سال‌ها خیابان انقلاب مسیر رفت و آمد من است و نرده‌های دودگرفته این ساختمان برایم دیگر جزئی از نمای زشت شهری‌ای شده که باید به آن عادت کنم. هر شب دورهگردها و آشغالجمعکنها دور و برش بساط می‌کنند و اجناسی که هیچ ارزش خرید و فروش ندارد را بین هم دست‌به‌دست می‌کنند. از این دست‌به‌دست شدن آنچه جمع کرده‌اند هیچ عایدیای ندارند و کاملا مشخص است که این بازار کوچک محفلی بین خود را برای گذران وقت ترتیب داده‌اند تا گذشت ساعت را نفهمند؛ کسانی که می‌مانند تا شاید در ساعات پایانی شب در همین پیادهرو و کوچه‌های اطراف آن جایی برای پهن‌کردن کارتن و خوابیدن پیدا کنند. آنها همیشه با چشم حسرت از لابه‌لای نرده‌های فرسوده به ساختمان بزرگ متروکه نگاه می‌کردند و شاید آرزوی آن را داشتند که یک شب را در آنجا با گرما سپری کنند. آنچه روایت شد واقعیتی است که سال‌ها نه در یک بخش حاشیه‌ای شهر بلکه در مرکز تهران در اطراف میدان امام‌حسین(ع) در حال رخ دادن است؛ پیاده‌رویی در خیابان انقلاب اسلامی، حدفاصل خیابان مازندران تا میدان امام‌حسین(ع) که یکی از بزرگ‌ترین فروشگاه‌های زنجیره‌ای دهه 40 تا 70 در آنجا بوده و چند سالی متروکه بوده و حالا چندهفته‌ای است که انگار قرار است در آن تغییر و تحولاتی صورت گیرد. وضعیتی که مشابه آن در ضلع شمال شرقی میدان خراسان تهران و چند نقطه دیگر شهر نیز مشاهده می‌شود.
نسل من و قبل‌تر از من «فروشگاه‌های زنجیره‌ای قدس» را به‌خوبی به‌خاطر دارند. برای ما صف‌های طویل دریافت کوپن قند و شکر، روغن و پنیر در این فروشگاه‌ها و بازی کودکانه در آنها جزئی از خاطرات فراموش‌نشدنی است اما هیچ‌کس نفهمید که چطور و به‌یک‌باره این فروشگاه‌ها یکی‌یکی بسته و متروکه شد؟!
«قدس» نامی است که بعد از انقلاب روی این فروشگاه‌های زنجیره‌ای گذاشته شد. پیش از انقلاب نام آنها «کورش» بود. اولین شعبه این فروشگاه‌ها سال 49 تاسیس شده بود که پس از چند سال تعداد این فروشگاه‌ها در تهران به ۱۴ رسید؛ ۹ فروشگاه تحت‌عنوان کورش و بقیه به‌عنوان «سوپر استور» و «سوپر پرشین» زیرنظر مجموعه کورش اداره می‌شدند.
بعد از انقلاب نیز همه این مجموعه‌ها زیر نظر «بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی» قرار گرفتند و به فعالیت خود ادامه دادند، به‌ویژه آنکه در دهه 60 و 70 توزیع محصولات مختلف با سیستم کوپنی نیاز به فروشگاه‌های بزرگ داشت و قدس و امثال آن می‌توانست نقش خوبی را در این زمینه ایفا کنند؛ اما در اواخر دهه 70 رفته‌رفته فروشگاه‌های این مجموعه تعطیل شدند.
از چند شعبه فروشگاه‌های زنجیره‌ای قدس که هرکدام زیربناهایی بین 5000 تا 9000 مترمربع داشت چند فروشگاه واگذار شد. «قدس زرتشت» چند صباحی به «زمزم» - یکی از شرکت‌های زیرمجموعه بنیاد مستضعفان- تبدیل شد-و البته دوباره متروکه شد- و «قدس چهارراه کوکاکولا» بعد از چند سال تعطیلی فروخته و تخریب و به «پاساژ کسا» تبدیل شد. اما بعضی دیگر نیز حالا سالیان سال است که متروکه هستند. «قدس مولوی»، «قدس میدان خراسان»، «قدس میدان امام‌حسین (مازندران)» و... ساختمان‌های متروکه‌ای هستند که سال‌هاست بدون استفاده مانده‌اند و حالا قرار است تغییراتی در آنها ایجاد شود.
«ایسنا» سال 94 در گزارشی با عنوان «نخستین فروشگاه‌های زنجیره‌ای ایران در فهرست مزایده» خبر از مزایده فروشگاه‌های زنجیره‌ای قدس داده بود؛ مزایده‌هایی با اعداد بین 350 میلیارد تا 1050 میلیارد ریال برای هفت ساختمان متروکه گذاشته شد. اگرچه همه می‌دانند فروش املاک و مستغلات و دارایی‌ها بدترین و شاید سهل‌الوصول‌ترین تصمیمات درخصوص سرمایه در اختیار باشد که پول حاصله از فروش هم عمدتا نمی‌تواند چرخه‌ای را فعال کند اما متروکه‌ماندن آنها پس از مزایده نیز مشخص کرد مزایده آنها به نتیجه نرسیده است. اگر در سطح تهران چرخی بزنیم می‌بینیم ساختمان‌های متروکه‌ای مثل فروشگاه‌های زنجیره‌ای قدس بسیار است. تعداد زیادی سینمای متروکه مثل سینما «قیام» در تقاطع خیابان ولیعصر و طالقانی، سینما «نادر» در خیابان لاله‌زار، سینما «رودکی یا متروپل» در خیابان لاله‌زار، سینما «تمدن» در خیابان مولوی، سینما «رادیوسیتی» نرسیده به میدان ولیعصر و نبش خیابان گیلان، سینما «کریستال» در تقاطع لاله‌زار و جمهوری، سینما «آسیا» در تقاطع ولیعصر و جمهوری، سینما «ادئون» در خیابان سعدی نرسیده به چهارراه مخبرالدوله، سینما «سحر یا مترو» در کوچه ملی خیابان لاله‌زار، سینما «لاله» در لاله‌زار، سینما «شهر قشنگ» در خیابان ولیعصر نرسیده به سه‌راه جمهوری، سینما «تیسفون» در خیابان قزوین و سینما «سایه» در خیابان هفده‌شهریور محیط‌هایی با متراژ بالا که زیرنظر مجموعه‌های مختلف وجود دارند و می‌توانند کارکردهای مختلفی داشته باشند اما در حال حاضر متروکه هستند.
برگردیم به ابتدای گزارش و میدان امام‌حسین(ع)؛ شاید این حداقلی‌ترین انتظار باشد که کرکره‌های فروشگاه زنجیره‌ای قدس را باز کنیم تا کارتن‌خواب‌ها شب‌ها را در آنجا به صبح برسانند. اساسا یکی از دلایلی که جامعه‌شناسی شهری برای اجتماع آسیب‌دیدگان برمی‌شمارد، وجود بستر نامناسب شهری است که در این مقوله ساختمان‌های متروکه اطراف میدان امام‌حسین(ع) ازجمله فروشگاه قدس، موثر است. اما اگر از این نگاه حداقلی فراتر بیاییم، این ساختمان‌های متروکه می‌توانند برای قشر مستضعف جامعه شروعی دوباره برای از زمین پا شدن باشند. اینها می‌توانند تبدیل به نمایشگاه‌های عرضه مستقیم محصولات خانگی باشند، می‌توانند تبدیل به کارگا‌های کوچک برای کارآفرینی باشند، می‌توانند چراغی را در دل کودکی مستضعف که بیکاری پدر شمع خانه آنها را خاموش کرده روشن کنند؛ همچنان‌که آن سینماهای متروکه می‌توانند دوباره احیا و تبدیل شوند به پاتوق‌های فرهنگی برای همین طبقه محروم و مستضعف، برای جبهه فرهنگی انقلاب که همواره در «نداشته»ها بوده و جبر زندگی باعث شده اساسا بسیاری از این تفریح‌های فرهنگی از دید آنها به یک تفریح لاکچری دست‌نیافتنی تبدیل شود.
سال گذشته و پس از فروریختن ساختمان پلاسکو که مالک آن بنیاد مستضعفان بود؛ دوباره نام فروشگاه‌های زنجیره‌ای قدس بر سر زبان‌ها افتاد و خبرهایی مبنی‌بر انتقال فعالان این ساختمان به سه ساختمان متروکه قدس بنیاد مستضعفان شنیده شد. پنج روز پس از فروریختن پلاسکو رئیس اتاق اصناف از تصویب مصوباتی برای حمایت از آسیب‌دیدگان این حادثه خبر داد و گفت «سه نقطه فروشگاه قدس در میدان خراسان، خیابان مولوی و خیابان ولیعصر نبش زرتشت برای اسکان کسبه ساختمان پلاسکو در نظر گرفته شده و قرار است تجهیز و آماده‌سازی آن را بنیاد مستضعفان به سرعت انجام دهد»؛ اما بعد از چند روز مصوبه ستاد بحران پلاسکو هم تغییر کرد و واحدهای خالی ساختمان نور جایگزین پلاسکو شد و همچنان مجتمع‌های قدس بی‌استفاده ماند.
اما تغییرات ایجادشده در قدس میدان امام‌حسین(ع) ما را بر آن داشت به سراغ بنیاد مستضعفان برویم تا از وضعیت آنها بیشتر مطلع شویم. آقای رستم‌زاد، مدیر روابط‌عمومی سازمان اموال و املاک بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی درخصوص وضعیت ساختمان‌های قدس گفت: «ما چندین ساختمان قدس داشته‌ایم که هرکدام در وضعیت‌های مختلف به‌سر می‌برند. ساختمان قدس زرتشت را به ستاد اجرایی فرمان امام فروخته‌ایم و در مراحل قرارداد و انتقال است. ساختمان‌های قدس مولوی و جوادیه را برای فروش گذاشته‌ایم و منتظریم کسی خریداری کند. ساختمان قدس قصرالدشت تنها ساختمان فعال فعلی است که به درخواست شهرداری منطقه به یک فروشگاه بزرگ خرید برای ساکنان محله تبدیل شد و تحت‌عنوان فروشگاه سینا -یکی از زیرمجموعه‌های بنیاد مستضعفان- در حال فعالیت است. ساختمان قدس خیابان نواب با درخواست شهرداری تهران به آنها واگذار شده که مشخص نیست چه تصمیمی در موردش دارند. قدس چهارراه کوکاکولا فروخته شده و حالا ساختمان کسا متعلق به بخش خصوصی است. قدس میدان خراسان قرار است در اختیار یکی از خیریه‌ها قرار گیرد تا تبدیل به مکان فعالیت زنان سرپرست خانوار شود و قدس میدان امام‌حسین(ع) هم قرار بود بازسازی شود که چند سالی متوقف بود و حالا دوباره با اجاره به بخش خصوصی روند بازسازی‌اش ادامه دارد و در آینده فعال می‌شود.»
وی درخصوص اینکه چرا همه این ساختمان‌ها در اختیار مستضعفان قرار نمی‌گیرد تا آنها بتوانند در فرآیند‌های خوداشتغالی فعال شوند، گفت: «درمورد وضعیت ساختمان‌ها ریاست بنیاد، هیات‌امنا و هیات‌مدیره سازمان اموال و املاک تصمیم می‌گیرند و عمده‌نظرات این است که تصدی‌گری بنیاد مستضعفان حداقلی باشد و به‌واسطه این امر، همواره قصد واگذاری به بخش خصوصی وجود دارد.»
اگرچه مدیر روابط‌عمومی سازمان اموال و املاک نیز توضیحاتی درمورد وضعیت این ساختمان‌ها ارائه کرد اما همین توضیحات نشان از سه وضعیت اصلی برای این متروکه‌های مستضعفان دارد، یا سراغ همان سهل‌الوصول‌ترین راهکار یعنی فروش رفته‌اند، یا همچنان متروکه مانده‌اند و منتظر خریدار‌ند، یا به بخش خصوصی واگذار شده‌اند و هنوز تصمیی برای بهره‌وری حداکثری از این مجموعه وسیع وجود ندارد.
میکائیل دیانی روزنامه‌نگار