اسد‌الله افلاکی/دبیر گروه زیست بوم

سیستانی‌ها نسل‌اندر‌نسل معیشت‌شان با هامون گره خورده. هامون که می‌میرد، زندگی هم در سیستان رنگ می‌بازد. آب که نباشد، نیزار نیست، صید نیست، دام‌ها بی‌آب و علوفه می‌مانند‌ و صنایع‌دستی از رونق می‌افتد. ‌ 20سال است که تور صیادان زیر گرد‌وغباری که از هامون خشک شده برمی‌خیزد، خاک می‌خورد. مهاجرت ناگزیر مدت‌هاست که تنها گزینه پیش‌روی هامون‌نشینان است. آنها که پای رفتن داشته‌اند به شهرهای دورتر رفته و بقیه رهسپار مناطق همجوار شده‌اند‌. آنها که مانده‌اند چشم به راه آب‌اند اما نه از باران خبری است نه از حقابه. حالا رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست که به استان  سیستان و بلوچستان سفر کرده، در جمع خبرنگاران گفته است: «اجرای برنامه‌های احیای تالاب هامون در کوتاه‌مدت از اولویت‌های کاری سازمان حفاظت محیط‌زیست است.»
عیسی کلانتری روز گذشته بر لزوم تغییر معیشتی مردم سیستان از کشاورزی به کاشت گلخانه‌ای تأکید کرد و گفت که دولت تالاب هامون را به‌صورت ویژه در کارگروه‌های مختلف محیط‌زیست پیگیری می‌کند.
کلانتری در حالی از اجرای برنامه‌های احیای تالاب هامون در کوتاه‌مدت خبر می‌دهد که حیات این تالاب بین‌المللی در گرو حقابه‌ای است که سال‌هاست افغانستان از رها‌سازی‌ آن دریغ می‌کند و طی همه این سال‌ها به‌رغم وعده و وعیدهای مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست، هنوز دستگاه دیپلماسی کشور نتوانسته ‌دولت افغانستان را به تامین حقابه این تالاب مجاب کند. تفاوتی هم نمی‌کند کدام دولت زمام امور را در دست داشته باشد. نگاهی به وعده و وعیدهای مسئولان نشان می‌دهد این وعده‌ها هراز‌گاهی تکرار می‌شود و البته در همان حد وعده و وعید باقی می‌ماند.

وعده رئیس جمهور افغانستان

اول اردیبهشت‌ ماه سال94، همزمان با سفر رئیس‌جمهور افغانستان به ایران اعلام شد که «هامون احیا می‌شود.» این خبر در آن زمان رؤیای دست‌نیافتنی تامین حقابه هامون را یک گام به واقعیت نزدیک کرد. محمد اشرف‌غنی احمدزی، که در رأس هیأت بلندپایه‌ای به ایران آمده بود، قول مساعد داد که حقابه هامون تامین می‌شود. او گفت که «کشورش آماده همکاری برای احیای هامون است.»
 احمدزی در دیدار با ابتکار، رئیس وقت سازمان حفاظت محیط‌زیست با تأکید بر ضرورت همکاری‌های زیست‌محیطی میان 2کشور گفت که «این همکاری به‌ویژه درخصوص احیای تالاب‌های بین‌المللی هامون به‌دلیل تأثیری که بر شرایط زیست‌محیطی و معیشتی مردم بومی دارد، بسیار حائز اهمیت است.»
 رئیس‌جمهور افغانستان در همان دیدار خواستار تشکیل کارگروه تخصصی به‌صورت مشترک از 2کشور شد تا اقداماتی را که ایران و افغانستان باید به‌صورت ضرب‌الاجلی برای جلوگیری از تخریب بیشتر تالاب‌های بین‌المللی هامون انجام بدهند، تهیه و تدوین شود و آن را برای اجرا به 2کشور ارائه کند.» فراتر از این احمدی‌زی، تحقیق در مورد گونه‌های گیاهی و جانوری منطقه و نحوه حفاظت از آنها، همچنین تهیه نقشه راه نجات هامون با تکیه بر برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت را از دیگر اقداماتی برشمرد که باید توسط این کارگروه تخصصی صورت گیرد.

قول ابتکار برای بازگشت زندگی به هامون

 معصومه ابتکار، رئیس وقت سازمان حفاظت محیط‌زیست، چهارم دی‌ماه سال92، به همراه وزیر نیرو در رأس هیأتی برای رسیدگی به وضعیت هامون به سیستان سفر کرد و پس از بازدید از هیرمند و تالاب هامون گفت که زندگی به هامون برمی‌گردد و دوباره شاهد حضور مردم برای امرار معاش در این منطقه خواهیم بود. چیت‌چیان، وزیر وقت  نیرو هم که ابتکار را همراهی می‌کرد، همزمان از تشکیل کارگروه نجات دریاچه هیرمند خبرداد و گفت که وزارت نیرو برای نجات هامون از هیچ کوششی دریغ نمی‌کند. این وعده و وعیدها در حالی اعلام می‌شد که بنا بر اعلام هواشناسی در سال91 تنها 30میلی‌متر باران در سیستان و بلوچستان باریده و اسفبارتر از آن اینکه این میزان در سال92 به نصف کاهش یافته بود. همزمان با این اظهارات، کارشناسان با درنظر گرفتن وضعیت موجود، نجات هامون را در گرو تأمین حقابه آن از سوی دولت افغانستان اعلام کرده و یادآور شدند مادامی که حقابه هامون تأمین نشود، مشکل هامون برطرف نمی‌شود.

وعده 2ساله برای احیای هامون

سه‌شنبه 30تیرماه94 هم مد‌‌‌‌‌یر وقت طرح حفاظت از تالاب‌های ایران از احیای د‌‌‌‌‌ریاچه هامون تا ۲سال آیند‌‌‌‌‌ه با اجرای برنامه جامع مد‌‌‌‌‌یریتی برای این تالاب خبر د‌‌‌‌‌اد‌‌‌‌‌. محسن سلیمانی روزبهانی گفت: بخشی از مشکل هامون متوجه کشور افغانستان است و بخشی هم ریشه د‌‌‌‌‌ر مد‌‌‌‌‌یریت نامناسب منابع آب د‌‌‌‌‌ر د‌‌‌‌‌اخل کشور د‌‌‌‌‌ارد‌‌‌‌‌ و آب و هوا هم این مسائل ناد‌‌‌‌‌رست مد‌‌‌‌‌یریتی را تشد‌‌‌‌‌ید‌‌‌‌‌ کرد‌‌‌‌‌ه است. او با اشاره به طرح مد‌‌‌‌‌یریتی تالاب هامون که با مشارکت کلیه د‌‌‌‌‌ست‌اندرکاران د‌‌‌‌‌ولتی و غیرد‌‌‌‌‌ولتی تد‌‌‌‌‌وین شد‌‌‌‌‌ه است، گفت: د‌‌‌‌‌ر این برنامه همه مشکلاتی که منجر به از بین رفتن تالاب شد‌‌‌‌‌ه مورد‌‌‌‌‌ بررسی قرار گرفته و باعث شد‌‌‌‌‌ه سهم هر یک از د‌‌‌‌‌ستگاه‌ها د‌‌‌‌‌ر برطرف‌کرد‌‌‌‌‌ن بحران موجود‌‌‌‌‌ و د‌‌‌‌‌لایل ریشه‌ای این مشکل مشخص شود‌‌‌‌‌.
در تداوم این وعده‌ها، دی‌ماه94، ابتکار، رئیس وقت سازمان حفاظت محیط‌زیست اعلام کرد: در دیدار با «عبدالله عبدالله» رئیس امور اجرایی دولت افغانستان مقرر شد نخستین نشست کارگروه احیای تالاب بین‌المللی هامون همزمان با روز جهانی تالاب‌ها (۱۳بهمن94) به‌میزبانی ایران برگزار شود.

پیگیری نیاز آبی هامون از طریق دستگاه دیپلماسی

 16فروردین‌ماه امسال، معاون وقت دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط‌زیست با اعلام اینکه مطالعات نیاز آبی تالاب هامون انجام شده است، به همشهری گفت: براساس این مطالعات، بخشی از هامون که در خاک‌های سرزمینی ایران واقع شده به 1.5تا 2.5میلیارد مترمکعب آب نیاز دارد و این نیاز آبی از طریق دستگاه دیپلماسی کشور پیگیری می‌شود.
مسعود باقرزاده‌کریمی در گفت‌وگو با همشهری، افزود: حقابه تالاب‌های 3‌گانه هامون باید از سوی کشور افغانستان تأمین شود؛ به همین منظور کارگروهی متشکل از مسئولان ذی‌ربط ایرانی و افغانی تشکیل شده تا چگونگی تأمین آب مورد نیاز این تالاب بررسی شود.
این مقام مسئول در سازمان حفاظت محیط‌زیست با اشاره به تشکیل 4کارگروه در بحث دیپلماسی آب گفت: یکی از این کارگروه‌ها بحث محیط‌زیست هامون را بررسی می‌کند و سازمان حفاظت محیط‌زیست از همین طریق پیگیر حقابه هامون است.

90درصد آب هامون وابسته به هیرمند است

تالاب‌های 3‌گانه هامون (صابری، هیرمند و پوزک) در استان سیستان و بلوچستان، سال46در شمار مناطق حفاظت شده ثبت و سال 54به‌عنوان تالاب بین‌المللی اعلام شد. وسعت هامون در سال‌های پرآبی 5660کیلومترمربع بود که از این وسعت، 3820کیلومترمربع در خاک افغانستان قرار دارد. بیش از 90درصد آب این مجموعه تالابی از رودخانه هیرمند و بقیه نیز از فرارود و خاش‌رود تأمین می‌شود. ‌خشک شدن هامون، نابودی اشتغال هزاران هزار خانوار و مهاجرت ناگزیر آنها به مناطق دیگر را نیز در پی داشته است. علاوه براین، این تالاب که در زمان پرآبی منشأ حیات بود اکنون به یکی از کانون‌های ریزگرد تبدیل شده و بر آلودگی‌های زیست‌محیطی استان دامن زده است. کارشناسان همواره تأکید کرده‌اند که حیات هامون در گرو حقابه‌ای است که افغان‌ها راه برآن بسته‌اند؛ این درحالی است که حدود 170هزار هکتار از اراضی هامون در افغانستان قرار دارد. حجم آب موجود در تالاب‌های 3‌گانه (صابری، هیرمند و پوزک) که به هامون شهرت دارند در روزگار پرآبی، بالغ بر 10میلیارد مترمکعب بود، اما اکنون از آن دریای پهناور جز بیابان برهوت چیزی برجای نمانده است. طبیعی است که این وضعیت ناگوار نه‌تنها بر زندگی هامون‌نشینان و منطقه سیستان اثر منفی دارد بلکه تبعات ناگوار آن مناطق همجوار سیستان را هم در بر می‌گیرد؛ کما اینکه افغان‌ها هم از گردوغبارناشی از خشک شدن هامون در امان نیستند.


 معضل حقابه 



رودخانه هلمند یا هیرمند تأمین‌کننده حقابه هامون است؛ این رودخانه به طول 790کیلومتر از شمال شرق افغانستان به سمت هامون امتداد دارد و پیش از آنکه افغان‌ها 2سد بزرگ« کمال‌خان» و «کجکی» را روی این رودخانه احداث کنند حقابه هامون از این طریق تأمین می‌شد. این سدها هر چند قبل از انقلاب احداث شده اما افغانستان متعهد شده بود تا حقابه هامون را از طریق هیرمند به میزان هر ثانیه 26مترمکعب تأمین کند.
اکنون نزدیک به 20سال است که هامون به‌طور کامل خشک شده و مهم‌ترین عامل آن تأمین نشدن حقابه این تالاب بین‌المللی است؛ علاوه بر این، خشکسالی‌های پی‌درپی هم به این وضعیت دامن زده است. از زمانی که حقابه هامون تأمین نشده، طراوت ناشی از آب دریاچه هامون جای خود را به گرد و خاک داده و زندگی و معیشت حاشیه‌نشینان این تالاب بین‌المللی را با خطر جدی مواجه کرده است؛ به‌طوری که زراعت، دامپروری و صنایع‌دستی وابسته به نیزارهای گسترده اطراف هامون به کلی نابود شده و دامداران حاشیه‌نشین، ناگزیر گاوهای کوهان‌دار (براهما) خود را به پایین‌ترین قیمت فروختند. این در حالی است که حاشیه‌نشینان هامون در زمان پرآبی این تالاب، در رفاه کامل به‌سر می‌بردند. مردها به‌کار ماهیگیری و صید پرنده مشغول بودند. بازار زابل مملو از ماهی و پرنده بود و شمار قابل توجهی هم در کار زراعت و دامپروری بودند. صنایع‌دستی به‌ویژه حصیربافی رونق داشت و بخشی از معیشت آنان را تأمین می‌کرد و به برکت هامون، زندگی در سیستان رونق داشت.