فاطمه شمس

عزاداری در ماه محرم در کشور ما با تنوع بالای قومیت‌ها و آداب و رسوم‌هایشان یکی از جاذبه‌های معنوی آن به‌شمار می‌رود. تشت‌گذاری آذری‌ها،  گِل‌مالی لرها، عَلم‌واچینی گیلک‌ها و... از جمله آیین‌های سنتی عزاداری هستند که در دهه محرم و در پاسداشت مظلومیت امام‌حسین(ع) و یارانش با حضور تعداد زیادی از هموطنان‌مان برگزار می‌شود. این آیین‌ها که سابقه تاریخی دارد و متعلق به گذشته دور است به ثبت میراث ملی ایران هم درآمده تا مبادا در گذر زمان به فراموشی سپرده شود. اگر شما به این رسوم علاقه‌مندید می‌توانید با مطالعه این گزارش و تماشای تصاویر آن و حتی حضور در ا‌ین آیین‌ها در عزاداری صاحب این روزها سهیم شوید و اطلاعات‌تان را در مورد بخشی از فرهنگ ایران کامل‌تر کنید.

«شاخسی»- «واخسی» در مشکین‌شهر 
شاخسی-واخسی در گویش آذری یعنی شاه‌حسین، وای‌حسین. از 10 روز مانده به محرم تا صبح تاسوعا و عاشورا، حسینیه‌های اردبیل بانی می‌شوند و عزاداران را دور هم جمع می‌کنند و صف دایره‌مانند منظمی تشکیل می‌دهند. عزاداران یک چوب‌دستی را به‌عنوان شمشیر در دست راست می‌گیرند و دست چپ‌شان را از پشت روی کمر نفر سمت چپ می‌گذارند. بعد همه کسانی که در این صف فشرده و مرتب می‌چرخند یک‌صدا شاخسی،  واخسی می‌گویند و اشک می‌ریزند. این آیین در بیشتر شهرهای آذری‌زبان انجام می‌شود اما برای دیدن این مراسم حزن‌انگیز پیشنهاد می‌کنیم به مشکین‌شهر و میدان‌های اصلی‌اش بروید.



طبق‌کشی و علم‌کشی در امامزاده حسینع
طبق، چوبی به ارتفاع یک‌متر و نیم و قطر یک‌متر است که بیشتر قسمت‌های آن آینه‌کاری شده و مانند علم روی سر و شانه‌های حمل‌کننده قرار می‌گیرد. در شب تاسوعا همه دسته‌های عزادار از مسجد و تکیه‌های قزوین به‌ طرف امامزاده سلطان سیدمحمد(ع) حرکت و آنجا تجمع می‌کنند. در شب عاشورا هم این گروه‌ها به سمت امامزاده حسین(ع) می‌روند و تا طلوع آفتاب در کنار طبق بزرگ عزاداری می‌کنند و بعد از نماز صبح به روستا و شهرهای خود برمی‌گردند.



سنگ‌زنی در روستای درخش درمیان
آیین سنگ‌زنی روستای درخش درمیان خراسان جنوبی در روز عاشورا برگرفته از عزاداری قوم بنی‌اسد بعد از واقعه عاشوراست که روایت شده با دیدن صحرای کربلا با سنگ به سر و صورت‌شان می‌زنند. در این مراسم دوتکه چوب استوانه‌ای 8سانتی‌متری از درخت عناب یا گردو وجود دارد که نخی از بین آن عبور می‌کند و در پشت دست قرار می‌گیرد. کوبیدن چوب‌ها باعث می‌شود صدای سنگ شنیده شود. ریتم موزون تک‌ضرب و سه‌ضرب سنگ در کنار نوحه‌های ویژه نوحه‌خوان برای این مراسم باعث می‌شود فضای حزن‌انگیزی ایجاد شود. این آیین از شب پنجم محرم همراه با هیأت انجام می‌شود. مراسم سنگ‌زنی روستای درخش درمیان در فهرست میراث معنوی کشورمان هم ثبت شده است.



خِره‌مالی در خرم‌آباد
خِره‌مالی یا گِل‌مالی بین لرها یکی از رایج‌ترین آیین‌های عزاداری است. یک روز مانده به محرم جلوی تکیه‌ها، خاک تمیز و الک‌شده‌ای را در حوضچه‌هایی می‌ریزند که بعد آن را با آب و گلاب به شکل گِل که نماد ماتم است درمی‌آورند. شب عاشورا افرادی که نذر کرده‌اند وارد این حوضچه‌ها می‌شوند و همه بدن‌شان را گل‌مالی می‌کنند. خانم‌ها هم به لباس و چادرشان گل می‌مالند و اشک می‌ریزند و به سر و سینه می‌زنند. گل‌ها کنار شعله‌های آتش خشک می‌شوند و فرد تا ظهر عاشورا به همین شکل می‌ماند و عزاداری می‌کند. اگر می‌خواهید این آیین را به شکل کامل ببینید می‌توانید به خرم‌‌آباد و تکیه‌هایش سر بزنید.



چغچغه‌زنی در روستای انجدان 
چغچغه وسیله‌ای چوبی و خراطی شده است که از به‌هم خوردن یک جفت از آنها،  صدایی موزون ایجاد می‌شود. سال‌ها قبل این کار با سنگ انجام می‌شد اما با گذشت زمان چغچغه جای آن را گرفت. صبح روز نهم محرم،  عزاداران از جلوی حسینیه روستای انجدان اراک حرکت می‌کنند و بین راه سینه و زنجیر می‌زنند،  نوحه می‌خوانند و چغچغه‌ها را به‌صدا درمی‌آورند. به این صورت که یک‌بار با نوای نوحه‌خوان به جلو خم می‌شوند،  چغچغه را در مقابل زانو به‌هم می‌زنند و بعد بلند می‌شوند و آن را بالای سرشان به هم می‌کوبند. برای دیدن چغچغه‌زنی به انجدان بروید و رسم قدیمی 2محله این روستا را از نزدیک تماشا کنید و در عزاداری با آنها سهیم شوید. 



تشت‌گذاری در مسجد فیضیه زنجان
تشت‌گذاری، سنتی است که به دوره صفویه برمی‌گردد و از 3روز مانده به محرم برگزار می‌شود. در این سنت بعد از عزاداری، بزرگان محل تشت‌های برنزی یا مسی را بالای سر می‌گیرند و داخل محل مراسم دور می‌زنند. تشت‌ها یا از آب چشمه پر شده‌اند یا آنها را با کوزه پر می‌کنند و از آن به دیگران تبرک می‌دهند. این سنت از رفتار امام حسین(ع) در روز بیست‌وهفتم ذیحجه برداشت شده که آب مشک‌ها را در تشت‌ها ریختند تا سربازان و اسبان سپاه حر از آن بنوشند و سیراب شوند.  قدیمی‌‌ترین تشت موجود متعلق به مسجد بازار چاقوسازان اردبیل است که قدمتش به دوره شاه عباس اول برمی‌‌گردد. برای حضور در این مراسم پیشنهاد می‌کنیم به مسجد فیضیه زنجان یا مسجد جامع و مسجد اعظم اردبیل بروید.



علم‌واچینی در روستای شاه شهیدان
علم‌واچینی یا علم‌بندی، سنتی است که در بیشتر شهرها و روستاهای استان گیلان برگزار می‌شود. در این مراسم تکه‌پارچه‌های رنگی را به نیت اصحاب امام حسین(ع) با نوحه‌خوانی محلی روی چوب بلندی می‌بندند و آن را در مراسم‌های عزاداری بین مردم می‌آورند تا حال و هوای متفاوتی ایجاد کنند. بعد از این کار در مراسم ویژه‌ای به نیت شهادت امام حسین(ع) و یاران‌شان همه پارچه‌ها را از علم چوبی باز می‌کنند که عده‌ای آنها را برای تبرک برمی‌دارند. هر سال باشکوه‌ترین مراسم علم واچینی در روستای شاه شهیدان در رودبار برگزار می‌شود که جمعیت زیادی از اهالی و گردشگران را برای تماشا و سهیم شدن در عزاداری به سمت خود می‌کشد.



علم‌بران در روستای هزاوه تفرش
علم‌بران آیینی است که به دوره قاجار برمی‌گردد. در این آیین، روز اول محرم مردم یک محله به رهبری بزرگ محل که معمولا از سادات است، علمی را که در تکیه‌شان قرار دارد بیرون می‌آورند. علم با نوحه‌خوانی از این کوچه به آن کوچه جابه‌جا می‌شود. در این بین مردمی که نذر کرده‌اند پارچه‌ای به علم می‌بندند و آنهایی که حاجت دارند پارچه‌ای از علم باز می‌کنند. این کار هرروز تکرار می‌شود تا روز عاشورا که علم را روی بلندی محل یا مکان مشخص هر ساله می‌برند که مردم اطراف آن عزاداری کنند. اگر می‌خواهید علم‌بران را از نزدیک ببینید به روستای هزاوه تفرش بروید که هر سال این مراسم را به بهترین شکل برگزار می‌کند.




بیل‌زنی در شهرستان خوسف
بیل‌زنی یکی از ده‌ها آیین ماه محرم است که فقط در ظهر عاشورا و شهرستان خوسف خراسان جنوبی برگزار می‌شود. این مراسم، عزاداری قوم بنی‌اسد در صحرای کربلا را تداعی می‌کند. روایت شده این قوم 3روز بعد از واقعه عاشورا با بیل قبرهایی آماده می‌کنند تا پیکر مطهر شهدا را به خاک بسپارند. برای برپایی بیل‌زنی 2دسته 15نفری از 2هیئت شهرستان خوسف بعد از اقامه نماز ظهر عاشورا آماده می‌شوند.  خوسفی‌ها بیل به دست،  دایره‌وار بیل‌ها را به‌هم می‌چسبانند و به طرف آسمان می‌گیرند و در هنگام پریدن به بالا یک صدا فریاد می‌زنند «یا علی(ع)». کشاورزان خوسفی معتقدند با اجرای سالانه این مراسم، محصولاتشان هم آسیب نمی‌بیند و برکتش بیشتر می‌شود.



مشعل‌گردانی در قم
مشعل‌گردانی مراسم سنتی عرب‌زبان‌های ساکن ایران است. این کار را بیشتر نجفی‌ها و کربلایی‌های مقیم قم، شهرری و جنوب کشورمان انجام می‌دهند. مشعل‌گردانی در شب‌های هشتم،  نهم و دهم محرم در خیابان‌های منتهی به حرم حضرت معصومه(س) در قم، باشکوه و با حزن عزاداران حسینی(ع) انجام می‌شود. مشعل‌های حمل‌شده در این مراسم نمادی از مشعل‌هایی هستند که خیمه‌گاه امام حسین(ع) را به آتش کشیدند و نواختن طبل‌ها هم یادآور نواختن طبل در زمان حمله لشکر یزید به خیمه‌گاه است که اشقیا می‌خواستند صدای بلند اجازه ندهد فریاد زنان و کودکان شنیده شود. در این مراسم مشعل‌های هیزمی به تعداد زیاد در دست عزاداران به صف می‌شود که با نوحه‌خوانی عربی به‌سرعت به سمت جلو به حرکت درمی‌آیند.



پولکه‌گردانی روستای شیشوان عجب‌شیر
پولکه، نام توپ ساخته شده از پارچه است که آن را با سیم می‌بندند و پس از نفت‌اندود‌کردن،  آتش می‌زنند. پولکه‌گردانی در شب‌های عاشورا و تاسوعا به دوران صفویه برمی‌گردد و به‌شکلی ویژه در روستای شیشوان عجب‌شیر در استان آذربایجان شرقی برگزار می‌شود و نشانه آتش‌گرفتن خیمه‌های امام حسین(ع) است. در این مراسم یک مشعل اصلی بزرگ در مرکز میدان و در جلوی مسجد اعظم روستا افروخته می‌شود تا مردم دور آن جمع شوند. آنها هم مشعل‌هایی انتخاب می‌کنند که با زنجیر بلندی به دستشان بسته شده است بعد آن را با مشعل اصلی آتش می‌زنند و دور سرشان می‌چرخانند. محله‌های اطراف هم مشعل خودشان را در کنار مشعل اصلی قرار می‌دهند. چرخاندن چندین پولکه آتشین در تاریکی شب نشان‌دهنده به آتش کشیده‌شدن خیمه‌های کاروان امام حسین(ع) در عصر 
عاشوراست.



سینه‌زنی سنتی در بوشهر
عزاداری در استان‌های جنوبی کشورمان با سنج و دمام و سینه‌زنی‌های ویژه گره خورده است. در بوشهر که مراسم‌شان در فهرست آثار ملی کشورمان ثبت‌شده نوعی سینه‌زنی سنتی دارند که با حلقه‌هایی به نام بُر تشکیل می‌شود، به اینگونه که عزاداران 2 یا 3حلقه تشکیل می‌دهند و یک نفر به‌عنوان پیشخوان، نوحه‌هایی را برای آماده شدن فضا می‌خواند. بعد سینه‌زنان دایره‌وار دور پیشخوان می‌چرخند و در حالی که با دست چپ کمر همدیگر را گرفته‌اند با دست راست به سینه می‌زنند. پیشخوان شروع به نوحه‌خوانی می‌کند و سینه‌زنان به بیت تکراری نوحه که بعد از چند بیت می‌آید، جواب می‌دهند. هنگام چرخیدن، سینه‌زنان دست راست را بالا می‌برند و پای راست را به زمین می‌کوبند و محکم سینه می‌زنند. سینه‌زنی که به اوج می‌رسد نوحه‌خوان اعلام «واحد» می‌کند و سینه‌زنان یک صدا جواب می‌دهند: «الله واحد».



چهل‌منبران در گرگان 
چهل‌منبران آیین محرمی زنانه است. زنان به یاد حضرت زینب(س) که از کربلا تا شام 40منزل را گذراند،  به 40منبر در منازل می‌روند؛ در این آیین زنان ابتدا 2رکعت نماز می‌خوانند و 40شمع را در 40خانه‌ای که در آنها روضه‌خوانی برگزار می‌شود روشن می‌کنند. هر کدام از این خانه‌ها در واقع یک منبر محسوب می‌شود. زنانی که این رسم را اجرا می‌کنند نقابی روی صورت‌شان می‌گذارند و روزه سکوت می‌گیرند. در انتها با آخرین شمع نیت و حاجت‌شان را بیان می‌کنند تا درصورت ادا شدن، سال بعد دوباره این آیین را اجرا کنند. چهل‌منبران یا چهل‌منبر در لاهیجان هم به شکل سنتی دیگری اجرا می‌شود. در شب تاسوعا چندساعت مانده به اذان مغرب خانه‌هایی که در طول سال روضه برپا کرده‌اند جلوی خانه‌شان منبری قرار می‌دهند و در کنارش کمی برنج، آتشدان و 2ظرف خالی می‌گذارند. عزاداران یک شمع را در ظرف خالی روشن می‌کنند و در کنارش یک خرما می‌گذارند و کمی از برنج برمی‌دارند. این کار را 40بار انجام می‌دهند و هر بار حاجتشان را 
می‌گویند.



آیین سقایی در همدان
آیین سقایی همدانی‌ها یکی از آیین‌های سنتی عزاداری است که در تاسوعا و عاشورا برگزار می‌شود و به نام همدانی‌ها به ثبت ملی رسیده است. در این آیین، مردانی با لباس‌های مشکی و گِل‌اندودشده،  جام آب به‌دست می‌گیرند و در خیابان‌ها بین عزاداران عزاداری می‌کنند. سقاها کاسه‌ها و کشکول‌هایی که نماد مشک حضرت عباس(ع) است را پر از سیب‌های سرخ می‌کنند که نذر کسانی است که به حاجت‌شان رسیده‌اند. آنها با پیراهن بلندی که تا زیر زانو می‌آید و شالی که روی شانه راست می‌اندازند آب و گلاب هم بین عزاداران توزیع می‌کنند. دسته سقاها با لباس یک‌شکل و ذکر مصیبت در خیابان‌های همدان یکی از جاذبه‌های معنوی این شهر است.



نخل‌گردانی در میدان امیر چخماق
نخل‌برداری یا به قول یزدی‌ها نقل‌برداری یکی از باشکوه‌ترین آیین‌های محرم است که با سازه چوبی بزرگی انجام می‌شود. قسمت جلو و عقب این سازه از قطعات کوچک چوب به شکل نخل و شبکه‌شبکه ساخته شده و وسط آن با چوب اسکلت‌بندی شده است. برای پایه‌های آن، 4قطعه چوب به‌صورت عمودی در 4طرف و برای بلندکردن آن چندقطعه چوب به‌صورت افقی تعبیه شده است. خادمان امام حسین(ع) این سازه چوبی را با وسایلی مثل شمشیر،  آینه، میوه و دستمال‌های ابریشمی تزئین می‌کنند که اهالی بعد از فراخوان تزئین نخل اهدا کرده‌اند. در دهه اول محرم اطراف نخل را با پارچه سیاه می‌پوشانند و 3‌بار دور میدان محل برگزاری مراسم می‌گردانند. به‌دلیل سنگینی نخل، افرادی که بدن ورزیده‌ای دارند آن را به‌دوش می‌کشند و مابقی پای نخل عزاداری می‌کنند. راهبر نخل هم با شال مشکی روی یکی از چوب‌های نخل می‌ایستد و با حرکات دست، نخل‌بران را هدایت می‌کند. نخل‌گردانی و تشییع نمادین پیکر مقدس امام حسین(ع) در میدان امیر چخماق یزد یکی از دیدنی‌ترین آیین‌های محرم در کشورمان است.



خیمه‌کوبی و تعزیه در نوش‌آباد
مراسم خیمه‌کوبی نوش‌آبادی‌های اصفهان ترکیبی از شبیه‌خوانی و عزاداری برای امام‌حسین(ع) و یارانش است. این مراسم 1500نفر شبیه‌خوان و بازیگر پیاده و سواره دارد که در نقش اولیا و اشقیا،  ورود کاروان امام حسین(ع) و لشکر یزید به زمین کربلا را نمایش می‌دهند. خیمه‌گاه حسینی نوش‌آباد حدود 30هزار مترمربع وسعت دارد تا بتواند جوابگوی این مراسم باشکوه که عزاداران زیادی را همراه خود می‌کند باشد. این مراسم که در روز هشتم محرم برگزار می‌شود مقدمه‌ای برای اجرای مراسم دیگر شهر کاشان است. در این تعزیه،  چهره‌های سیاه جنیان و چهره‌های انبیا و فرشتگان هم به نمایش گذاشته می‌شود که در نوع خود بی‌نظیر است. برای حضور در این مراسم پیشنهاد می‌کنیم به نوش‌آباد که 5کیلومتر با کاشان فاصله دارد بروید.