حق نشر عکس Getty Images
در دو سال گذشته، هر اندازه روابط ترکیه با آمریکا و متحدان غربیاش تیره‌تر می‌شد، اصلی‌ترین رقیبش در جهان اسلام، عربستان سعودی، افق‌های تازه‌ای را پیش روی خود می‌یافت.
در این مدت هر چه وجاهت فرامنطقه‌ای ترکیه به سبب بازداشت گسترده مخالفان سیاسی، بحران اقتصادی و تنش با آمریکا و اروپا رو به افول بود، حاکمان سعودی جاپای خود را در منطقه به عنوان بازیگر مورد اعتماد غرب مستحکم‌تر می‌کردند.
اما از دوم اکتبر ۲۰۱۸ ورق برگشت. روزی که جمال خاشقجی، روزنامه نگار عربستان سعودی و منتقد ولیعهد این کشور، برای رفع و رجوع کارهای اداری‌اش به کنسولگری عربستان در استانبول رفت اما دیگر زنده بازنگشت.
از آن پس نزدیک به سه هفته، منابعی ناشناس در ترکیه، به طور قطره چکانی اما منظم اطلاعاتی محرمانه را درباره پرونده قتل جمال خاشقجی به رسانه‌ها درز دادند.
درز روزانه این اطلاعات، نه تنها خبر قتل خاشقجی را در صدر اخبار رسانه‌ها نگه داشت، بلکه به مرور بسیاری از رهبران قدرت‌های غربی را وادار به موضعگیری کرد.
این رویه ادامه یافت تا سرانجام سه‌شنبه ۲۳ اکتبر (اول آبان)، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه، به عنوان عالی‌ترین مقام این کشور صحت افشاگری‌ها را تأیید کرد.
اما چه چیز سبب شده ترکیه تا این حد در افشای خبر قتل جمال خاشقجی سرسختی به خرج دهد؟ پافشاری اردوغان بر ادامه تحقیقات و محاکمه عاملان آن هم در خاک ترکیه از کجا می‌آید؟
عربستان و ترکیه؛ فصل کوتاه دوستی
حق نشر عکس Getty Images Image caption رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه و محمد بن سلمان، ولیعهد عربستانتا پیش از قدرت گرفتن حزب "عدالت و توسعه"، ترکیه سکولار و رهبرانش ترجیح می‌دادند بر روابطشان با غرب تمرکز کنند. یکی از برنامه‌های بنیادین حزب "عدالت و توسعه" گسترش روابط و نفوذش در کشورهای عرب و مسلمان منطقه بود.
به نوشته نادر حبیبی، استاد دانشگاه برندایس، در وبسایت کانورسیشن، پس از حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳، هم جغرافیای سیاسی منطقه تغییر کرد و هم استراتژی آنکارا در خاورمیانه. سقوط صدام، موازنه قدرت در منطقه را تغییر داد. ترس از قدرت گرفتن ایران در خاورمیانه، زمینه نزدیکی و همکاری بیشتر ترکیه و عربستان را فراهم کرد.
- اردوغان: قتل خاشقجی از پیش طراحی شده بود
- ماجرای خاشقجی؛ اردوغان: فردا همه چیز علنی می‌شود
- نمایش قدرت اردوغان در پرونده خاشقجی
- دوراهی اردوغان در پرونده خاشقجی: بحران در روابط ترکیه و عربستان؟
- ترامپ درباره قتل خاشقجی: این بدترین سرپوش‌گذاری تاریخ بود
- آغاز کنفرانس سرمایه‌گذاری عربستان در سایه قتل روزنامه‌نگار سعودی
به نوشته آقای حبیبی، رابطه نزدیک ترکیه و عربستان دست‌کم تا یک دهه بعد ادامه یافت. سال ۲۰۰۶، زمانی که ملک عبدالله، پادشاه پیشین به ترکیه رفت، اولین باری بود که یک رهبر سعودی پس از چهار دهه به این کشور سفر می‌کرد. در بازدید، رجب طیب اردوغان در مقام نخست‌وزیر ترکیه نیز در فاصله سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۲ چهار بار به عربستان سفر کرد.
هر چند یک دهه روابط خوب ترکیه - عربستان به سرعت جای خود را به اختلافات و رقابت‌های منطقه‌ای داد.
نخستین پرده از بحران در روابط دو کشور بلافاصله پس از تحولات "بهار عربی" آغاز شد. رجب طیب اردوغان بر خلاف سران عربستان سعودی با روی گشاده‌ای به استقبال تغییرات در تونس، لیبی و مصر رفت.
از نگاه ترکیه، انتخاب محمد مرسی به ریاست جمهوری مصر و قدرت گرفتن جنبش اخوان المسلمین اتفاقی مثبت بود. در مقابل، عربستان اما از برکناری مرسی و روی کار آمدن دولت نظامی در مصر حمایت کرد. گفته می‌شود حمایت ترکیه از اخوان المسلمین در منطقه و حتی پناه دادن به اعضای آن پس از کودتای نظامیان در مصر از علل اختلاف این کشور با عربستان سعودی است.
خاورمیانه پس از خیزش‌های جهان عرب (بهار عربی) وارد عصری شد که برخی آن را عصر "انقلاب‌های بدون تغییر" نامیدند. این انقلاب‌ها همچون نمونه مصر یا به نقطه اول بازگشتند یا به سرعت بدل به جنگ داخلی شدند. منتهی شدن این انقلاب‌ها به جنگ داخلی و درگیری‌های فرقه‌ای، به سرعت مسائل داخلی این کشور‌ها را به مسائل منطقه‌ای و رقابت دولت‌ها تبدیل کرد.
اما بحران در روابط آنکارا ــ ریاض پس از محاصره و بایکوت قطر از سوی عربستان، امارات عربی متحده و بحرین ابعاد تازه‌ای پیدا کرد.
سعودی‌ها قطر را به حمایت از تروریسم و رابطه با ایران متهم می‌کردند، اما در مقابل رجب طیب اردوغان اعلام کرد ترکیه در کنار "برادران قطری" خود می‌ایستد.
حالا ترکیه و عربستان در مقام متحدان سابق، نه تنها راهشان جدا شده، بلکه انتخاب‌های سرنوشت‌سازی را پیش گرفتند.
با انتخاب دونالد ترامپ به عنوان رئیس جمهوری ایالات متحده، روزبه‌روز ترکیه فاصله بیشتری از واشنگتن به عنوان متحد تاریخی‌اش می‌گرفت. همزمان با این رویدادها، زخم اختلافات سیاسی آنکارا و اتحادیه اروپا بر سر وضعیت حقوق بشر در ترکیه نیز سر باز کرده بود.
و دست آخر اینکه، پس از نبرد حلب و در جریان جنگ سوریه، خاورمیانه نظاره‌گر شکل‌گیری هم‌پیمانانی تازه بود: ترکیه، روسیه و ایران.
پرده آخر: چرخش
حق نشر عکس Getty Images Image caption ملک سلمان پادشاه عربستان و رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیهدر دو سال گذشته اگرچه تشنج در روابط ترکیه و غرب، فضا را به نفع عربستان سعودی باز کرد، اما به نظر می‌رسد ریاض نتوانست از این فرصت برای نفوذ بیشتر در منطقه بهره ببرد. عربستان حتی با وجود پشتیبانی غرب نتوانسته کشورهای غیرهمسو با خود را در منطقه مجبور به تغییر رفتار کند. تنش در روابط ریاض با ایران، قطر و ترکیه بیشتر شده اما هنوز نتایج دلخواه ریاض به دست نیامده.
مسئله اینجاست که عربستان تحت حکمرانی ملک سلمان و ولیعهدش، محمد بن سلمان، سنجیدگی و محافظه کاری دوره ملک عبدالله را ندارد. عربستان امروز ماجراجوییهای بزرگی در منطقه دنبال می‌کند.
حمله نیروهای ائتلاف به رهبری عربستان به حوثی‌ها در یمن سه سالی است که با وجود هزینه‌های سنگین ادامه پیدا کرده اما هنوز به اهداف از پیش تعیین شده‌اش دست نیافته. در لبنان هم با وجود فشاری که ریاض با نگه داشتن سعد حریری، نخست وزیر لبنان در عربستان بر او گذاشت، حزب‌الله لبنان همچنان از قدرت تعیین کننده برخوردار است.
در واقع، تمرکز رسانه‌ای بر چگونگی قتل جمال خاشقجی و واکنش پرسش‌برانگیز عربستان به آن، عملاً این پرونده را هم به دیگر ماجراجوییهای پیدا و پنهان عربستان در منطقه منگنه کرد.
اکنون در آخرین پرده از سیاست‌های بلندپروازانه و قدرت‌نمایی‌های عربستان در منطقه، پرونده جمال خاشقجی، بدل به نقطه عطفی شده که حتی شرکای اروپایی و آمریکایی را هم به واکنش واداشته. نشانه‌ای از اینکه بحران در سیاست خارجی عربستان فقط محدود به ترکیه نیست. اکنون روابط ریاض با اروپا و آمریکا هم تحت تأثیر قرار گرفته است.
در پی تناقض گویی‌های ریاض در مورد قتل جمال خاشقجی، ترکیه شاید توانسته باشد بار دیگر این پیغام را به غرب بدهد که تنها هم‌پیمان و میانجی قدرتمند و قابل اعتماد آنها در خاورمیانه است.
جالب آنکه در سه هفته نخست پس از مرگ جمال خاشقجی، ترکیه، ایران و حتی قطر، به عنوان رقبای عمده عربستان، با سکوت خود تلاش کردند دادخواهی و حساب کشی بین‌المللی در خصوص پرونده خاشقچی را به اروپایی‌ها و آمریکا بسپارند و بدین ترتیب مسئله را از سطح رقابت‌های منطقه‌ای فراتر ببرند. در نتیجه، عربستان پیش از هر چیز خود را در برابر غربی‌ها پاسخگو می‌دید.
هر چند، هنوز جا برای این پرسش باز مانده که گام بعدی ترکیه در این پرونده چیست؟
اردوغان پرسش هایی را طرح کرد که بسیاری انتظار داشتند پاسخ آن را از او بشنوند: اینکه آمر قتل به گفته او "برنامه‌ریزی" شده جمال خاشقجی چه کسانی هستند و بر سر جسد او چه آمده است؟
آیا ترکیه توجه بین‌المللی و مسئولیت این قتل "برنامه‌ریزی شده" را به سمت ولیعهد جوان و پادشاه بالقوه آینده عربستان سوق می‌دهد یا نه در نهایت با رقیبی که خود اردوغان "خادمان حرمین شریفین" می‌خواند، به سازش می‌رسد؟
آنچه روشن است، تا همین جای کار هم دولت اردوغان در ارتباط با این پرونده تا حد زیادی موفق بوده و عملاً در سطح بین‌المللی اعتبار رقیبش را به چالش کشیده است.
پرونده جمال خاشقجی هر پایان احتمالی یا نتیجه قضایی به دنبال داشته باشد، در جایگاه عربستان به عنوان متحد اصلی غرب در خاورمیانه، دست کم در کوتاه مدت، خلل وارد شده اما در مقابل، این ترکیه است که بار دیگر می‌تواند در مقام یک دولت معقول به صحنه بیاید و در بحران‌های منطقه‌ای میانجیگری و میدان‌داری کند.