به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، سامانه «ودیعه‌گذاری و دریافت» یا به اختصار «سامانه ودیعه‌گذاری» برای بطری‌های نوشیدنی چیست؟ موضوع بسیار ساده است. تولیدکننده یا واردکننده نوشیدنی، مبلغی جزئی به‌عنوان ودیعه (گرویی) ظرف به مبلغ نوشیدنی اضافه می‌کند که مصرف‌کننده در زمان خرید پرداخت می‌کند و پس از مصرف نوشیدنی، با پس دادن بطری خالی، عین مبلغ ودیعه را پس میگیرد. به همین سادگی، تعهد تضمینشدهای برای بازگشت بطری نوشیدنی که میتواند از جنس فلزی، پلاستیکی یا شیشه‌ای باشد، در جامعه حاصل می‌شود.
با بازیافت سیستماتیک و دقیق بطری‌های نوشیدنی، بیش از 30 درصد از حجم پسماند شهری کاسته می‌شود. به تبع این کاهش حجم، هزینه پرسنلی، حمل‌ونقل، مدیریت، امحا و دفع زباله شهری نیز به میزان چشمگیری کاهش می‌یابد. مدیریت پسماند شهری دست‌کم در چهار حوزه زیر از قانون ودیعه‌گذاری منتفع خواهد شد:
کاهش هزینه جمع‌آوری زباله
کاهش هزینه دفن
کاهش هزینه پاکسازی معابر
افزایش ارزش مواد بازیافتی
وقتی حجم زیادی از زباله‌های شهری به واسطه حذف بطری‌ها کاسته شود، پرسنل، ماشین‌آلات و لجستیک کمتری برای مدیریت پسماند در همان شهر مورد نیاز است و این به معنی کاهش چشمگیر هزینه‌های جمع‌آوری پسماند خواهد بود. با کاهش حجم کل زباله، میزان پسماندی که لاجرم باید خاکچال شود نیز کاسته شده و هزینه‌های مربوطه کاهش می‌یابند. با اجرای طرح ودیعه‌گذاری و رهاسازی بطری‌ها چه در طبیعت و چه در محیط‌های شهری به طرز محسوسی کاهش می‌یابد که این نیز به کاهش هزینه‌های پاکسازی معابر و تفرجگاه‌ها تعبیر خواهد شد.
در آخر، مواد بازیافت شده در صورتی‌که بر مبنای قانون ودیعه‌گذاری جمع‌آوری شوند، کیفیت بالاتری از مواد بازیافت شده ثانویه (مثلا از درون سطل‌های زباله یا درون خطوط پردازش پسماند شهری بعد از جمع‌آوری کلی زباله‌ها) خواهند داشت. علت این موضوع آن است که بطری‌های جمع‌آوری شده بر مبنای این طرح با پسماندهای دیگر شهری اختلاط و نتیجتا آلودگی مضاعف پیدا نمی‌کنند و به دلیل نگهداری بهتر در طول مسیر از مصرف تا بازیافت نهایی، از حیث سلامت فیزیکی نیز در شرایط مطلوبی خواهند بود که این خود نوعی افزایش درآمد در شهرداری‌ها خواهد بود.
بر مبنای محاسبه‌های موجود، تخمین صرفه‌جویی کلی در اجرای سامانه همگانی بازیافت بطری‌های یکبارمصرف بر مبنای ودیعه‌گذاری، تنها در شهر تهران، سالانه حدود 8/5 تریلیون ریال خواهد بود. اهمیت این عدد وقتی حس می‌شود که در نظر بگیریم بودجه کل شهرداری تهران در سال 1395 نزدیک 180 تریلیون ریال بوده است. منافع اقتصادی عمده این طرح برای صنایع بازیافت، افزایش چشمگیر کمیت و کیفیت بطری‌های جمع‌آوری شده و همچنین جداسازی و دستهبندی بطری‌ها براساس رنگ، وزن و هندسه در مبدأ است که عملیات فرآوری را بهینهتر می‌کند. این به معنی تولید ثروت در صنعت بازیافت و به تبع آن ایجاد شغل و رونق در این بخش خواهد بود. مطالعه نگارندگان تخمین می‌زند که با اجرای سامانه ودیعه‌گذاری روی بطری‌ها در ایران، امکان ایجاد 23 هزار شغل سبز به صورت مستقیم وجود دارد.
افزون بر شهرداری‌ها و صنایع بازیافت، خردهفروشها هم در ابعاد خواربارفروشهای محلی و هم در ابعاد فروشگاههای زنجیرهای مواد غذایی نیز از قِبَل یک طرح موفق ودیعه‌گذاری منافع مادی قابل توجهی بهدست خواهند آورد. خردهفروش، بطری‌های استفاده‌شده را از مصرف‌کننده دریافت کرده و ودیعه آن را بازپرداخت می‌کند و سپس این بطری‌ها برای اجرای فرآیند بازیافت ارسال خواهند شد. خردهفروش به ازای هر واحد بطری ارسال شده، مبلغی تحت عنوان «تعرفه عملیات» که میزان آن را قانون تعیین می‌کند، دریافت خواهد کرد. این مبلغ نه‌تنها هزینه‌های اجرای طرح اعم از هزینه فضا، انرژی و پرسنلی مرتبط را میپوشاند، بلکه مقداری نیز سود عاید فروشگاه خواهد کرد.
در این طرح فواید غیرمستقیم اقتصادی نیز برای خردهفروشها مترتب است. مطالعات انجام‌شده در کشورهای مختلف از جمله آمریکا، هلند و سوئد نشان میدهد که فروشگاههای دارای امکانات بهتر برای دریافت بطری‌های استفاده‌شده، مشتریهای بیشتری دارند و مصرفکنندهها به چنین فروشگاههایی بیشتر اقبال نشان می‌دهند. طبعا رفت‌و‌آمد بیشتر مشتریها به یک فروشگاه به افزایش خرید آنها و نهایتا درآمد فروشگاه ترجمه می‌شود. بنابراین سوپرمارکت‌ها و فروشگاههای بزرگ‌تر مواد غذایی، منافع بزرگی در طرحهای ودیعه‌گذاری بر بطری‌های نوشیدنی دارند و به صورت طبیعی متحد بزرگی برای این طرح محسوب می‌شوند.
روند جهانی ودیعه‌گذاری بر بطری
چندی پیش در پنج سپتامبر 2017، موعد مقرر برای معرفی برنامه‌های جدید دولت اسکاتلند در پارلمان توسط نیکلا فرگوسن استرجن، وزیر اول اسکاتلند و فرد اجرایی اصلی این کشور بود. او زمانی که به بخش سلامت و محیط‌زیست و جلوگیری از رهایش پلاستیک در طبیعت و جامعه رسید، صدایش را صاف کرد و با لحنی محکم‌تر از همیشه گفت: «ما متعهد به اقتصاد دَوَرانی و کاهش پسماند خواهیم بود. من امروز تایید میکنم که ما یک سامانه ودیعه‌گذاری و دریافت (Deposit Return Scheme) برای بطری‌های نوشیدنی در اسکاتلند طراحی و اجرا خواهیم کرد.» استرجن که در این لحظه با تشویق شدید نمایندگان پارلمان روبه‌رو شد، با غروری خاص از اسکاتلندی پاکیزهتر و اقتصادی دَوَرانی گفت که در فردای اسکاتلند، کمکربنتر و مستحکمتر خواهد بود. اسکاتلند تنها کشوری نیست که به فکر سامانه ودیعه‌گذاری و دریافت برای بطری‌های نوشیدنی افتاده است. از پیشروهای این ایده در دنیا مثل نروژ و سوئد تا ایالتهایی در آمریکا و کانادا و کرواسی و اخیرا لیتوانی، کشورها و قلمروهای مستقل زیادی در دنیا چنین سامانهای راهاندازی کردهاند. همین چند ماه پیش، خبر تصویب و اجرای قانون ودیعه در ایالت نیووساوت ولز استرالیا در اخبار زیست‌محیطی دنیا پیچید و این روزها هم اسکاتلند که رسما طرح را کلید زد. با افزودن اسکاتلند به لیست قبلی، امروز 39 کشور و قلمروی مستقل در جهان سامانه ودیعه‌گذاری برای بطری نوشیدنی را تصویب و اجرا کردهاند.
این روش باعث شده در کشورهایی مثل نروژ و آلمان بیش از 90 درصد بطری‌های یکبارمصرف مورد استفاده در صنایع غذایی به چرخه بازیافت برگردند، در حالی که در کشور عزیزمان این نرخ، بر مبنای اظهارات مسئولان سابق مدیریت پسماند تهران، بین 10 تا 20 درصد است. در کشورهایی که سامانه ودیعه‌گذاری روی بطری‌ها را به صورت موفق اجرا نکردهاند، مثلا آمریکا، همه تلاش‌های دیگر برای بازیافت به نتیجهای نهایتا حدود 30 درصد نرخ بازگشت بطری‌ها به چرخه بازیافت رسیده است که به صورتی چشمگیر پایین‌تر از کشوری مثل نروژ با سیستم ودیعه‌گذاری است. در واقع معادله خیلی سادهای برقرار است، هر جامعهای که به محیط‌زیست اهمیت میدهد، سامانه ودیعه‌گذاری بر بطری‌های نوشیدنی را قبلا راهاندازی کرده یا این روزها به دنبال طراحی آن است.اما چرا جمع‌آوری و بازیافت بطری‌های نوشیدنی اینقدر اهمیت دارد؟ به این سوال می‌توان با مجموعهای از دلایل زیست‌محیطی و بهداشتی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی پاسخ داد.
پیشنهادها برای ایران
موضوع سامانههای ودیعه‌گذاری بر بطری‌های نوشیدنی در کشور ما بی‌سابقه نیست. سال‌ها پیش درکشور ما، روی شیشه‌های شیر و برخی نوشیدنیها «گرویی» وجود داشت و مصرفکنندگان پس از استفاده محصول، بطری خالی آن را برای دریافت مبلغ ودیعه به فروشگاه خواروبار تحویل می‌دادند. با کاهش قیمت ظروف یکبار مصرف، تولیدکنندگان نوشیدنی در ایران از قرار دادن ودیعه و جمع‌آوری سیستماتیک ظروف خالی منصرف شدند و نتیجه آن، آلودگی محیط‌زیست با ظروف یکبار مصرف و هدر رفتن منابع اولیه شد.
به نظر میرسد با مشکلات زیست‌محیطی متعدد ایجاد شده و نیز پتانسیل اقتصادی و ایجاد اشتغال موجود، اکنون زمان آن فرارسیده تا همگام با کشورهای پیشرفته و صنعتی دنیا، طرح ودیعه‌گذاری روی ظروف یکبار مصرف برای اطمینان از بازگشت ظروف خالی استفاده شده و درنتیجه حفظ محیط‌زیست و همچنین تقویت اقتصادی دوباره در کــــــشورمان اجرا شود. در همین راستا چندی است طرحی با عنوان «سهباران» برداشته شده از عبارت «سامانه همگانی بازیافت بطری در ایران» در دانشگاه تهران تهیه و عرضه شده است. طرح حاضر، سامانهای بومیشده برای ایران بر مبنای تجربیات موفق کشورهای صنعتی در حوزه جمع‌آوری و بازیافت ظروف یکبار مصرف با تکیه بر ودیعه‌گذاری است. کلیات طرح سهباران به صورت شماتیک در تصویر نمایش داده شده است. در این مدل، تولیدکننده و واردکننده نوشیدنی، با الزام حاکمیت، مبلغی جزئی به‌عنوان ودیعه بطری‌های یکبارمصرف به قیمت کل نوشیدنی اضافه می‌کند. مبلغ کل ودیعه مربوط به نوشیدنیهای تولیدی یا وارداتی به همراه عوارض تولید به مرکز پردازش تحویل می‌شود.
خردهفروش یا توزیعکننده، نوشیدنی را به صورت عمده از تولیدکننده خریداری کرده و طبیعتا مبلغ نوشیدنی و ودیعه را توأمان پرداخت می‌کند. در اینجا مصرف‌کننده نهایی وارد سناریو شده و نوشیدنی را به همراه مبلغ ودیعه از خردهفروش خریداری می‌کند و پس از مصرف، بطری خالی را با شرایط مطلوب تحویل خردهفروش داده و ودیعه را عینا دریافت می‌کند.
خردهفروش بطری‌های استفاده و بازپسگرفتهشده را تحویل مراکز بازیافتِ تعریف شده داده و با ارائه گزارش عملکرد، مبلغ کل ودیعه پرداختی به همراه تعرفه عملیات را از مرکز پردازش طرح دریافت می‌کند و اینگونه چرخه بطری یکبار مصرف بسته می‌شود.