فاطمه لطفی
خبرنگار بین الملل و توسعه پایدار انرژی امروز
عراق به این امید است که به دریای سرخ راه یابد تا با هزینه کمتری نفت خود را به اروپا برساند. اردن و مصر هم خواهان نفت عراق هستند. بندر عقبه اردن چشم‌انتظار احداث خط لوله‌ای از بصره است تا بلکه بتواند بخشی از نیاز خود به انرژی را تأمین کند؛ اما موضوع این است که سرزمینی که قرار است این خط لوله از آن عبور کند، چندان آمادگی لازم برای آن را ندارد. داعش فقط یکی از موانع بر سر راه این خط لوله است.
به گزارش خبرنگار بین‌الملل «انرژی امروز» اگر عراق از خط لوله بصره عقبه چشم بپوشد، باید راهی بر دریای سرخ بیابد. عربستان به‌راحتی اجازه نخواهد داد خط لوله نفت عراق به دریای سرخ برسد. این را تاریخ گواهی می‌دهد. هزینه‌ای که عراق به عربستان خواهد داد، برابر با نفوذ عربستان در بغداد است. سایه عربستان از هم‌اکنون در بغداد دیده می‌شود.
خط لوله بی‌فرجام بصره-عقبه
در سال ۲۰۱۶، مصر، اردن و عراق در قاهره برای توسعه خط لوله نفت عقبه-بصره به مذاکره نشستند. پیش از آن وزاری نفت این سه کشور در سال ۲۰۱۵، در امان، بر سر همین پروژه مذاکره کرده بودند.
این خط لوله با هدف رساندن نفت و در کنار آن، از طریق خط لوله موازی با آن، برای رساندن گاز به اردن طراحی شده است.
تخمین زده می‌شد هزینه ساخت این خط لوله در داخل اردن ۶تا۸ میلیارد دلار باشد. دولت عراق اعلام کرده بود که هزینه ساخت خط لوله از بصره به نجف را متقبل می‌شود و از نجف تا مرز اردن از طریق سیستم BOT ساخته می‌شود.
طبق اطلاعاتی که از این خط لوله منتشر شده بود، این خط لوله پس از عبور از پالایشگاهی در زرقا در نزدیکی امان، تا ترمینال صادراتی عقبه خواهد رسید. از این طریق روزانه بیش از ۲میلیون بشکه نفت از همین بندر صادر خواهد شد.
در کنار این پروژه، یک خط لوله گاز طبیعی هم احداث می‌شد که می‌توانست روزانه ۱۰۰میلیون فوت مکعب گاز به اردن برساند و بقیه گاز هم برای گازرسانی ایستگاه‌های پمپاژ ترمینال صادراتی مصرف شود.
اردن و عراق در سال ۲۰۱۳ چهارچوب موافقت‌نامه‌ای برای توسعه خط لوله انتقال نفت عراق از بصره به بندر عقبه را امضا کرده بودند که هزینه آن به ۱۸میلیارد دلار می‌رسید. در سال ۲۰۱۴ نیز پارلمان عراق حمایت خود از ساخت این خط لوله را اعلام کرد. آن موقع اعلام شده بود احتمالا این پروژه در اواخر سال ۲۰۱۷ به بهره‌برداری برسد که نرسید.
عراق قرار بوده است ائتلافی از شرکت‌های مشاور را برای این پروژه انتخاب کند. این کشور اعلام کرده بود که ۱۲ شرکت بین‌المللی را برای این پروژه فهرست کرده است. ائتلاف عراقی-چینی برای اجرای پروژه خط لوله‌ای که از مرز عربستان عبور می‌کند، به‌نتیجه رسید.
سال ۲۰۱۶ اعلام شد که شرکت خطوط لوله نفت چین CPP و شرکت خصوصی مس‌گوبال کنسرسیومی برای ساخت خط لوله ۱۸میلیارد دلاری صادرات نفت از بصره به بندر عقبه در سواحل دریای سرخ در اردن تشکیل داده‌اند.
در سال ۲۰۱۵ هم اعلام شد که عراق و مصر روی طرح صادرات نفت عراق از طریق اردن به مصر و برای پالایش این نفت در پالایشگاه‌های مصر و صادرات آن به اروپا کار می‌کنند.
دکتر جان دالی، یکی از تحلیلگران پایگاه اینترنتی اویل پرایس، در سال ۲۰۱۳ در مقاله‌ای با عنوان «خط لوله ۱۸میلیارددلاری عراق-اردن، واقعیت یا فانتزی» در این پایگاه خبری نوشت: خاورمیانه مشهور است به تفکرهای کوچک، به‌ویژه در پروژه‌های مربوط به انرژی.
او در ادامه اعلام امضای موافقت‌نامه احداث این خط لوله را هیاهوی بزرگ می‌داند برای احداث خط لوله انتقال نفت و در کنار آن گاز از بصره به عقبه. البته بخش گازی این خط لوله در سال ۲۰۱۷ از طرف دولت عراق کنسل شد.
آن موقع مدیر بخش پروژه‌های نفتی وزارت نفت عراق گفته بود: ما به‌سرعت کار احداث این خط لوله را آغاز خواهیم کرد.
جان دالی این پروژه را یکی از هزینه‌برترین پروژه‌های دنیا اعلام کرده بود و نوشته بود موضوع حتی بر سر هزینه نیست. موضوع زمانی مشخص می‌شود که نگاهی ساده به نقشه جغرافی انداخته شود.
به اعتقاد این نویسنده، خط لوله نفت بصره به عقبه از یکی از مناطق تنش‌زای عراق عبور می‌کند. از‌این‌رو نویسنده پرسیده بود که چرا بغداد به‌جای احداث این خط لوله به فکر بهسازی و توسعه ترمینال‌های نفتی خود در بصره نیست؟
عراق نقشه B هم دارد
شاید با بهبود روابط بین بغداد و ریاض، یعنی احتمالا عراق، بتواند دوباره خط لوله ۱.۶میلیون بشکه در روز این کشور از طریق عربستان سعودی را راه‌اندازی کند؛ یعنی معامله برد-برد برای دو کشور.
عربستان سعودی سیاستی زیرکانه در قبال عراق در پیش گرفته است. هرچند فعلا این سیاست روزهای آغازین خود را می‌گذراند، مشخص است هر دو طرف می‌خواهند به سودی که این روابط برایشان خواهد داشت، دست یابند.
عبور خط لوله صادراتی عراق از طریق عربستان سعودی، یعنی تسهیل برخی شرایط صادراتی این کشور. برای عربستان سعودی نیز به این معناست که سایه سیاسی عربستان بر سر بغداد خواهد بود، مخصوصا درخصوص ایران.
تاریخ روابط دوجانبه عراق و عربستان، همیشه مثبت نبوده است. روابط دیپلماتیک این دو کشور بعد از حمله سال ۱۹۹۰ عراق به کویت قطع شد و مرزهای دو کشور بسته شد.
عربستان همیشه نگران نفوذ ایران در عراق بوده است؛ اما به‌جای اینکه بتواند جای تهران را در بغداد بگیرد، از عراق دوری گزید. به‌ویژه در سال ۲۰۱۲، عربستان و هم‌پیمانانش در شورای همکاری خلیج فارس، به‌غیر از کویت، اجلاس اتحادیه عرب در بغداد را بایکوت کردند؛ اما همین امر باعث شد نوری‌المالکی بیشتر به ایران نزدیک شود.
اما حالا به‌نظر می‌رسد هر دو کشور درحال بازاندیشی ارتباطات خود هستند. حیدرالعبادی، نخست‌وزیر عراق، نشان داده است بیشتر متمایل به عربستان است تا ایران.
در عربستان سعودی، محمد بن سلمان ولیعهد حکومت می‌کند که درحال تغییر معماری حکومت عربستان است. هرچند عربستان سعودی در سال ۲۰۱۵ یک سفیر در بغداد بر کار گماشت، بازهم روابط بسیار سرد بود. اما در ماه‌های اخیر ورق برگشته است.
دیدارهای بسیاری بین دو کشور در سال ۲۰۱۷ انجام شده است. عادل الجبیر، در ماه فوریه از بغداد دیدن کرد که در نوع خود از سال ۱۹۹۰ بی‌نظیر بود. حیدرالعبادی هم ماه ژوئن به ریاض رفت. در ماه آگوست دوباره موافقت‌نامه‌ای بین دو کشور روی میز آمد که براساس آن مرز آرار که از سال ۱۹۹۰بسته شده بود، دوباره بازگشایی شد.
آن وقت بود که در هشتم ماه آگوست، جابر العیبی، وزیر نفت عراق، به ریاض رفت تا با همتای عربستانی خود به گفت‌وگو بنشید. العیبی در این سفر اعلام کرد که دو طرف مایل به ایجاد کمیته مشترکی برای مطالعه و ارزیابی پتانسیل پروژه‌های نفت، گاز و پتروشیمی هستند.
چشمان عراق به دریای سرخ است/ رهایی از تنگه هرمز؟
در طی بازدیدی که العیبی از عربستان داشت، وزیر سابق نفت عراق، ابراهیم بحر‌العلوم، ابراز امیدواری کرد که روابط رو به بهبود دو کشور باعث شود بغداد بتواند به خط لوله صادراتی خود از طریق عربستان دست یابد. قبل از اینکه عراق به کویت حمله کند، قرار بود خط لوله ۱.۶میلیون بشکه در روز عراق از عربستان، مشهور به خط لوله IPSA، نفت خام عراق را از طریق ترمینال موجز در دریای سرخ برساند.
اما عربستان سعودی در نیمه‌های سال ۲۰۰۰، برای اینکه غرامت جنگ سال ۱۹۹۰ را بگیرد، تاسیسات مربوط به این خط لوله را ضبط کرد. به‌علاوه عربستان همیشه به‌دنبال رهایی از تنگای تنگه هرمز بوده است؛ بنابراین شروع به ساخت خط لوله‌ای کرد که بتواند نفت خود را به دریای سرخ برساند. خط لوله جدید هم خط «شرق به غرب» نام گرفت.
این خط لوله جدید، گاز مورد نیاز نیروگاه برق در غرب عربستان را تامین می‌کرد. البته در سال ۲۰۱۲ نگرانی‌ها از بسته‌شدن احتمالی تنگه هرمز در خلیج فارس باعث شد این خط لوله را آزمایش کند.
حالا عربستان سعودی از قصد خود برای بازگشایی مجدد ساخت خط لوله ۱.۶میلیون بشکه در روز بندر موجز در سال ۲۰۱۸ خبر داده است. بازگشایی این خط کل ظرفیت بندر دریای سیاه را به تقریبا ۶.۱میلیون بشکه در روز خواهد رساند. این یعنی بیش از مقدار نفتی که عربستان راهی اروپا می‌کند.
حتی با احتساب یک میلیون بشکه در روز یا قدری کمتر و بیشتر که عربستان از طریق نفت‌کش‌های غول‌پیکر و با دورزدن آفریقای جنوبی به ایالات‌متحده می‌فرستد، باز هم کلی از این ظرفیت بنادر خالی است. نخستین انگیزه ریاض در موجز، ایجاد قابلیت انعطافی استراتژیک و حصاری در برابر هرگونه اختلال در تنگه هرمز است.
احیای موجز، کل ظرفیت صادراتی این کشور را تا ۱۳میلیون بشکه در روز افزایش می‌دهد که باز هم بسیار بیشتر از مقدار ۹.۰۲میلیون بشکه در روز نفتی است که عربستان در سال ۲۰۱۶ تولید کرد.
پس عربستان مشکلی برای صادرات نفت عراق از طریق بنادر خود ندارد.
محدودیت‌های صادراتی عراق
عراق در هفت‌ماهه اول سال ۲۰۱۷ به‌طور متوسط از طریق ترمینال‌های جنوبی خود ۳.۲۴میلیون بشکه در روز نفت صادر کرد که کمی کمتر از میزان صادرات آن در سال گذشته و در همان بازه زمانی بود. این مقدار صادرات نفت عراق نزدیک به همان مقدار ظرفیتی صادراتی ۳.۸میلیون بشکه در روز ترمینال‌های نفتی بصره، خورالامیه و سه سیستم SPM آن است.
راه‌اندازی یک SPM دیگر نیز جزو برنامه‌های عراق است که امسال تکمیل می‌شود و ظرفیت اسمی آن حدود ۸۰۰هزار بشکه در روز است. از طرفی نیز عراق درحال تکمیل ترمینال خورالامیه است.
اما عراق مشکلاتی دیگری نظیر ظرفیت ذخیره‌سازی و ایستگاه‌های پمپاژ هم دارد. علاوه‌برآن، ترمینال بصره در جنوب عراق در برابر طوفان و آب و هوای بد آسیب‌پذیر است.
طرفی وضعیت بخش شمال-جنوب IPSA نیز هنوز مشخص نیست؛ اما احتمالا زمان و هزینه نوسازی مانعی در برابر آن به‌وجود نیاورد.
بنابراین موضوع کلیدی در این زمینه روابط دوجانبه‌ای است که این دو کشور باید باهم برقرار کنند.
موجز فرصتی برای عراق خواهد بود تا از طرفی از صادرات نفت از طریق تنگه هرمز اجتناب کند و از طرف دیگر مسیری راحت‌تر و ارزان‌تر و نیز سریع‌تر برای رسیدن نفت عراق به بازارهای اروپاست.
اتحادیه اروپا در سال ۲۰۱۶ حدود ۸۳۶هزار بشکه نفت از عراق وارد کرد که ۸درصد بیشتر از میزان ۷۷۲هزاربشکه‌ای آن در سال ۲۰۱۵ بود. البته بخش درخور ملاحظه‌ای از این نفت از طریق دولت اقلیم کردستان و خط لوله جیهان ترکیه بوده است؛ یعنی ۷۰۰هزار بشکه.
درآمدی که عربستان از طریق خط لوله نفت عراق به دست خواهد آورد، چشمگیر است؛ اما مهم‌ترین مزیتی که این خط لوله برای عربستان دارد، سیاسی است. صادرات نفت عراق از طریق عربستان یعنی نفوذ سیاسی عربستان در کابینه بغداد. بی‌تردید حیدرالعبادی مجبور است وزنه تعادلی هم به ایران بدهد.
گزینه‌های دیگر
خط لوله IPSA درواقع روی کاغذ گزینه صادراتی مفیدی برای عراق است؛ اما دولت این کشور گزینه‌های دیگری نیز روی میز دارد. یکی از این طرح‌ها احداث خط لوله از بصره به بندر اردنی عقبه در دریای سرخ است.
جنگ با داعش باعث شد این پروژه به تاخیر افتد. در طرح اصلی، این خط لوله باید از استان انبار عراق رد می‌شد؛ اما بعدها مسیری دیگر طراحی شد که از کنار مرز عربستان عبور می‌کند. اجرای IPSA یعنی موازی‌کاری با خط لوله بصره عقبه یا جایگزینی با آن.
از زمان پیشروی‌های داعش در قبل از سال ۲۰۱۴، صادرات نفت عراق از مناطق شمالی این کشور از طریق خط لوله ۱.۶میلیون‌دلاری کرکوک-جیهان، غیرفعال شده بود. اما آزادسازی موصل می‌تواند به این معنا باشد که بغداد این مسیر صادراتی را نیز فعال کند.
بغداد با ایران هم مذاکره کرده است تا از کرکوک به ایران نفت صادر شود. آیا دولت اقلیم کردستان می‌تواند با عبور یک خط لوله از سرزمین خود مخالفت کند؟
یکی دیگر از گزینه‌های بغداد، عبور خط انتقال از طریق استان‌های صلاح‌الدین و دیاله است؛ اما با اینکه داعش از این استان‌ها خارج شده است، باز هم تهدیدات امنیتی در آ‌ن‌ها هنوز از بین نرفته است.
∎