به گزارش خبرگزاری تسنیم از شیراز، ایرانیان به واسطه تمدن دیرپای خود هر رویداد و برشی از تاریخ را به فرهنگ و هنری اصیل گره می‌زنند. سوگواری اباعبدالله(ع) یکی از رویدادهایی است که با آداب و رسوم خاص در هر نقطه از کشور و استان فارس گره خورده است و در شهرستان‌ها و بخش‌های مختلف استان فارس در سوگ امام حسین (ع) آداب و رسوم زیبا و معناداری اجرا می‌شود. 

آئین‌های سنتی عزاداری استان فارس که با خیمه‌ برافراشتن مردم زرقان، حمل پرچم سرخ دارابی‎ها، چاووشی خوانی آباده‌ای‌ها و بواناتی‌ها در ابتدای محرم آغاز می‌شود در دهه محرم با عزاداری، سینه‌زنی و زنجیرزنی ادامه می‌یابد تا اینکه در روز تاسوعا و عاشورا شکل ویژه‌ای به خود می‌گیرد.

خیمه برافراشتن زرقان؛ آئینی 400 ساله 

براساس سنت 400 ساله در روز 27 ذی‌الحجه مردم شهر زرقان خود را برای انجام مراسم خیمه برافراشتن آماده می‌کنند، آئینی که با نوای «یا حسین»، «یا اباالفضل» و به ویژه «یا زینب» مردم شکوه خاصی دارد و طنین صدای مردم زمانی که ذکر «یا زینب» سر می‌دهند بغض در گلو می‌شکند و یاد شهدای مدافع حرم اشک بر دیده روان می‌کند.

مراسم خیمه‌های برافراشته زرقان منحصربه‌فردترین آیین‌های محرم در کشور است که قدمت آن به دوران صفویه می‌رسد. این مراسم با تلاش میراث فرهنگی در سال 1391در فهرست آثار معنوی کشور به شماره 657 ثبت شده است.

این آئین در سه حسینیه قدیمی شهر زرقان در محلات امام سجاد، ولی عصر و حیدر برگزار می‌شود. مردم زرقان پس از خواندن نماز صبح به صورت دسته‌جمعی و با همراهی روحانیون شهر به سمت حسینیه محله امام سجاد می‌روند و یکی از اهالی بر بام حسینیه رفته و ساز و کرنای عزا را می‌نوازد این موسیقی محلی با مدیحه‌سرایی و ذکر اشعاری در رثای اباعبدالله (ع) و واقعه عاشورا نوعی اعلام عمومی شروع عزاداری امام حسین (ع) است.

پس از انجام این مراسم همه مردم به خوردن شله مخصوص زرقان می‌نشینند. این غذا از گوشت گوساله، برنج، سبزی و حبوبات درست می‌شود و از چند روز پیش بانوان زرقانی مشغول آماده و پاک کردن مواد آن می‌شوند تا اینکه در همان روز 27 ذی‌الحجه توسط مردان در حسینیه‌ها پخت شده و در میان مردم توزیع می‌شود.

پرچم سرخ حسینی در داراب 

یک روز مانده به محرم در شهر فورگ داراب مراسمی با قدمت بیش از 100 برگزار می‌شود که با شماره 1244 به جرگه آئین‌های عاشورایی ثبت شده استان فارس پیوسته است. 

مراسم پرچم در شهر دوبرجی که همه ساله یک روز قبل از ماه محرم برگزار می‌شود، یک حرکت مذهبی – اجتماعی بزرگ برای احیاء رسم دیرینه قدیمی مردم در ماه محرم است. مردم این شهر یک روز قبل از ماه محرم در حسینیه باستانی قلعه فورگ طبل را با  نوایی غمگین می‌نواختند.

این صدای حزن‌آلود طبل آغاز ماه عزا را به مردم گوشزد می‌کرد. در مقطع زمانی دیگری ذاکران اباعبدالله (ع) یک روز قبل از محرم از بالای پشت بام حسینیه چاووشی می‌خواندند و از این طریق مردم را به عزاداری امام حسین(ع) دعوت می‌کردند.

از سال 1385 هجری شمسی مردم شهر دوبرجی این رسم قدیمی را بازسازی و یک روز قبل از ماه محرم همراه با حرکت نمادین کاروان حسینی مراسم پرچم را اجرا کردند. در این مراسم کاروانی متشکل از کودکان، زنان و مردان با حزن و اندوه در خیابان‌های شهر فورگ به راه می‌افتند و مردان با حمل شمشیر بر کمر از امامزاده محمد فورگ به سمت مهدیه دوبرجی حرکت می‌کنند. 

پرچم سرخ حسینی توسط این گروه حمل می‌شود و زنان و دختران گلاب می‌پاشند و پسران نوجوان گهواره حضرت علی اصغر(ع) بر دوش حمل می‌کنند و  در این میان زنی در نقش رباب گرداگرد گهواره با بغض در فراق فرزند شیون می‌کند.

در بخشی از این مراسم دختران نوجوان حامل قرآن پیشاپیش همراهانی که پرچم سرخ حسینی را حمل می‌کنند، به سمت پرچم می‌روند و زنان بر سر این حاملان قرآن گلبرگ‌های گل محمدی می‌ریزند. همزمان با اجرای این مراسم مداحان به سوگواری و مرثیه‌سرایی می‌پردازند.

در انتهای مراسم پرچم منقش به اسم امام حسین (ع) در میان ذکر یا حسین مردم، بر تیرک حسینیه نصب می‌شود. این آئین‌ها از پیش از محرم با خیمه برافراشتن مردم زرقان و آئین 100 ساله پرچم در شهرستان داراب آغاز می‌شود و با دیگر آئین‌ها در ایام عزاداری اباعبدالله (ع) ادامه می‌یابد. 

آئین " عمه کبار"؛ عزاداری مردم خرمبید فارس 

آئین " عمه کبار" که هر ساله در شب عاشورا مقابل مسجد جامع منطقه خرمی در شهرستان خرمبید اجرا می‌شود سابقه‌ای 200 ساله دارد و یکی از آئین‌های ثبت شده استان فارس است. این آئین در شب عاشورا در منطقه خرمی (صفاشهر) شهرستان خرمبید با حضور خیل عظیمی از عزاداران حسینی و با نغمه‌های خاص و آئین منحصربه فرد برگزار می‌شود.

در این آئین حضرت عباس (ع) که علمدار نهضت حسینی بوده با علم بزرگ نشان داده می‌شود و دیگر اهل بیت با علم‌های کوچکتر و به همین دلیل حیدری‌فر این آئین را عباس‌خواهی می‌نامد. به کسانی که این آئین را اجرا می‌کنند، عمه کبار خوان می‌گویند و حیدری‌فر درباره نام عمه کبار می‌گوید: این نام از بیت " عمه کو یارم عباس، ای شهریارم عباس" گرفته شده در واقع در ابتدا " عمه کو یار" بوده پس از آن به شکل " عمه کیار" و در نهایت به شکل " عمه کبار" درآمده است.

در این آئین که در ردیف هنرهای نمایشی قرار می‌گیرد، مردم با علم‌هایی در دست گرداگرد قدیمی‌ترین علم منطقه در حالی که کمر یکدیگر را گرفتند حلقه می‌زنند و در این حلقه‌ها ترتیب سنی رعایت می‌شود. این حلقه‌ها نباید گسسته شود و همه با عزاداری در مقابل علم بزرگ تعظیم می‌کنند و در واقع این تعظیم نماد احترام دیگر اهل بیت به حضرت عباس است که علمدار بزرگ کربلاست.

عمه کبار خوان در کنار علم می‌ایستد و به خواندن اشعاری در مدح و رثای حضرت عباس(ع) و دیگر اهل بیت می‌پردازد و ده‌ها حلقه‌ای که دورتا دور علم شکل گرفته با حرکات دست و پاسخ دادن به خواننده و چرخش به دور علم حرکات زیبایی را ایجاد می‌کنند.

زمانی که عمه کبار به شهادت حضرت عباس(ع) می‌رسد و علم بزرگ می‌افتد و دیگر علم‌ها به شکل تعظیم در می‌آیند. در واقع در این حرکت نمادین نشان داده می‌شود که با شهادت حضرت عباس(ع) عمود خیمه قیام امام حسین(ع) به زمین می‌افتد و امام تنها می‌شوند.

چک‌چکوی استهبان، تعزیه سنگ در رثای امام حسین (ع)

دسته‌های عزاداری با لباس‌های سیاه و شال‌های سبز در یک دایره حلقه می‌زنند و در فاصله یک قدم می‌گردند و میان دست‌هایشان چوب‌ها یا سنگ‌های کوچکی وجود دارد. در میان مرثیه‌خوان ایستاده و می‌خواند: « این دل تنگم عقده‌ها دارد / گوییا میل کربلا دارد/ ای یزید، این سر بر تو مهمان است/ کز لبش جاری صوت قران است».

مردان سیاه‌پوش چوب یا سنگ را بالای سر می‌برند و بر هم می‌سایند و با آهنگ مرثیه‌خوان تکرار می‌کنند: « کز لبش جاری صوت قران است».  صدای چک چک سنگ‌ها با صدای مرثیه‌خوان در هم می‌پیچد.

آئین چک‌چکوی شهرستان استهبان بـرگرفته از چکاچک و صدای برخورد شمشیرهاست و به عصر عاشورا و به خاک و خون کشیده شدن اجساد مطهر شهدای کربلا در زیر سم اسبان اشقیا اشاره دارد. این آیین با قدمتی 200 ساله در سال 88 در فهرست میراث معنوی یونسکو ثبت شد.

بنا به گفته کارشناسان پیشینه تاریخی این آیین به دوران حکومت زند بازمی‌گردد و این رسم شکلی نمادین از اتفاقی است که عصر عاشورا پس از شهادت امام حسین (ع) رخ می‌دهد، آن زمان که سپاه یزید پیکرهای شهدا را سنگ باران می‌کنند.

تعابیر دیگری برای این آئین در بین مردم استهبان رایج است، مردم بر این باورند که در آن عهد سر امام حسین(ع) را به دروازه شام آویزان کرده و بچه‌های شام می‌آمدند و بر سر مبارک آن حضرت سنگ می‌زدند. تعبیر دیگری که از این مراسم کرده‌اند این است که لشکریان یزید پس از همه کشت و کشتارها، با اسب بر جنازه‌های شهدا تاختند و این صدای سنگ‌ها یادآور سم کوبی اسبان اشقیا بر اجساد اولیا و خرد شدن استخوان شهیدان کربلاست. 

باور دیگر اینکه لشکریان یزید پس از به شهادت رساندن امام حسین(ع) و یاران باوفایش، بسیار افسرده و سست اراده شدند و عمر سعد برای این که روحیه یاس بر سربازانش غالب نشود، دستور می‌دهد تا رقص و پایکوبی کنند و آهنگین بودن و حرکات موزون این مراسم به نوعی تداعی کننده آن واقعه است.

"چک چکو" در واقع نوعی تعزیه و نمایش سنگ‌پرانی است، زیرا عزاداران با برداشتن دو سنگ و بر اساس آهنگ گفتار مرثیه‌خوان، دست‌ها را بالای سر برده و دو بار با فاصله زمانی کم و پشت سر هم _ سنگ‌ها را به هم می‌زنند سپس دولا می‌شوند و سنگ‌ها را در میان پاها، دو بار دیگر با همان ریتم قبلی به هم می‌زنند.

پس از آن قد راست می‌کنند و روی یک پاشنه پا می‌چرخند و یک قدم به جلو می‌گذارند. در قدم بعدی، بی‌درنگ سنگ‌ها را بالای سر برده و همان حرکات قبلی را تکرار می‌کنند، عزاداران در یک ردیف و با فاصله یک قدم از یکدیگر به صورت قوسی قرار می‌گیرند و می‌چرخند و مرثیه‌خوان در مرکز دایره می‌ایستد. به تدریج بر تعداد سوگواران افزوده شده و قوس بزرگ و بزرگ‌تر می‌شود تا به صورت دایره‌ای در می‌آید. 

چارچوگردانی با قدمتی 250 ساله 

آیین سنتی چارچوگردانی شب عاشورا در حسینیه محله اَهر استهبان برگزار می‌شود. در این مراسم از ابتدای شب دسته‌های عزادار، زنجیرزن و سینه‌زن به حسینیه محل چارچوگردانی می‌روند. چارچو از اتاقکی چوبی باکف مستطیلی تشکیل و بدنه آن از شیشه پوشیده شده است.

معمولا این عزاداری‌ها با سینه‌زنی آغاز می‌شود با ورود چارچوگردانان به حسینیه فریادهای « وای حسین(ع)» مردم به آسمان بلند می‌شود. افراد در زیر چارچو و در جاهای مشخص خود قرار می‌گیرند. تعدادی هم مشغول باز کردن مسیر عبور چارچو در بین جمعیت می‌شوند.

تمام فضا سرشار از فریاد و نجواست، همه منتظرند. چارچو را بلند می‌کنند، فریادها بیشتر می‌شود. ورود چارچو به صحن حسینیه موجی در جمعیت می‌اندازد. تمام پشت بام‌ها و لبه دیوارهای اطراف حسینیه مملو از زنان و کودکانی است که با فریاد وای حسین(ع) جمعیت را همراهی می‌کنند.

هنگامی که چارچو به وسط حسینیه می‌رسد، در یک لحظه می‌ایستد و ناگهان شروع به چرخش می‌کند. در این لحظه تمامی دست‌ها به سوی آسمان است و همه یک صدا «یا حسین(ع)» می‌گویند. «چارچو» سه بار به دور خود چرخانده می‌شود و پس از طی چندین متر دوباره می‌ایستد و همان چرخش و فریاد «یا حسین(ع)» پس از سه مرتبه «چارچو» به داخل حسینیه برده می‌شود و مراسم عزاداری ادامه پیدا می‌کند.

در باور مردم استهبان چارچو مظهر و نشانه‌ای از یک کجاوه است که از آسمان فرود می‌آید و پیکر امام حسین(ع) را به عرش اعلی می‌برد.مردم این دیار ، در واقع چارچو را نماد مظلومیت امام حسین (ع) می‌دانند و بر این باورند که عصر عاشورا محملی از آسمان فرود آمد و جسم مطهر امام حسین (ع) را در خود جای داد و به آسمان صعود کرد و این چارچوگردانی نمادی از آن محمل است.

سینه‌زنی قطاری در شیراز 

در شهر شیراز یک نوع سینه‌زنی خاص شیرازی‌ها وجود دارد به نام قطاری یا به اصطلاح مردم، حَسیِن، که امروزه در چند مسجد و حسینیه به صورت اندک برگزار می‌شود.

این سینه‌زنی به شکل حلزونی اجرا می‌شود، یعنی ابتدا می‌ایستند، دو گام برمی‌دارند و بر سینه می‌زنند و می‌گویند حَسیِن که البته همان حسین است پس از آن در نیمه سینه‌زنی نفرات اول به نفرات آخر می‌رسند و چون به شکل حلزونی حرکت می‌کنند به راس که رسید سینه‌زنی تمام می‌شود  و این نوع سینه‌زنی اکنون در مسجد بغدادی در سردزک شیراز برگزار می‌شود.

شیراز؛ خاستگاه تعزیه 

هنری که در تمام نقاط ایران گستره پیدا کرده و مورد استقبال سازمان جهانی میراث فرهنگی نیز قرار گرفته و ثبت جهانی شد، تعزیه است. هنر تعزیه جزئی از هنر نمایشی است که استانداردهای نمایشی، دیالوگ‌ها، صحنه‌سازی‌ها، لباس، بازی و موسیقی را دارد.

هنر نمایشی تعزیه به استناد کتب  تاریخی در محرم 1172 هجری قمری که کریم خان زند به شیراز می‌آید در باغ دلگشای شیراز برای کریم خان اجرا می‌شود که ثبت تاریخی شده و البته این نخستین ثبت است.

به گفته فعالان و پژوهشگران گردشگری شیرازی‌ها به طور قطع از قدیم این هنر را داشته‌اند و برای آمدن کریم خان آن را اجرا کرده‌اند. قبل از آن  هم هنری به نام شبیه‌گردانی در شیراز بوده  که با رعایت صحنه‌سازی، لباس و سوگ بدون استفاده از دیالوگ  و بدون کلام عزادارای می‌کردند اما در هنر نمایشی و تعزیه،  ادبیات و دیالوگ  ورود کرد.

امروزه این تعزیه در نقاط مختلف استان فارس اجرا می‌شود که تعزیه‌خوانی در برخی نقاط به ثبت رسیده از جمله می‌توان به تعزیه‌خوانی شیراز، سروستان، کازرون، خرمبید، مرودشت و صحرارود فسا اشاره کرد که تعزیه صحرارود بزرگترین تعزیه میدانی کشور است.

گزارش از حلیمه زارع 

انتهای پیام/م