خیابان فردوسی جنوبی را که قدم بزنی، تقریباً روبه‌روی کوچه برلن و ازدحام جمعیتش، ساختمانی استوار و زیبا با ستون‌های باشکوه می‌بینی که دو مجسمة شیر دوطرف پله‌های سنگی‌اش نگهبانی می‌دهند. به این ترتیب، ناگهان از میان غوغای دستفروشان و مغازه‌های پارچه و لباس‌فروشی، پرتاب می‌شوی به تاریخ ایران باستان و به یاد تخت‌جمشیدِ شیراز می‌افتی و مجسمة شیرسنگی همدان.
این ساختمان که تا کمی پیشتر، یکی از شعب بانک‌ملی بود، در حال حاضر به موزه بانک‌ملی ایران تبدیل شده است. کمی آن طرف‌تر در مجموعة ادارات مرکزی، خانة تاریخی سردار اسعد سوم قرار دارد که پیش از این، برخی از اشیاء موزه در آنجا نگهداری می‌شد. خانه قاجاری جعفرقلی‌خان بختیاری (سردار اسعد سوم) که در سال ۱۲۹۱هجری‌شمسی ساخته شد، در سال‌های اخیر توسط بانک‌ملی ایران و با همکاری سازمان میراث فرهنگی کشور مرمت شده و به عنوان یک اثر ملی به ثبت رسیده است.
نگهبانانی مانند شیر
ساختمان موزة بانک‌ملی ایران که پیشتر ساختمان صندوق پس‌انداز نامیده می‌شد، توسط هنریش معمار آلمانی طراحی و بین سال‌های ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۵هجری‌شمسی توسط حاج حسین معمار ساخته شد. طراح این بنا، توجهی عامدانه به معماری باستانی ایران داشته و آن را با الهام از تخت‌جمشید ساخته است. استفاده از اِلِمان‌های هخامنشی و دو مجسمة شیر در دو طرف درب‌ورودی که توسط غلامرضا رحیم‌زاده ارژنگ، مجسمه‌ساز ایرانی ساخته شده‌اند، انگیزة ایجاد اعتماد در مشتریان را یادآوری می‌کند. این بنا در ۱۸ مهر ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
ساخت ساختمان‌های فاخر، جزئی از فرهنگ سازمانی بانک‌ملی ایران است، به‌عنوان مثال برخی از شعب بانک ملی مانند شعبه‌های اصفهان، تبریز، بازار تهران و شیراز که آثار معماری درخور توجهی هستند، توسط مهندس محسن فروغی، معمار نامدار ایرانی و شعبة دانشگاه تهران توسط یورن اوتزن، معمار بزرگ دانمارکی ساخته شده‌اند.
در موزة بانک‌ملی سه سالن وجود دارد. در سالن شمالی، سیر تحول بانک و بانکداری را مشاهده می‌کنیم، از دوره هخامنشیان که سکه وارد سیستم معاملات ایران شد تا صرافی‌ها و تجارتخانه‌های دوران قاجار و بالاخره تشکیل بانک‌ملی.
سیر تحول سکه در ایران
در بازدید از سالن‌شمالی موزه می‌توانیم خیال‌پردازی کنیم که مثلا چند هزار سال پیش، چه‌کسانی چه‌چیزهایی با این سکه‌های طلای دوران هخامنشی (دِریک) یا با آن سکه‌های نقره (شِکِل) خریده‌اند!
با دنبال کردن سیر تحول سکه‌ها می‌بینیم که چگونه در دوران اشکانی مملکت به شکل ملوک‌الطوایفی اداره می‌شد و هر منطقه سکه خودش را ضرب می‌کرد، مانند سکه‌های حُکام منطقة فارس که از دل آنها سلسلة ساسانی تأسیس شد. به دوران پادشاهان زن، بوراندخت و آذرمیدخت ساسانی می‌رسیم و سپس به دورة اسلامی که در آن زمان، آیات قرآنی جای تصاویر پادشاهان را روی سکه‌ها می‌گیرد. سکه‌های ولایتعهدی امام رضا (ع) ضرب سمرقند نیز از حال و هوای خاصی برخوردارند.
با حمله مغول‌ها به ایران، سکه‌های دوران خلافت عباسی حذف و سکه‌های جدید ضرب می‌شود. اگرچه در این‌دوره نوشته‌های روی سکه‌ها خواناتر شده، اما تنها بعد از روی کار آمدن صفویان است که هنر ضرب سکه نیز مانند سایر هنرها به اوج خود می‌رسد، اشعار جای عبارات عربی را روی سکه‌ها می‌گیرند و از خط نستعلیق استفاده می‌شود.
در یکی از ویترین‌ها، نمونه‌ای از سکه‌ای را می‌بینیم که یک داستان تاریخی دارد. در پی نشست دشت‌مغان در ماه شوال سال ۱۱۴۸هجری‌قمری که به انقراض سلسلة صفوی و تأسیس سلسلة افشاری انجامید، سکه‌ای به مناسبت جلوس نادرشاه بر تخت پادشاهی ضرب شد که این بیت را بر روی خود دارد:
سکه بر زر کرد نام سلطنت را در جهان
نادر ایران‌زمین و خسرو گیتی‌ستان
در طرف دیگر سکه، عبارت «الخیر فیما وقع» حک شده است که جمع ابجد حروف آن برابر با تاریخ این واقعه، یعنی ۱۱۴۸ می‌شود. سکه‌های ضرب داغستان و شاه جهان‌آباد (دهلی) نیز در این بخش به نمایش درآمده‌اند که مربوط به دوران فتوحات نادری هستند.
در ادامه به بخش سکه‌های دوران قاجار می‌رسیم. از دورة فتحعلی‌شاه تصویر پادشاه به سکه‌ها بازمی‌گردد و تقریباً همزمان با سی‌امین سال به سلطنت رسیدن ناصرالدین‌شاه، ضرب چکشی سکه‌ها به ضرب ماشینی تبدیل می‌شود و این صنعت، نظم و زیبایی تازه‌ای به به سکه‌ها می‌دهد.
در این قسمت از موزه نمونه‌هایی از برات‌های چاپی و «بیجک» (نوعی برگه مبادله کالا) نیز به معرض نمایش گذاشته شده است.
روی یکی از دیوارها پرتره‌هایی از اولین مدیر‌کل‌های ایرانی بانک، رضا‌قلی امیر‌خسروی، محمدعلی فرزین و برخی مدیران دیگر قرار دارد که توسط محمود جوادی‌پور کشیده شده است. ویترینی را می‌بینم که شمش‌های نیم‌کیلویی و یک کیلویی طلا با آرم بانک در آن چشم را خیره می‌کند.
در طرف دیگر، مجموعهای از عکس‌ها، برخی اتفاقات مهم در تاریخ فعالیت بانک ملی را نشان می‌دهد: در سال ۱۳۷۵ دستگاه‌های «پُز» (پایانه فروش) وارد ایران می‌شود. در سال ۱۳۴۹ شعبه‌ای از بانک ملی در سفر حج به ارائه خدمات به حاجیان ایرانی می‌پردازد.
حکایت ماکت طلای بانک‌ملی
در سالن مرکزی که بخش بعدی موزه است، اشیائی مانند ماکت طلایی ساختمان موزه و چکشی که رضاشاه در روز شروع به ساختمان همین بنا با آن سنگ بنا را نصب کرد، وجود دارد؛ چکشی با سر طلایی که طلای آن را ذوب و خرج ساخت بنا کرده و به جای آن یک سر برنجی ساخته‌اند.
قیچی که با آن روبان افتتاح شعب تازه تأسیس بانک را می‌بریدند نیز در موزه نگهداری می‌شود. این قیچی روکشی از آب‌طلا دارد و از مارک معروف «سینگر» ساخت آمریکا است. سرویس‌های چای‌خوری دوره پهلوی که در دفاتر مدیر کل‌های بانک از آن استفاده می‌شد و یک سنگاب قلمزنی بسیار زیبا را نیز در این بخش از موزه می‌توان دید. سنگاب وسط سالن، کار ارزشمند مصطفی خدادادزاده است؛ هنرمندی که ضریح امام حسین(ع) را هم با طرح استاد فرشچیان کار کرده است. او این سنگاب مسی را طی چهارسال و نیم ساخته و ۱۲ پرده از زندگی حضرت یوسف(ع) را روی آن به تصویر کشیده است. سنگاب یک وسیله آبخوری قدیمی است که بیشتر در مساجد قرار داشته است.
در این بخش یک ویترین جالب‌توجه وجود دارد که در آن مجموعه اشیاء اهدایی مردم به زلزله‌زدگان سال ۱۳۴۷ دشت‌بیاض و فردوس که در اثر آن حدود ۱۰۵۰۰ نفر از هموطنانمان را از دست‌دادیم، به نمایش گذاشته شده است. در آن زمان، بانک ملی به واسطة غیر نقدی بودن اشیاء اهدایی، آنها را ارزش‌گذاری کرده و معادل ریالی آنها را به زلزله‌زدگان پرداخت.
این ویترین نشان می‌دهد که در آن زمان چگونه هرکس بنا به وسع مالی‌اش، هدیه‌ای آورده بود؛ از بلیت‌های دو ریالی شرکت واحد گرفته تا سکه‌های طلا، از انگشترهای بدلی تا پول‌های خارجی. حتی بچّه‌ها نیز به فکر کودکان زلزله‌زده بودند و اسباب بازی‌های پلاستیکی خود را اهدا کردند.
اشیایی مانند جعبه‌های سیگار و انگاره‌های طلا با نمادهای بانک ملی و خودنویس‌های شیفر مخصوص روسای بانک، همگی نشانه دیسیپلین خاص بانک ملی در دوران گذشته است.
حکایت ماکت طلای ساختمان موزه بانک ملی هم جالب است. این ماکت زیبا که روی پایه‌ای از ترکیب سنگ زیبای مالاکیت و قطعاتی از لاجورد قرار گرفته، توسط کمپانی مپین اند وب (برند مشهوری که بهترین نقره‌جات را برای خانواده‌های سلطنتی سراسر جهان طراحی و تولید می‌کند) در لندن ساخته شده است.
آثار هنری
سالن جنوبی شامل تعدادی از تابلوها و صنایع دستی ایرانی است، مانند کارهای قلمزنی، تابلوهای گل و مرغ و مینیاتور و تابلوهای نقاشان معاصر. در میان تابلوهای نقاشی، کارهای زیبایی از ایران دَرّودی، نقاش نامدار ایرانی دیده می‌شود.
هدایایی که کشورهای دیگر به مناسبت جشن پنجاه سالگی بانک‌ملی به ایران آوردند و همچنین مجموعهای از سکه‌های دوره پهلوی نیز در این سالن وجود دارد. راهروی غربی در انتهای سالن، محل نمایش یک مجموعه از تابلوهای نقاشی دوران قاجار است.
در تابلوهایی از عباس ارژنگی (رسام) ترکیب عجیبی از گل و مرغ در سبک امپرسیونیست روسی به چشم می‌خورد. پایه شمعدان‌های بلند (مشکات) برنجی کار اصفهان و تابلوهای نفیس نقاشی، مناظر چشم‌نوازی ایجاد کرده‌اند.
تعدادی از اشیاء موزه پیش از این در خزانه بانک نگهداری می‌شد، بخشی از آنها از ساختمان تشریفات بانک یا همان بنای تاریخی سردار اسعد به اینجا منتقل شده و بقیه آنها را از شعب مختلف و اتاق‌های مدیران بانک جمع‌آوری کرده‌اند.
تاریخچه بانک ملی ایران
در سال ۱۲۹۶هجری قمری، حاج امین دارالضرب، پیشنهاد تأسیس یک بانک ملی وابسته به دولت را می‌دهد اما تحقق این ایده تا سال‌ها بعد به طول می‌انجامد. در سال ۱۲۶۷هجری‌شمسی، بانک جدید شرق تأسیس می‌شود اما کمتر از دو سال دوام می‌آورد و امتیاز و دارایی‌های آن به بانک شاهنشاهی می‌رسد. بانک شاهنشاهی ایران به موجب امتیازی که به تاریخ ۲۷ جمادی‌الاولی سال ۱۳۰۶هجری‌قمری به یکی از اتباع انگلیس به نام روییتر داده شد، آغاز به کار کرد و حق چاپ اسکناس را تا ۶۰ سال به دست آورد.
در آن زمان، ایران هیچ دخالتی در کار طراحی و چاپ اسکناس‌ها نداشت و تزیینات و نوشته‌های آن، کاملا خارج از اراده ایرانیان انتخاب می‌شد. تنها امتیاز طرفِ ایرانی، چاپ تصویر ناصرالدین‌شاه برروی اسکناس‌ها بود. روی اسکناس‌ها عباراتی مانند «فقط در طهران ادا خواهد شد» به چشم می‌خورَد که نمایشگر چگونگی گردش مالی بانک در آن دوران است. اسکناس‌های هر شهر جداگانه مهر می‌خورد و برای تبدیل آن در شهرهای دیگر، باید کارمزد جداگانه پرداخت می‌شد.
در آغاز مشروطیت و در مجلس‌اول، به تاریخ نهم ذی‌القعده ۱۳۲۴هجری‌قمری، تقاضای تأسیس بانک‌ملی مطرح می‌شود. شور و هیجان مردم در این زمینه به‌قدری است که چهار روز بعد، اعلان تأسیس بانک‌ملی انتشار می‌یابد. کسانی که در پی تأسیس بانک‌ملی بودند، سرمایة آن‌را سی‌کرور تومان یعنی پانزده میلیون تومان معین می‌کنند و قبض‌موقتی هم چاپ می‌شود که در مقابل پرداخت‌وجه بدهند تا زمانی که ورقة سهام حاضر شود. متأسفانه با وجود همة کوشش‌هایی که در این راه به‌کار می‌رود، در نهایت سرمایة کافی فراهم نمی‌شود.
در نهایت کابینة مستوفی‌الممالک، قانون تأسیس بانک‌ملی را به مجلس می‌برد و این قانون در چهاردهم اردیبهشت ۱۳۰۶هجری‌شمسی به تصویب می‌رسد. اساسنامة بانک که سرمایه آن‌را دومیلیون تومان ذکر می‌کند، در سی‌ام خرداد ۱۳۰۷هجری‌شمسی به تصویب هیأت‌وزیران می‌رسد، در ۲۸ امرداد ۱۳۰۷ اعلان تشکیل بانک از طرف وزیر مالیه و رییس بانک صادر شده و از روز شنبه هفدهم شهریور همان سال، معاملات بانک آغاز می‌شود.
در سال ۱۳۰۹، حق انتشار اسکناس با پرداخت ۲۰۰ هزار لیره از بانک شاهنشاهی سلب شد. تهیة مقدمات چاپ و انتشار اسکناس تا اول فروردین ۱۳۱۱ طول کشید و از این تاریخ، اسکناس‌های جدید با خط نستعلیق و طراحی ایرانی که در ایالات متحده به چاپ رسیده بود، به‌جای اسکناس‌های قبلی رواج پیدا کرد. اسکناس‌های چاپ شده از سال ۱۳۱۵ تا پایان دوره رضا شاه، چاپ کشور فرانسه هستند و در موزه به معرض نمایش گذاشته شده‌اند.
نخستین بانک ایرانی
اگرچه بانک‌پهلوی قشون (سپه) از نظر سال تأسیس (۱۳۰۴هجری‌شمسی) قدمت بیشتری دارد، اما آن بانک عمدتاً به ارتشیان خدمات می‌داد و بانک ملی نخستین بانک ایرانی است که در خدمت همة ایرانیان قرار گرفت.
در سال ۱۳۱۶ جواهرات سلطنتی به‌عنوان پشتوانه چاپ اسکناس به بانک ملی منتقل می‌شود و در سال ۱۳۱۸ قانون ایجاد حساب صندوق‌پس‌انداز به تصویب می‌رسد. این حساب که جایگزین حسابی تحت‌عنوان صرفه‌جویی شد، بعدها اسم خود را روی ساختمان موزه بانک‌ملی گذاشت.
در سال ۱۳۲۷ بانک ملی شعبه ای در خارج از کشور تأسیس می‌کند که نمونه‌ای از چک‌های ارزی آن دوران در موزه به نمایش گذاشته شده است. اولین نمونه ماشین تایپ استفاده شده در بانک، نمونه‌های اولیه ماشین‌های حساب و تحویلداری و پرفراژ، دفاتر ثبت، دستگاه سکه‌شمار برای شمردن سکه‌های همسان و ساعت کارت‌زنی برای ثبت ورود و خروج کارکنان بانک از دیگر اشیاء موزه بانک ملی هستند.
هدایای پنجاهمین سالگرد تأسیس بانک ملی
شاید زیباترین بخش موزه، سالن مربوط به هدایایی باشد که در ۲۰ شهریور ۱۳۵۷ به مناسبت پنجاهمین سال تأسیس بانک، از کشورهای دیگر به ایران تقدیم شده است. بزرگ‌ترین بانک‌های ایران و جهان برای آن رخداد مهم، هدیه فرستاده بودند. ساعت طاقچه‌ای از بانک تجاری ایران و هلند، کریستال صخره‌ای – به نشانه خلوص و شفافیت در رابطه دو بانک- از بانک سوییس، پیکره شوالیه سوار بر اسب از بانک اف اتریش، مجسمه عقاب روی سنگ عقیق از بانک تجاری ایتالیا، عقاب کریستالی از شرکت هانوورتراست آمریکا، شکلات‌خوری از جنرال‌بانک فرانسه، یک قطعه طلای یافت‌شده در ایالت کالیفرنیا که مربوط به دوران تب طلای آمریکاست و سکه‌ای از بانک رم، بخشی از این هدایا هستند. بانک‌های ژاپن با بهره‌گرفتن از هنرهای ایرانی، گلدان میناکاری و از صنایع دستی خودشان پارچه زربفت هدیه کرده‌اند.
نکتة مهم در سالن جنوبی، مجاورت آن با بالکنی است که با ده‌ستون همانند ستون‌های تخت‌جمشید تزیین شده است. این ستون‌ها برای چند دهه با دیوار پوشانده شده بودند و در سال ۱۳۹۵ با تلاش کارکنان بانک و همکاری سازمان میراث فرهنگی از زیر دیوار درآمده‌اند.
حفظ آثار ارزشمند در ارگان‌های دولتی
ابوالفضل رواقی، مدیر موزه بانک ملی ایران، درباره هدف از تأسیس این موزه می‌گوید: بر اساس بخشنامه عمومی معاونت ریاست‌جمهوری، تمامی سازمان‌ها و نهادهای دولتی که صاحب اشیاء تاریخی و فرهنگی هستند، موظف‌اند با انجام اقدامات لازم درخصوص تأسیس موزه، نسبت به اخذ مجوز از اداره کل موزه‌ها اقدام کنند.
وی می‌افزاید: به‌عنوان مثال، ما برای تأسیس موزه باید اطلاعات مربوط به این آثار را استخراج می‌کردیم و آن‌موقع بود که فهمیدیم ماکت بانک از طلاست، نه برنج! این اطلاعات به اشیای دیگر نیز تعمیم داده می‌شود. برخی از تابلوهای نقاشی سال‌ها در انبار نگهداری شده و رطوبت و گرد و غبار می‌تواند به آنها آسیب برساند، اما بعد از انجام تحقیقات موزه‌ای متوجه می‌شویم هریک چه ارزشی دارند و چگونه باید نگهداری شوند.
آقای رواقی تأکید می‌کند: در فیلم‌ها تخیل به کار می‌رود اما در موزه واقعیت ارائه می‌شود. یکی از مهمترین مسائلی که آثار یک موزه به ما می‌گویند، روند حرکت موسسه و جامعه از گذشته تا زمان حال است که از روی آن به‌وسیله نمودار، می‌توان تصویری از آینده نیز به دست آورد.
سخن آخر
به‌عنوان گزارشگر روزنامه اطلاعات، احساس قرابت غریبی با این فضا دارم، شاید به‌خاطر آن که بانک ملی با ۳۶۰۰ شعبه در ایران، برای بیش از ۹۰ سال به خدمت‌رسانی مشغول است و موسسه اطلاعات هم بیش از ۹۰ سال قدمت دارد!
بانک ملی از زندگی ایرانیان جدا نیست. در زلزله اخیر کرمانشاه، دکتر محمدرضا حسین‌زاده، رییس بانک‌ملی، شخصاً به کرمانشاه رفت و یازده کامیون پتو، چادر و دارو به ارزش چند میلیارد تومان کمک‌های بانک را به دست مردم رساند. حتی اولین نوزاد پس از وقوع زلزله نیز در بیمارستان صحرایی بانک ملی به دنیا آمد.
مردم به بانک‌ملی اعتماد دارند و مطابق آمار، اخیراً بسیاری از آنها پول‌های خود را از بانک‌های دیگر به بانک ملی آورده‌اند، به‌طوری که امسال سرمایه بانک‌ملی دو برابر شده است. شاید این اعتماد، راز سیال خوشایندی است که با نگاه‌کردن به ویترین‌های موزه بانک‌ملی،حسی از غرور و اصالت را زیر پوست آدم به گردش درمی‌آورد.
ارمغان زمان‌فشمی