گروه فرهنگی- اجتماعی برهان/ محسن اخباری؛
مهمترین واقعه دوران امامت امام حسن مجتبی (ع) را باید پذیرش صلح و بستن عهدنامه با معاویه دانست. این اقدام امام در تاریخ اسلام به تفاسیر و تحلیلهای گوناگونی همراه بوده است. اما با نگاهی صحیح به این اقدام مهم ایشان، باید آن را بهترین عملکرد امام در مقابله با این تهدید بزرگ از جانب حکومت طاغوت و زمینه ای برای براندازی آن دانست.
بازخوانی تاریخ زندگانی ائمه معصومین برای ما و دوران ما درسهای عبرت آموزی را به همراه دارد. از جمله مهمترین دوران زندگی ائمه معصومین، دوران تاریخی زندگانی امام حسن مجتبی و تحولات رخ داده در زمان ایشان و نحوه برخورد و تعامل آن حضرت با این وقایع است. مهمترین اقدام ایشان را میتوان نحوه رفتار و رویارویی با معاویه و صلح با او دانسته و آن را با توجه به شرایط و وضعیت سیاسی اجتماعی آن دوران تحلیل و بررسی نمود تا اهمیت آن به خوبی روشن گردد. این موضوع از این جهت دارای اهمیت است که آن حضرت با اقدام به موقع و درست خود، یک تهدید مهم و قابل توجه را به فرصتی برای بهره برداری درست و زمینه سازی برای وقایع آینده تبدیل نمودند.
آن حضرت بعد از رحلت پدر گرامی خود با بیعت عموم مردم کوفه به جانشینی ایشان برگزیده شدند. این زمان همراه گردید با هجمه معاویه برای مقابله با ایشان و سپس تهیه و تدارک سپاه برای مقابله با معاویه از جانب امام حسن (ع). در این میان دشمنی منافقین و یاران آن حضرت موجب شد که امام حسن (ع) در این نزاع راهی جز صلح با دشمن خود را انتخاب نکنند. اقدامی که از جانب ایشان سعی شد که با حداقل ضرر و زیان برای مسلمین و بیشترین فایده انجام شود. دوران پس از قبول این صلح نامه اوضاع قابل تاملی است که رفتار آن حضرت در این زمان بسیار قابل توجه و مهم است.
در این زمانه ده ساله‌ی بعد از صلح، معاویه به دنبال بهره بردن از صلح نامه به نفع مقاصد سیاسی خود بود تا بتواند مبانی حکومت خود را تقویت نموده و مشروعیت بخشد. در این میان صبر همراه با درایت و ایفای نقش امامت و هدایت الهی مردم، راهکار امام حسن در مقابله با این خدعه معاویه بود.
بازگشت به مدینه، ایفای نقش امامت در بین مسلمین و زمینه سازی برای قیام عاشورا
ایشان با بازگشت به مدینه با توجه به اینکه به دخالت در امور حکومتی طبق صلح‌نامه نهی شده بودند، به ایفای نقش امامت در عرصه های دینی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی پرداختند. در این زمانه ده ساله، معاویه به دنبال بهره بردن از صلح نامه به نفع مقاصد سیاسی خود بود تا بتواند مبانی حکومت خود را تقویت نموده و مشروعیت بخشد. در این میان صبر همراه با درایت و ایفای نقش امامت و هدایت الهی مردم، راهکار امام حسن در مقابله با این خدعه معاویه بود.
امام حسن با مدیریت این جریان و فضای ایجاد شده، به خوبی زمینه رابرای قیام عاشورا با زنده نگه داشتن اسلام و ابلاغ و تعلیم آموزه های آن به پیروان خود، آماده می نمودند.
مدارای با یاران عجول و هدایت آنان
به دنبال صلح نامه با معاویه، عکس العمل های مختلفی از سوی یاران و حتی نزدیکان آن حضرت واقع شد که حتی بعض از این رفتارها با ناسزاگویی به آن وجود مقدس همراه بود. در این خصوص آن چه که مهم است نحوه مدارا و رفتار آن حضرت با این یاران نادان و یا کم تحمل بود. ایشان به خوبی می‌دانستند که این گونه افراد از بصیرت سیاسی مناسب نسبت به زمانه خود بهره نبرده و آینده نگری و دوراندیشی لازم را دارا نمی‌باشند. رفتار امام با این گونه افراد و نحوه مواجهه با آنان، درسی قابل تامل برای دوران ما است که چگونه باید در شرایط خاص زمانی رفتار نموده و آن را مدیریت نماییم و به بهترین شکل همراه رهبر خود باشیم.
مدیریت رفتار با دشمن و تبدیل تهدیدها به فرصت ها
امام حسن بعد از صلح با معاویه به این نکته به خوبی واقف بودند که در این شرایط پیش آمده، تدارک و برنامه‌ریزی برای جنگ با معاویه بی نتیجه و بی ثمر خواهد بود. به همین دلیل این مساله را در قبول شرایط معاویه در عهدنامه مورد توجه قرار دادند و معاویه را ملزم به قبول تعهداتی نمودند تا بتوانند عدم وفای به عهد معاویه و رفتار نادرست او را به جامعه عصر خویش بشناسانند. با این اقدام حکومت را به معاویه واگذار نموده و خود به مدینه مراجعت نمودند. این مراجعت ایشان، مدینه را به کانون مهمی برای تحولات آینده و نیز بستری برای بلوغ و تکامل اسلام و حیات امامت تبدیل نمود.
ایشان در زمان زندگی در مدینه، با عمل و گفتار و رفتار خود و اخلاق و حلم حسنی، به خوبی شخصیت پیامبر گرامی اسلام را به همگان نشان می دادند و زنده کننده یاد و گفتار آن حضرت بودند. کرامت و بزرگواری ایشان زبان زد خاص و عام گردید و تا کنون نیز نام کریم اهل بیت بر زبان ها مانده است. چنانکه نقل است آن حضرت سه بار در عمر مبارک خویش، تمام مایملک خود حتی کفش هایشان را به دو قسمت تقسیم کرده و نیمی از همه اموال خویش را در راه خدا خیرات نمودند. ایشان در طول عمر خود پیاده و‌گاه با پای برهنه، تا بیست و پنج بار به خانه خدا رفت و جریانات توجهات ایشان به خدای تعالی و یادآوری آخرت نیز برای مردم دوران ما باورنکردنی می‌نماید.[1]
واگذاری حکومت در این برهه حساس از سوی امام حسن به معاویه، عاملی مهم برای آشکار نمودن ظلم و بیداد معاویه بود چرا که معاویه حکومتی را بر مردم تحمیل می کرد که با معیارهای دینی کاملا در تضاد بود.
از این رو این اقدام امام تبدیل نمودن تهدید به فرصتی مهم در تاریخ اسلام محسوب میگردد. چرا که ثمره این اقدام امام، با قیام عاشورا کامل می گردد. این عمل ایشان زمینه ساز این قیام مهم و برچیده شدن حکومت معاویه شد.
امام حسن(ع) با قرار دادن شروطی در صلح نامه و نقض آن ها از سوی معاویه، این شخصیت را به همگان معرفی نمودند. شروطی همانند ممنوعیت ناسزا گفتن به وجود مقدس امام علی علیه السلام، ممنوعیت تعیین جانشین برای خود و نیز عمل بر اساس کتاب خدا و سنت پیامبر گرامی اسلام (ص)
اقدام دیگر آن حضرت، مقاومت در برابر تبلیغات ضد دینی معاویه و شناساندن چهره واقعی معاویه به مسلمین بود. معاویه با سیاست‌های شیطانی خود سعی می کرد با بهره بردن از قدرت رسانه و تبلیغات، حکومت جعلی خود را موجه و شخص خود را نیز فردی مومن و دیندار معرفی نماید.چنانکه در این مسیر به ساخت و ترویج احادیث جعلی در مورد خود اقدام می‌نمود.
امام حسن(ع) با قرار دادن شروطی در صلح نامه و نقض آن ها از سوی معاویه، این شخصیت را به همگان معرفی نمودند. شروطی همانند ممنوعیت ناسزا گفتن به وجود مقدس امام علی علیه السلام، ممنوعیت تعیین جانشین برای خود و نیز عمل بر اساس کتاب خدا و سنت پیامبر گرامی اسلام (ص). اینکه امام حسن مجبور نباشد که او را «امیرالمومنین» بخواند، از جمله این شروط است.[2] که همه این شروط را معاویه نفی نمود و نقض کرد.
بنابر این، این دوران حیات ایشان زمینه ساز موفقیت‌ها و پیروزمندی‌های اوصیاء پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بود. از این روست که خود امام مجتبی ـ علیه السلام ـ صلح خویش را به صلح پیامبر صلی الله علیه و آله با کافران مکه در جریان حدیبیه تشبیه نمودند،[3] صلحی که به نظر بسیاری از اصحاب آن حضرت – یا حتی مردم زمان ما - ننگ آور به حساب آمد؛ اما نتایج پیروزی بخش آن، سال های بعد برای همگان نمایان شد چنانکه این نتایج هرگز با جنگ حاصل نمی‌شد. چنانکه افراد زیادی در زمان پیامبر با بستن عهدنامه توانستند با اسلام آشنا شده و مسلمان شوند.
از اینرو، صلح امام حسن بهترین و مهمترین عملکردی بود که با درایت آن امام بزرگوار به خوبی انجام شد و میتوان آن را بهترین فرصت سازی و زمنیه سازی برای به ثمر رسیدن قیام امام حسین (ع) دانست.
در این زمان با نگاهی به این برهه از تاریخ امامت و تبیین درست اقدام امام حسن مجتبی در مدیریت وقایع دوران خود، میتوان درس آموزنده‌ای از زندگی و حیات آن بزگوار برای دوران خودمان بیاموزیم و آن تدبیر و دوراندیشی و انجام اقدام درست برای بهره بردن از شرایط زمانه و تبدیل نمودن تهدیدها به فرصتها است. چنانکه میتوان گفت برنامه ریزی برای آینده و دور اندیشی در هر زمان، میتواند از مهمترین روشهای مقابله با نفوذ و تهدیدات دشمن و زمینه سازی درست برای تحقق اهداف و برنامه های مهم آینده محسوب گردد که صبر و حلم امام حسن بهترین الگو برای اینگونه رفتارها خواهد بود.
پی نوشت ها
[1] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403 ق.، ج43، ص331.
[2] برای مطالعه بیشتر ر.ک: پیشوائی، پیشوایان اسلام :زندگی امام حسن (ع) پرچمدار صلح و آزادی، قم: نسل جوان، 1371.
[3] صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، نجف، المکتبة الحیدریة، 1385 ق.، ج1، ص211.
*محسن اخباری؛کارشناس دین و اندیشه/انتهای متن/
نظر شما