شاید خیلی از ما فقط نام چند شبکه رادیویی را که بیشتر از آن استفاده می‌کنیم، بدانیم و ندانیم که اکنون 15 شبکه رادیویی به غیر از شبکه‌های استانی و برون‌مرزی فعال هستند که هرکدام ماهیت و کارکرد خاص خود را داشته و برنامه‌های تخصصی خود را تولید و پخش می‌کنند. ابتدا نگاهی بیندازیم به نام این شبکه‌‌ها. رادیو آوا، شبکه رادیویی اقتصاد، ایران، تلاوت، تهران، جوان، سلامت، صبا، فرهنگ، قرآن، گفت‌وگو، معارف، نمایش و ورزش. هر کدام از این شبکه‌های رادیویی دارای لوگوی مخصوص به خود هستند که هویت بصری و نشانه‌شناسی آنها را تعیین می‌کند. این تکثر شبکه‌ای با تنوع موضوعی هم همراه بوده و هر کدام بر محور یک موضوع یا مخاطب خاص بنا می‌شود.

موضوعات مختلف دستمایه ساخت برنامه

برخی از این شبکه‌ها مثل رادیو جوان مبتنی بر نوع و طیف مخاطب یا رادیو تهران بر مبنای جغرافیا تعیین می‌شود. رادیو گفت‌وگو نیز بنا را بر تبادل‌نظر و مباحثه و گپ و گفت بنا کرده و بالطبع دایره وسیعی از موضوعات مختلف را دستمایه ساخت برنامه‌های خود قرار داده و یک شبکه اختصاصی است. همان طور که مثلا رادیو ورزش یک شبکه رادیویی تخصصی است که ساختار و هویت آن مبتنی بر ورزش بنا شده است یا رادیو اقتصاد و سلامت که دو موضوع تخصصی را محور برنامه‌های خود قرار داده‌اند. برخی از این شبکه‌ها واجد هویت مشترک، اما کارکردهای مختلف هستند؛ مثل رادیو معارف، تلاوت و قرآن که تقریبا در یک خانواده قرار می‌گیرند. رادیو نمایش را هم می‌توان یک رادیو تخصصی دانست که به هنرهای نمایشی می‌پردازد. ضمن این که رادیوهای آوا و پیام از حیث پرداخت به موسیقی سنخیت و نزدیکی بیشتری با هم دارند. برخی از این شبکه‌های رادیویی، عمومی‌تر بوده و طیف وسیع و عام‌تری از برنامه‌ها و مخاطبان را در برمی‌گیرند مثل رادیو ایران.

تنوع سوژه‌ها، تنوع سلیقه‌ها

واقعیت این است که شبکه‌های رادیو نه‌تنها از حیث موضوعی دارای تنوع و تکثر شده‌اند که این کثرت و تنوع در درون هر یک از این شبکه‌ها از حیث برنامه‌سازی و آیتمی هم مشاهده می‌شود و به جرات می‌توان گفت که رادیو نسبت به تلویزیون از تنوع سوژه و تعدد موضوعی بیشتری برخوردار بوده و مخاطبان با سلیقه‌های متفاوت و متنوع می‌توانند شنونده آن باشند. به عبارت دیگر رادیو با گسترش چتر رسانه‌ای خود طیف بیشتری از افراد را در ذیل مخاطبان خود قرار داده و
کم و بیش می‌تواند به هر نوع سلیقه و ذوق شنیداری پاسخ دهد.

شاید در این بین رادیوهایی مثل رادیو پیام و آوا به دلیل پرداختن به موسیقی یا اخبار ترافیکی بیشترین مخاطب را داشته باشند. اما همه شبکه‌های رادیویی هم صاحب مخاطب خاص و ثابت هستند و هم مخاطبان گذری و اتفاقی. در واقع رادیو هم برنامه‌های عمومی مثل اخبار و موسیقی را در بر می‌گیرد و هم به موضوعات اختصاصی می‌پردازد. هم مخاطب عام دارد هم مخاطب خاص. هم کارکرد سرگرمی دارد هم کارکرد آگاهی. ضمن این‌که نمی‌توان منکر ظرفیت و کارکردهای آن در بخش آگهی و تبلیغات هم شد.

رادیو به مثابه دانشگاه عمومی

با ارجاع به عناوین شبکه‌های رادیویی می‌توان آنها را در یک نگاه کلی به سه دسته عمده تقسیم کرد. در واقع می‌توان سه محور، موضوع، مخاطب و جغرافیا را مبنای این تقسیم‌بندی قرار داد. ضمن این که می‌توان یک تقسیم‌بندی دوگانه سرگرمی/ آگاهی را هم به عنوان معیاری دیگر، برای طبقه‌بندی آنها مورد استفاده قرار داد. اگر رادیو و تلویزیون را به مثابه دانشگاه عمومی فرض کنیم هر یک از این شبکه‌ها همچون دانشکده‌های تخصصی هستند که در ذیل یک دانشگاه واحد مشغول به فعالیت می‌باشند. حالا که صحبت از یک کل واحد پیش آمد بد نیست اشاره‌ای هم به پایگاه اطلاع‌رسانی رادیو داشته باشیم که با راه‌اندازی این پایگاه اینترنتی همه شبکه‌های رادیویی را دربرگرفته و درباره آن اطلاع‌رسانی می‌کند. علاقه‌مندان رادیو می‌توانند به این پایگاه مراجعه کرده و اطلاعات مورد نیاز درباره شبکه مورد علاقه خود را از این پایگاه دریافت کنند. در واقع این پایگاه یک هویت واحد مجازی است که به وحدت هویتی و ماهویی رادیو کمک کرده و همه شبکه‌ها را در زیر چتری واحد پوشش می‌دهد. وجود شبکه‌های متعدد و متنوع رادیویی در سراسر دنیا، پیدایش رادیوهای ماهواره‌ای و دیجیتالی و حتی کارتی که برای شنیدن آنها باید پول پرداخت شود، از نشانه‌های اقبال مخاطبان از این رسانه است، هرچند که در مختصات و کارکردهای آن تفاوت‌های عمیقی رخ داده باشد. این تنوع شبکه‌ای صرفا یک تولید و توسعه کمی‌گرا نیست و میزان، تعدد و تنوع مخاطبان شبکه‌های رادیویی نشان می‌دهد که همچنان این رسانه از قدرت و نفوذ تاثیرگذاری برخوردار است. نگاهی به تاریخ پیدایش و گسترش رادیو از دهه 20 نشان می‌دهد که این رسانه در طول دوران‌های مختلف بویژه در زمان جنگ جهانی دوم توانسته جایگاه خود را در میان مخاطبان به عنوان رسانه‌ای عام و ضروری به دست آورد و در طول سال‌ها به عنوان رسانه پیشتاز بر تلویزیون و تلفن چیره شود.

اکنون این ضرورت از طریق پرداختن به نیازهای جامعه و شهروند جدید تداوم می‌یابد و لذا حضور این شبکه‌های متنوع را می‌تواند دلیلی بر حیات مستمر و پویایی رادیو دانست. گسترش شبکه‌های رادیویی و افزایش ساعات آن، بالطبع نیاز به برنامه‌سازی و تخصصی‌شدن آن نیاز به کارشناسان و متخصصان را افزایش می‌دهد. اکنون نسبت به دو دهه بر تعداد کارکنان و برنامه‌سازان رادیویی افزوده شده، گویندگان جدید تربیت شده اند و بالطبع از کارشناسان بیشتری استفاده می‌شود و در نهایت همه این عوامل بر رونق و سرعت چرخه رادیو افزوده و ظرفیت‌سازی‌های تازه‌ای صورت گرفته است. باید قدر این ظرفیت را دانست و با توجه به رویکرد تخصصی شبکه‌های رادیویی با پرداختن دقیق و کارشناسانه به مسائل یا ساخت برنامه‌های جذاب و سرگرم‌کننده، رادیو را به عنوان رسانه‌ای پویا حفظ کرد.

سید رضا صائمی