يوسف شفيعي

ماجراجويي هاي بارزاني براي تضمين بقاي سياسي خود اخيرا به بحران و درگيري در شهر کرکوک ميان نيروهاي پيشمرگه و نيروهاي عراقي انجاميده است. قاطعيت بغداد در کنار همکاري برخي از گروه هاي کردستان عراق باعث شد که اين بحران دامنه وسيعي پيدا نکند و هرچند سه تا چهار روز درگيري هاي محدود ميان نيروهاي پيشمرگه و عراقي وجود داشت، اما آخرين اخبار گوياي پذيرش مذاکره مقامات اقليم با دولت عراق، بدون پيش شرط است. در اين خصوص روز گذشته اقليم کردستان عراق با صدور اطلاعيه اي 

اعلام کرد که از طرح توقف فوري درگيري هاي جاري بين نيروهاي پيشمرگه و نيروهاي عراقي در مناطق مورد اختلاف استقبال مي کند. اين فراز و فرود سريع 

استقلال خواهي اقليم کردستان، ريشه در چه امري داشت و چرا مسئله کرکوک به درگيري نظامي انجاميد؟ در اين گزارش به اين دو مسئله مي پردازيم:

اهداف بارزاني از برگزاري همه پرسي

مسعود بارزاني رئيس اقليم کردستان عراق با بحران مشروعيت دست و پنجه نرم مي کند. بدون ترديد مهم‌ترين موضوعي که موجب کاهش مشروعيت بارزاني شده در ارتباط با غيرقانوني بودن زمامداري اوست. بر اساس قانون اساسي و نيز توافقات پارلماني جناح‌هاي سياسي، مدت رياست مسعود بارزاني بر اقليم کردستان، که در سال 2013، بر اساس توافق سياسي به مدت دو سال تمديد شده بود،  در 19 آگوست 2015 به پايان مي‌رسيد، اما در اين تاريخ نه تنها بارزاني از قدرت کنار نرفت، بلکه با حکم صوري شوراي صدور احکام اقليم کردستان در اربيل، مدت زمامداري او تا زماني که شخصي جايگزين او نشده است، تمديد شد. اين مسئله موجب خشم و نارضايتي تمامي احزاب اصلي اقليم کرده شده و آن‌ها رياست بارزاني را غيرقانوني و برخلاف توافقات موجود مي‌دانند. در نتيجه، نه تنها احزاب سياسي اقليم، بلکه بخشي بزرگ از شهروندان کُرد، باوري به بارزاني و حکومت او ندارند و مشروعيت او را ناشي از قدرت نظامي حزب تحت کنترل وي ارزيابي مي‌کنند و نه راي و اراده مردم.

از سوي ديگر، طي سال‌هاي اخير بارزاني بدون اعتنا به خواسته‌هاي ديگر احزاب، جريان سرمايه و قدرت را در دست حزب دموکرات کردستان قرار داده است. اين مسئله نيز در کنار برخي اتهامات مالي به خانواده وي باعث تشديد مخالفت ها با او شده است. بارزاني براي فرار از اين مشکل سعي داشت با برگزاري همه پرسي استقلال به نوعي آينده سياسي خود را تضمين کند، اما عدم حمايت بين المللي از اين همه پرسي باعث شد تا وي با شکست مواجه شود.

در اين ميان کرکوک به عنوان آخرين اميد بارزاني جهت قدرت نمايي و فرار به جلو به شمار مي رفت. افزون بر اهميت راهبردي اين شهر از منظر سياسي و اجتماعي، کرکوک با سهم حدود 40 درصدي از صادرات نفت عراق جايگاه با اهميتي در معادلات نفتي و ساختار اقتصادي عراق ايفا مي کند. ذخاير قطعي نفت (حدود چهار ميليارد بشکه نفت) که باعث شده تا کرکوک پس از بصره، دومين ميدان نفتي عراق ناميده شود. در واقع به دليل اهميت کرکوک و حساسيت دولت مرکزي عراق نسبت به اين شهر بارزاني به دنبال نجات همه پرسي از طريق استيلا بر کرکوک بود. البته نيروهاي کُرد از سال 2014 در اين شهر مسلط شده بودند، اما پس از همه پرسي حضور نيروهاي کرد معناي ديگري به خود گرفت، چرا که با وجود آنکه کرکوک جزء مناطق مورد اختلاف اربيل و بغداد بود، اما بارزاني در اين شهر همه پرسي برگزار کرد. همين مسئله نشان داد که بارزاني براي اجراي ايده خود کرکوک را به عنوان بخشي از کردستان محسوب کرده است و همين امر باعث واکنش شديد بغداد شد.

بحران کرکوک

اصرار بارزاني بر اجراي نتايج همه پرسي و عدم عقب نشيني پيشمرگه ها از کرکوک باعث بحران در روابط اربيل و بغداد شد. به همين دليل نيروهاي عراقي روز دوشنبه به دستور حيدرالعبادي، فرمانده کل نيروهاي عراق و نخست وزير اين کشور، طي مأموريتي وارد استان کرکوک و مرکز شهر آن شدند. دولت فدرال عراق براي ورود نيروهاي تابع خود به کرکوک، ابتدا ضرب الأجل 48 ساعته تعيين کرد و که بعد از اتمام اين مدت 24 ساعت ديگر تمديد شد. با پايان مدت اعلام شده، نيروهاي ارتش عراق به فرمان العبادي بامداد دوشنبه مأموريت تأمين امنيت شهر کرکوک را آغاز کردند. پس از پايان ضرب‌الاجل دولت مرکزي عراق به پيشمرگ‌‌هاي کرد براي عقب‌نشيني از مناطق تحت تصرف‌شان در استان کرکوک و عدم تمکين مسعود بارزاني به خواسته بغداد مبني بر لغو نتايج همه‌پرسي نامشروع در اين اقليم، عمليات بازپس‌گيري آغاز شد.

در اين عمليات، نيروهاي امنيتي و پليس فدرال، به‌دستور شخص حيدر العبادي، از سمت طوزخورماتو واقع در محور جنوب شرقي کرکوک به سمت کرکوک پيشروي خود را آغاز کردند. هدف اين عمليات عقب‌راندن نيروهاي پيشمرگ کرد، شبه‌نظاميان حزب کارگر کردستان (پ‌ک‌ک) و کردهاي پژاک اعلام شد. تحويل فرودگاه، تحويل پايگاه «کي- 1» و تحويل چاه‌هاي نفتي کرکوک که در اين عمليات به تصرف ارتش عراق درآمد، از جمله درخواست‌هاي بغداد از مقام‌هاي اقليم کردستان بود که پس از چند روز مذاکره، مورد موافقت بارزاني قرار نگرفت. سرانجام پس از 20 ساعت با عقب نشيني نيروهاي پيشمرگه، امنيت در کرکوک حاکم شد.

تشديد اختلافات در کردستان عراق

نکته جالب در بحران کرکوک همکاري برخي از 

گروه هاي کردستان عراق با ارتش عراق بود که همين مسئله به تشديد اختلافات در اقليم کردستان منجر شد. در اين ميان منابع عراقي اعلام کردند که مذاکرات با نيروهاي پيشمرگه موفقيت آميز بوده و بر اساس آن  اين نيروها  با عقب‌نشيني به مرزهاي سال 2003 موافقت کردند. مرزهاي 2003 که به خط کبود نيز معروف است، در پي انتفاضه 1991 و بر اساس قطعنامه 688 تعيين شد که شامل استان هاي دهوک، اربيل و سليمانيه مي شود. اين مسئله ضربه بزرگي به جايگاه بارزاني تعبير مي شود. همزمان که مأموريت نيروهاي مسلح عراق آغاز شد و طي چند ساعت بدون درگيري و تنش قابل ذکري مناطق متعدد و وسيعي تحت کنترل نيروهاي عراقي درآمد، اختلافات دو حزب «اتحاديه ميهني کردستان» معروف به حزب طالباني و حزب «اتحاد دموکراتيک کردستان» معروف به حزب مسعود بارزاني نيز بالا گرفت. «سعدي احمد پيره» سخنگوي حزب «اتحاديه ميهني کردستان» بدون اشاره صريح به نام حزب «اتحاد دموکراتيک کردستان» (به رياست بارزاني)، گفت، برخي شبکه‌هاي تلويزيوني تلاش مي‌کنند بر «شکست همه‌پرسي» سرپوش بگذارند، اما حادثه و بحران کرکوک در چه شرايطي به وقوع پيوست؟

پايان بارزاني

بارزاني به دنبال آن بود که با در اختيار گرفتن شهر کرکوک و منابع نفتي آن طرح استقلال کردستان را در جهت منافع خاندان خود به سرانجام رساند، اما مخالفت برخي از جناح اتحاديه ميهني به ويژه خانواده طالباني با اين مسئله باعث شکست اين ترفند شد. اکنون بارزاني به عنوان بازنده بزرگ کرکوک لقب گرفته است. برخي منابع کُردي در عراق احتمال کناره‌گيري مسعود بارزاني رئيس اقليم کردستان عراق از تمام مناصب خود را مطرح کرده‌اند. به گفته اين منابع، بارزاني به نفع نيچروان بارزاني کناره‌گيري خواهد کرد. علاوه بر اين نخست وزير عراق نيز اعلام کرده که همه‌پرسي تمام شد و به تاريخ پيوست.  برهم صالح معاون سابق نخست وزير عراق و رئيس حزب کردي ائتلاف براي دمکراسي و عدالت نيز در بيانيه اي اعلام کرد: پيشمرگه مسئول اوضاع کرکوک نيست. اين اوضاع نتيجه ماجراجويي هاي سياسي و اقدامات غيرواقعي کساني است که منافع ملت کُرد را در نظر نگرفتند. اين وضع نتيجه تلاش هاي افراد فاسدي بود که به نام کرکوک و به نام قوميت کرد، بر دزدي و غارت هاي خود سرپوش گذاشتند. وي همچنين خواهان تشکيل فوري دولت انتقالي در کردستان شد.

به اين ترتيب ماجراجويي هاي بارزاني با اهداف شخصي و جهت به فراموشي سپردن رياست غيرقانوني خود، هيچ دستاوردي نداشت و با تحريک مردم کردستان عراق، چند روزي احساسات آنان را به بازي گرفت، اما عقلاي کُرد کم نيستند و خيلي زود در مقابل خودسري هاي خطرناک بارزاني ايستادند.