست نبود، اما طبیعتا بــرای ســنجش حدس دوم بارها متن کامل شــعر را از ابتــدا تا انتها خوانــدم. هنوز هیچ بیتی پیدا نکــرده‌ام که توهین به رئیس‌جمهور باشد و در شگفتم از نمازها و روزه‌های کسانی که هنوز یک روز از مــاه رمضان نگذشــته، روزه خود را بــا دروغ، بدگمانی و افترا به یک مومن افطار کردند. البته این شــعر، بیت‌های خیلی تند و محکمی هم دارد. یک احتمال هم این است کسانی که آن برداشت‌ها و دعواها را شروع کرده‌انــد، آنقدر با خوانش و فهم شــعر بیگانه بوده‌اند که بیت‌های داعش آقای مطیعی را ضدیت با دولت برداشت کرده‌اند. 2 اگــر بخواهیــم از لحاظ ادبی این شــعر را بررســی کنیــم، مثنوی عیــد فطر در گونه‌ ادبی خودش امتیــاز بالایی می‌گیرد. قطعــا زیبایی‌شناســی و ارزش‌گــذاری شــعرهایی کــه بــرای اجــرا در یــک مراســم مداحی، آن هم با تم و درونمایه اجتماعی ســروده می‌شوند، قطعا با شــعرهای ادیبانه و ســاختارمحور متفاوتند. این شــعرها قطعــا بایــد ســاده، معنامحــور و قابل فهــم بــرای عمــوم مــردم باشــند. بــا این حال شــگفت‌آور این بود که ابیات بســیاری از این شــعر کاملا فنی و بــا ارزش ادبــی بــالا ســروده شــده بودنــد. البتــه همین شــعر اگر با سایر شعرهای فنی و ادبی منتشرشده در کتاب شاعرانش مقایسه شــود نمره کمتری می‌گیرد؛ به همین دلیل من این شــعرها را بیشــتر «خطابه شــعر» می‌دانــم و نه «شــعر محــض»؛ اما مهم این اســت که این خطابه ‌شــعرها حتی در مقایسه با خیلی شعرهای مدعی، نمره فنی بالاتری می‌گیرند. مهم‌تریــن ویژگــی ایــن مثنــوی بــرای یــک منتقــد ادبــی، ارزش ســاختاری و پیوســتگی روایی آن در عین تعــدد معانی و مضامین مطروحــه در اثــر اســت. علیرضا سمیعی: پیوند مسائل روز با امر معنوی 1 شاعران شعر مشترک، با آوردن نام‌شان مسئولیت سروده را برعهده دارند ولی طوری نام‌شان را در کنار هم قرار داده‌اند که گویی می‌خواهند بگویند این سخن، سخن مشترک امت است. با این وصف آنچه در اشعار می‌بینیم عبارت از آزاد شدن ظرفیت‌های سخنی است که امت در میان آورده است. مثلا در سروده عید سعید فطر 1395 بعد از: یک ماه جرعه جرعه تو را یاد کرده‌ایم... و چهار بیت بعدی که توصیف ماه رمضان است و بیت: از تابش نماز علی ماه روشن است / در نور خطبه‌های ولی راه روشن است... ناگهان آمده: با دشمنان بگو هوس خام کرده‌اند/ بیهوده رو به لشکر اسلام کرده‌اند... سپس رو به کسانی می‌کند که ظاهرا در صف مسلمین هستند اما سستی می‌کنند: اهل رفاه و بزم که در ناز و نعمت‌اند/ کی غمگسار ملت و کی اهل خدمتند؟ این استفهام انکاری، اعتراضی مدنی است و به رجزخوانی بر سر عزت ملی منتقل می‌شود: ما را سر قمار به دین و وطن مباد / ما را سر معامله با اهرمن مباد. همین شعر با یاد امام شهیدان تمام می‌شود: ما را دوباره رخصت کرب وبلا دهید / این عید هم برات زیارت به ما دهید. 2 پیوند زدن میان مسائل روز، منافع ملی، آرمان‌ها، نیایش و سوز و گداز با امر معنوی، پراکنده‌گویی در شــعر نیست؛ بلکه نشان دادن ایــن اســت که چگونه ســخن تــاب مجموع کــردن چیزهایــی را که ظاهــرا آن بیرون جدا افتاده اســت، دارد. نشــان دادن اینکه چگونه منافــع ملــی و آرمان‌هــا بــه راســتی و حقیقتــا از هــم جــدا نیســتند یا اینکه چطور در کارهای روزمره نشئه آسمانی هست و از سوی دیگر چگونه عکس آسمان در امور جزئی دنیایی افتاده است. این همان آموزه اساسی اسلام؛ یعنی توحید است که در فلسفه و عرفان ما در بحــث از «وحــدت در عین کثرت و کثــرت در عین وحدت» گفته شده است. از این رو درک زیبایی شناسانه آن فقط به التذاذ از شیوایی کلام در یک بیت به واسطه کاربرد صنایع ادبی محدود نیست. بلکه زیبایی آن در چشیدن طعم نحوی از هماهنگی است که میان مسائل نامتجانس وجود دارد. محمدرضا وحیدزاده: مشارکت برای آفرینش یک اثر هنری 1 حقیقــت آن اســت کــه تجربه ســرودن شــعر گروهــی تجربه منحصربه‌فردی اســت؛ تجربــه‌ای کــه در آن بــه جهــت حــدت همدلــی و همزبانــی، چنــد طبــع مختلــف قادرند با چشــم دوختن بــه افقی مشــترک، به یگانگی بیانی برســند و ســخن هریک راز دل آن دیگــری و کشــف آن یکــی ســر درون هرکــدام از آن جمع باشــد. چنانکــه خشــم و حســرت و شــوق و بیم و غــرور همه آنهــا را یک نگاه همسـاز و یک ســاختار اعتقادی واحد به سامان رساند و چه بســا تبلور یک احســاس در کلام یکی از ایشــان برانگیزاننده همان احســاس در وجــود دیگری و ســائق ســرودن ابیات تــازه‌ای بر همان سیاق شود. 2 هنــر انقـلاب اســلامی هنــری اســت کــه به‌رغم یافته‌هــای صاحب‌نظــران و تئوری‌پردازان مغرب زمیــن و بــر خـلاف گفته‌هــای مشــایخ و صوفیــان مشــرق زمین، نــه بــه فردیــت و نفــی اجتمــاع منتــج می‌شود و نــه حتی ســیر آفرینــش آن مبرا از کار گروهی و جمع‌گرایی اســت. هنر انقلاب اســامی هنری اســت برآمده از دردها و دغدغه‌های راستین امت اسلامی و در جست‌وجوی افق‌هایی روشــن و بســیط که روی سخنش نیز با فطرت زلال ملت مســلمان به‌ویژه مســتضعفان و محرومان جامعه است. این هنر را نه ســر خرابه‌نشــینی اســت و نه ســودای تخدیر مخاطبــان خویش. کسی را به عزلت فرا نمی‌خواند و وجودی را در انزوای خویش مچاله نمی‌سازد. حتی فرآیند خلق آن نیز این ظرفیت را در خود دارد که با توجه به مبانی و ر یشه‌های مشترک و غایت درخشان پیش رویش، همزمــان از دل و ذهــن چنــد هنرمنــد و بــه صــورت مشــترک صادر شود. هنر انقلاب، هنری فطری است که روی سخنش نیز با فطرت بیدار آحاد اجتماع است. مداح شعرخوانی نماز عید فطر تغییر می‌کند؟ تا پیش از سال 96، شعرخوانی و مدیحه‌سرایی‌های پیش از خطبه رهبر معظم انقلاب در روز عید فطر، کمتر در فضای رسانه‌ای کشور دیده می‌شد اما در نماز عیدفطر سال 96 و بعد از شعرخوانی میثم مطیعی، شعرها در فضای مجازی و رسانه‌ها بازنشر وسیع داشت و البته با واکنش‌های متفاوتی هم همراه بود. شاید شدت این واکنش‌ها باعث شده که شعرخوانی نماز عیدفطر، خودش تبدیل به یک مدیوم رسانه‌ای شود. اما نکته جالب و مغفول مانده در این مجموعه، این است که اشعار خوانده شده به صورت گروهی سروده شده‌اند. محمدمهدی سیار، میلاد عرفانپور، علی‌محمد مودب، مهدی جهاندار، رضا یزدانی و چند تن دیگر ازجمله شاعرانی هستند که نام آنها به‌عنوان سراینده این اشعار مطرح شده است. امسال هم پیش‌بینی می‌شود که شعرخوانی پیش از خطبه رهبر معظم انقلاب به‌عنوان بخش جدایی‌ناپذیر از مراسم باشکوه نماز عیدفطر پا برجا بماند ولی احتمال دارد که دیگر میثم مطیبعی، این شعرها را نخواند. پیش‌بینی می‌شود مداحان جوان دیگری همچون مهدی رسولی، سیدرضا نریمانی، شعرخوانی نماز عیدفطر امسال را برعهده داشته باشند.∎​