سال‌ها طول کشید تا اطلاعات دانشمندان در مورد دیابت کامل‌تر و راه‌های کنترل و پیشگیری آن شناخته شد. این روزها آن قدر بیماری دیابت شایع شده است که داشتن اطلاعات صحیح در مورد آن برای همه یک ضرورت است.
فرقی نمی‌کند که قند خون شما بالا یا پایین است. اگر به این بیماری مبتلا شده‌اید باید بتوانید راه‌های مهار و زندگی کردن با آن را بیاموزید و اگر این شانس را داشته‌اید که هنوز دچار دیابت نشده‌اید باید بدانید که خطر واقعا جدی است و باید برای پیشگیری از آن برنامه‌ریزی کنید. متاسفانه بیشتر مردم اطلاعات درستی از این بیماری ندارند، به همین دلیل نمی‌توانند آن را مدیریت کنند.به همین مناسبت دکتر «حسین دلشاد» فوق تخصص غدد درون‌ریز و متابولیسم و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به مناسبت روز جهانی دیابت (23 آبان) و هفته دیابت (20 تا 26 آبان) درخصوص این بیماری خاموش اما خطرناک مباحثی عنوان کرده است. مشروح اظهارات دکتر دلشاد در سایت روابط عمومی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به شرح ذیل است.
به اختلال سوخت‌وساز مواد قندی در بدن، بیماری دیابت می‌گویند. این اختلال به دلیل عدم ترشح یا ناکافی بودن ترشح انسولین ایجاد می‌شود؛ در نتیجه میزان قند خون بالا می‌رود. انواع دیابت شامل مواردی همچون دیابت نوع 1، دیابت نوع 2 و دیابت بارداری است.
دیابت نوع 1
این نوع دیابت به علت از بین رفتن کامل سلول‌های سازنده انسولین در بدن ایجاد می‌شود، در نتیجه ترشح انسولین متوقف یا بسیار کم می‌شود. شروع بیماری در دیابت نوع 1 به علت نبود انسولین با نشانه‌هایی همراه است و معمولا ناگهانی و پر سر و صداست.
انسولین مانند یک کلید عمل می‌کند و در سلول‌ها را باز می‌کند تا موادغذایی وارد سلول‌ها شوند. در صورت نبود انسولین مواد قندی در خون باقی می‌ماند و نمی‌تواند مورد استفاده سلول‌ها قرار گیرد؛ به همین دلیل قند خون بالا می‌رود و بیمار دچار علایمی همچون پرنوشی «تمایل بیش از حد به نوشیدن مایعات»، پرخوری و پر اداری می‌شود.
از آنجا که بدون وجود انسولین، قند موجود در خون نمی‌تواند مورد استفاده سلول‌ها قرار گیرد بیماران مبتلا به دیابت نوع یک معمولا احساس بی‌حالی و خستگی می‌کنند و در مراجعه به پزشک می‌گویند که به رغم اشتهای زیاد و پرخوری، طی چند هفته اخیر به طور ناگهانی، دچار کاهش وزن شده‌اند.
دیابت نوع یک بیشتر در کودکان، نوجوانان و بالغان جوان دیده می‌شود اما این امکان وجود دارد که هر فردی و در هر سنی به دیابت نوع اول مبتلا شود.
علت بروز دیابت نوع یک
تاکنون علت دیابت نوع یک به طور دقیق شناخته نشده است اما گفته می‌شود برخی مشکلات سیستم ایمنی و ابتلا به برخی بیماری‌های ویروسی باعث از کار افتادن سلول‌های سازنده انسولین می‌شود؛ در نتیجه میزان انسولین بدن به طرز چشمگیری کم و منجر به بالا رفتن قند خون می‌شود.
با توجه به اینکه برای درمان این نوع دیابت از همان ابتدا به تزریق انسولین نیاز است در گذشته به این بیماری، دیابت وابسته به انسولین می‌گفتند اما امروزه که برای کنترل انواع دیابت از انسولین استفاده می‌شود این اصطلاح دیگر کاربرد ندارد و به آن دیابت نوع یک می‌گویند.
دیابت نوع 2
این نوع دیابت بیشتر در افراد بالغ و بعد از 30 سالگی رخ می‌دهد. مبتلایان به دیابت نوع دو، عمدتا چاق هستند و سابقه ابتلا به دیابت در اقوام آنها وجود دارد.
سلول‌های سازنده انسولین در دیابت نوع دو هنوز تا حدی می‌توانند انسولین ترشح کنند؛ اما یا مقدار انسولین کافی نیست و یا انسولین موجود، نمی‌تواند وظیفه خود را در بدن به درستی انجام دهد و در واقع نوعی مقاومت نسبت به انسولین وجود دارد.
از آنجا که در این نوع دیابت هنوز مقداری انسولین ترشح می‌شود علایم واضح و مشخصی ممکن است وجود نداشته باشد به طوری‌ که بیش از نیمی از بیماران حتی متوجه بالا رفتن قند خون نمی‌شوند.
در دیابت نوع دو ممکن است در ابتدا نیازی به تزریق انسولین وجود نداشته باشد؛ لذا در گذشته به این نوع دیابت، دیابت غیروابسته به انسولین می‌گفتند.
دیابت نوع دو بیماری پیشرونده‌ای است که بسیار آرام و خاموش پیشرفت می‌کند و ممکن است تا سال‌ها هیچگونه علامتی نداشته باشد؛ این درحالی است که قند خون بالا است و بر همه قسمت‌های بدن تاثیر بسیار بدی دارد. بیشتر بیماران معمولا، به صورت اتفاقی یا زمانی متوجه بیماری خود می‌شوند که یکی از عوارض دیررس بیماری بروز کرده است. در واقع آن چه بیمار را مجبور به مراجعه به پزشک می‌کند یکی از عوارض قلبی، کلیوی، چشمی یا زخم شدن اندام‌هاست که به علت بالا بودن قند خون به مدت طولانی ایجاد شده است. به همین دلیل توصیه می‌شود همه افراد از 30 سالگی، آزمایش‌های مربوط به قند خون را انجام دهند تا به محض ابتلا به دیابت، متوجه بیماری خود شده و از تاثیرات مخرب قند خون بالا بر قسمت‌های مختلف بدن جلوگیری کنند.
والدین توجه کنند!
گرچه دیابت نوع دو بیشتر در افراد بالغ و بعد از 30 سالگی ایجاد می‌شود اما با توجه به شیوع قابل توجه چاقی در کودکان، رفتارهای ناسالم تغذیه‌ای و کم تحرکی شیوع این نوع دیابت در کودکان و نوجوانان هم‌رو به افزایش است.
والدین باید در مورد نشانه‌های دیابت هوشیار باشند و سعی کنند با اصلاح رفتارهای نادرست کودکان و نوجوانان از بروز این نوع دیابت پیشگیری کنند.
دیابت بارداری
به هر گونه اختلال سوخت و ساز مواد قندی که برای نخستین بار در زمان بارداری عارض شود یا در طی بارداری مورد تشخیص واقع شود دیابت زمان بارداری اطلاق می‌شود. بنابراین ممکن است خانمی در گذشته دچار بیماری دیابت نباشد اما برای اولین بار در زمان بارداری متوجه وجود آن شود. در بیشتر موارد دیابت زمان بارداری بعد از زایمان ناپدید می‌شود اما ممکن است بعدها، عارض فرد شود.
بنابراین خانم‌هایی که سابقه دیابت بارداری دارند بیشتر از افراد عادی جامعه در معرض خطر ابتلا به بیماری دیابت قندی هستند. با توجه به اینکه هر مقدار از افزایش قند خون از محدوده طبیعی در دوران بارداری می‌تواند با عوارض متعدد برای جنین و مادر توام باشد توصیه می‌شود که تمام خانم‌های باردار در نخستین ویزیت، از نظر وجود عوامل خطرزا برای ابتلا به دیابت مورد ارزیابی قرار گیرند و در صورت نداشتن بیماری دیابت بین هفته 24 تا 28 بارداری آزمایش (تست) تحمل گلوکز توصیه شده توسط پزشک معالج را انجام دهند.
تشخیص دیابت
بیماری دیابت به راحتی و با انجام آزمایش قند خون ساده قابل تشخیص است. برای اندازه‌گیری قند خون باید هشت ساعت از مصرف آخرین وعده غذایی شما گذشته باشد؛ به عبارت دیگر پس از صرف شام باید حداقل هشت ساعت هیچ‌گونه ماده غذایی مصرف نکنید و ناشتا باشید. در افراد سالم میزان طبیعی قند خون ناشتا کمتر از 100 میلی‌گرم در دسی‌لیتر است.
چه کسی مبتلا به دیابت است؟
اگر حداقل در دو نوبت آزمایش جداگانه طی دو روز، میزان قند خون ناشتا برابر یا بیشتر از 126 میلی‌گرم در دسی‌لیتر باشد، تشخیص دیابت قطعی است. برای تشخیص دیابت در افرادی که دچار علایم بیماری، نظیر پرخوری، پرنوشی و پر ادراری هستند می‌توان آزمایش دیگری نیز انجام داد.
این افراد می‌توانند بدون درنظر گرفتن اینکه آخرین وعده غذایی را در چه ساعتی مصرف کرده‌اند، قند خون خود را اندازه‌گیری کنند اگر میزان قند خون در این آزمایش بیشتر از 200 میلی‌گرم در دسی‌لیتر باشد به طور یقین فرد، به دیابت مبتلا است.
احتیاط کنید!
اگر میزان قند خون ناشتا در محدوده 100 تا 125 میلی‌گرم در دسی‌لیتر و قند خون دو ساعت بعد از غذا در محدوده 140 تا 200 میلی‌گرم در دسی‌لیتر گزارش شود؛ خطر ابتلا به دیابت بسیار زیاد است و در اصطلاح این افراد در مرحله پیش دیابت قرار دارند.
این افراد برای تشخیص نهایی، باید تست تحمل گلوکز را انجام دهند.
در تست تحمل گلوکز مقداری گلوکز خالص به بیمار داده می‌شود تا میل کند؛ بعد در فواصل منظم میزان قند خون را انداره می‌گیرند تا مشخص شود آیا بدن قادر به سوخت و ساز قند هست یا خیر؟ اگر نتیجه آزمایش طبیعی باشد به این افراد گفته می‌شود که در معرض بروز دیابت هستند و باید با تغییر شیوه زندگی، کنترل برنامه‌غذایی و ورزش منظم از بروز دیابت پیشگیری کنند؛ اما اگر نتیجه تست تحمل گلوکز غیرطبیعی باشد بیمار در چرخه بیماران دیابتی قرار گرفته است بنابراین درمان‌های لازم برای او آغاز خواهد شد.
تا می‌توانید پیشگیری کنید
حدود 90درصد بیماران، به دیابت نوع دو مبتلا هستند که عوامل خطر آن شناخته شده است؛ بنابراین بیشتر مردم به راحتی می‌توانند از بروز بیماری دیابت پیشگیری کنند.
خوشبختانه پیشگیری از دیابت نوع دو هم آسان و هم انجام‌پذیر است. بررسی‌ها نشان می‌دهد چاقی و اضافه وزن، خوردن غذاهای چرب و پر انرژي در کنار کم تحرکی می‌تواند باعث فعال شدن ژن‌های بروز دیابت شود. با انتخاب یک زندگی سالم و انجام آزمایشات دوره‌ای به راحتی می‌توانید از این بیماری پیشگیری کنید.
حدود 10درصد مردم به دیابت نوع یک مبتلا هستند. همانطور که گفته شد علت این بیماری از بین رفتن کامل سلول‌های سازنده انسولین است. متاسفانه در زمان حاضر هیچگونه راه عملی برای پیشگیری از دیابت نوع یک وجود ندارد؛ اما تحقیقات وسیعی در همه دنیا برای اصلاح ژن‌ها (ژن تراپی) و تغییرات سیستم ایمنی درحال انجام است و امیدهای بسیار زیادی وجود دارد که در سال‌های آینده راه‌های پیشگیری از دیابت نوع یک و درمان قطعی آن مشخص شود.
آیا دیابت قابل کنترل است؟
تا این لحظه هیچ‌گونه درمان قطعی که بتوان آن را به عنوان یک درمان رایج در اختیار همه مردم قرار داد برای دیابت شناخته نشده است اما با درمان‌های موجود می‌توان دیابت را کنترل کرد.
اینکه از چه نوع درمانی برای کنترل دیابت استفاده شود کاملا به میزان قند خون و نوع دیابت بستگی دارد. در دیابت نوع یک چون انسولین ترشح نمی‌شود یا مقدار آن بسیار ناچیز است از همان ابتدا باید تزریق انسولین را آغاز کرد.
در دیابت نوع دو با کمک داروهای پایین‌ آورنده قند خون، رعایت رژیم غذایی و ورزشی و فعالیت منظم می‌توان بیماری را کنترل کرد و قند خون را در محدوده طبیعی نگه داشت. داروهای پایین آورنده قند خون با تحریک ترشح انسولین یا کاهش مقاومت نسبت به انسولین باعث بهتر شدن روند دیابت نوع دو می‌شود؛ اما این بیماران باید بدانند چنانچه با این روش‌ها میزان قند خون درحد مطلوب کنترل نشود تزریق انسولین لازم است.
از انسولین نترسید
بیشتر بیماران دیابتی در برابر تزریق انسولین مقاوت می‌کنند و با اصرار از پزشک خود می‌خواهند تا با کمک داروهای خوراکی قند خونشان را کنترل کنند. این بیماران باید بدانند که دیابت یک بیماری پیشرونده است؛ یعنی بیماری به تدریج پیشرفت می‌کند و ممکن است با گذشت زمان، نیاز بیمار به دارو بیشتر شود.
گاهی لازم است که برای کنترل مناسب قند خون خون حتی در بیماران مبتلا به دیابت نوع دو از انسولین استفاده شود؛ البته با رعایت برنامه غذایی و انجام فعالیت بدنی مناسب می‌توان از پیشرفت بیماری جلوگیری کرد و تزریق انسولین را تا سال‌ها به تعویق انداخت.
خوب است بدانید که همه انجمن‌های علمی دنیا معتقدند، اگر با کمک قرص‌های پایین آورنده‌ قند خون نتوان دیابت را به نحو مطلوبی کنترل کرد؛ باید هرچه سریع‌تر تزریق انسولین آغاز شود. انسولین هیچ‌گونه عارضه‌ای ندارد؛ بنابراین نباید بیماران از تزریق انسولین بترسند یا احساس نگرانی کنند. آنچه که واقعا باعث نگرانی می‌شود، قند خون بالا است که حتی ممکن است بیمار را در معرض  خطر مرگ قرار دهد.
شاید تنها نکته‌ای که در مورد انسولین لازم است به آن توجه شود، افت قند خون است که با مصرف منظم وعده‌های غذایی قابل پیشگیری است و بیشتر بیماران از این نظر مشکلی نخواهند داشت. امروزه وسایل و سوزن‌های بسیار ظریفی به بازار عرضه شده که تزریق آسان و بدون درد انسولین را امکان‌پذیر کرده است.
نوسانات قند خون
یکی از مسایلی که باعث نگرانی بیماران دیابتی می‌شود، نوسانات قند خون است. معمولا بیماران دیابتی برای تنظیم برنامه دارویی و غذایی و طبق نظر پزشک معالج روزانه چندین بار قند خونشان را در منزل کنترل می‌کنند و چون نمی‌توانند اعداد را به درستی تفسیر کنند دچار نگرانی می‌شوند. برای این که بتوانید قند خونتان را در محدوده طبیعی نگه دارید باید چند نکته را یادآوری شد:
محدوده طبیعی قند خون طبیعی برای بیمار مبتلا به دیابت با افراد سالم کمی فرق می‌کند. محدوده قابل قبول برای قند خون ناشتا در دیابتی بین 80تا 130 است و چنانچه قند خون دو ساعت پس از غذا در حدود 160 تا 180 باشد طبیعی است و جای هیچ‌گونه نگرانی نیست.اگر قند خون شما به عنوان یک بیمار مبتلا به دیابت در این حدود تغییر می‌کند باید بدانید که وضعیت کنترل قند خونتان خوب است.
یکی از نکات مهمی که مبتلایان به دیابت باید از آن اطلاع داشته باشند این است که قند خون را باید در ساعت‌های مشخصی اندازه‌گیری کرد. به عنوان مثال اگر یک بیمار هر روز ساعت هفت صبح قند خون خود را اندازه‌‌گیری می‌کند باید سعی کند هر روز تقریبا در همین ساعت و حداکثر بین ساعت هفت تا هشت قند خون ناشتا را اندازه‌گیری کند. حالا این بیمار اگر یک روز ساعت 10 صبح و روز دیگر ساعت 12 ظهر از خواب بلند شود و بخواهد قند خون خود را اندازه‌گیری و یادداشت کند باید بداند که در تفسیر قند خون، خودش و پزشک را دچار مشکل خواهد کرد. ضمن اینکه داشتن برنامه منظم برای خواب و تغذیه یکی از مهمترین عواملی است که به کنترل بهتر قند خون کمک خواهد کرد.
تغییر برنامه غذایی، ابتلا به بعضی بیماری‌ها و تغییر در مقدار داروهای مصرفی می‌تواند باعث نوسانات قند خون شود؛ اما بیشتر بیماران دیابتی این تجربه را داشته‌اند که به رغم رعایت رژیم غذایی و مصرف منظم داروها در برخی روزها قند خونشان بالاتر است.
این بیماران باید بدانند که تاثیر انسولین و داروهای پایین آورنده قند خون در بدن همیشه یکسان نیست. مهم این است که در یک دوره زمانی، حداقل در نیمی از موارد، اندازه‌های ثبت شده در محدوده طبیعی و قابل قبول باشد.
به عنوان مثال اگر فردی در طول یک ماه 100 بار قند خون خود را اندازه‌گیری کرده است، باید حداقل 50 مورد از این اندازه‌گیری‌ها در محدوده طبیعی باشد. در چنین شرایطی می‌توان قضاوت کرد که مدیریت قند خون به خوبی انجام شده است؛ اما اگر از این 100 بار اندازه‌گیری مثلا 80 بار قند خون بالا یا پایین‌تر از حد طبیعی باشد، نشان دهنده این است که وضعیت کنترل قند خون مطلوب نیست و لازم است که با پزشک معالج مشورت شود.
البته برای تصمیم‌گیری در مورد وضعیت قند خون باید آزمایش دیگری نیز به نام میانگین قند خون سه ماهه (HbA 1c) انجام شود. این آزمایش باید هر سه ماه یک بار انجام شود و نتایج آن وضعیت قند خون شما در سه ماه گذشته را نشان می‌دهد.
قرص‌های کاهنده قند خون
بیماری دیابت در بسیاری از بیماران به وسیله قرص‌های کاهنده قند خون کنترل می‌شود؛ اما قرص به تنهایی کافی نیست و اگر با ورزش و رعایت رژیم غذایی همراه نشود، نمی‌تواند باعث تنظیم قند خون شود. نکته مهم در مورد مصرف قرص این است که برای اثربخشی بیشتر، آنها را در ساعت مشخص و به طور مرتب مصرف کنید.
بسیاری از مبتلایان به دیابت نوع دو از قرص متفورمین استفاده می‌کنند، معمولا این قرص بر حسب شدت بیماری از یک تا سه نوبت در روز میل می‌شود. کسانی که دچار مشکلات گوارشی هستند بهتر است این قرص را همراه غذا میل کنند؛ ابته این بدان معنا نیست که بیمار در هر ساعتی می‌تواند از خواب بیدار شده و صبحانه و قرصش را بخورد.
باز هم تاکید می‌شود که مبتلایان به دیابت باید سعی کنند برنامه منظمی برای خواب و تغذیه داشته باشند تا بتوانند قند خون را در بهترین شرایط نگه دارند.
بعضی بیماران از عوارض این قرص‌ها نگران هستند و فکر می‌کنند که مصرف قرص‌های پایین آورنده قند خون؛ به ویژه متفورمین باعث مشکلات کلیوی و کبدی می‌شود. این یک تصور کاملا اشتباه است. باید گفت که مصرف متفورمین  هیج عارضه‌ای ندارد؛ البته اگر بیماری از قبل دچار مشکلات کبدی یا کلیوی باشد به جای قرض متفورمین  از جایگزین‌های دیگری استفاده می شود. بهتر است با آرامش، به پزشک خود اعتماد کنید و به این بهانه مصرف قرص را قطع نکنید.
نکته مهم دیگری که باید یادآور شد این است که قند خون بالا احتمال ابتلا به عوارض قلبی و عروقی، بیماری‌های کلیوی را بیشتر می‌کند. برای پیشگیری ممکن است لازم باشد علاوه بر قرص‌های پایین آورنده قند خون یا انسولین داروهای دیگری نیز مصرف کنید و مهم‌تر از همه چربی و فشار خون خود را درحد طبیعی نگه دارید.اگر لازم است از این قرص‌ها به ویژه قرص‌های پایین آورنده‌ فشار خون استفاده کنید و از مصرف آن طفره نروید.
بعضی بیماران به بهانه وابسته شدن به این قرص‌ها از مصرف آن خودداری می‌کنند و ناخواسته باعث افزایش فشار خون و صدمات جبران‌ناپذیری به اندام‌های مختلف به ویژه کلیه‌ها می شوند. سلامتی شما در دستانتان قرار دارد. لطفا سعی کنید با تصمیمات نادرست آن را به خطر نیندازید.