با گذشت چندین سال از رشادت‌های ارتش جمهوری اسلامی ایران در سال‌های دفاع مقدس، ثبت و نگارش اتفاقات و رویدادهای این دوران پرفراز و نشیب منجر به خلق یکی از گنجینه‌های به‌ یادماندنی خواهد شد که می‌تواند نسل‌های بعد را در جریان ازخودگذشتگی دلاورمردان ایران قرار دهد.

ثبت و ضبط حوادث جنگ تحمیلی در افزایش اعتماد به نفس مردم به ویژه کارکنان ارتش جمهوری اسلامی ایران هم موثر است. تاریخ هر سازمان نظامی، نقش هویت‌سازی برای آن سازمان دارد، به ویژه تاریخی که توأم با افتخار باشد.

در بررسی پیشینه ارتش به عنوان کهن‌ترین سازمان نظامی و نهاد تأمین امنیت کشور، موارد بسیاری به عنوان عملکرد افتخارآمیز به چشم می‌خورد. یکی از موارد افتخارآمیز نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران به ویژه ارتش جمهوری اسلامی ایران، عملکرد پدافند هوایی است. تأثیرگذاری پدافند هوایی بر سرنوشت این کشور از وقوع جنگ جهانی دوم تاکنون، غیر قابل انکار است. یک سازمان نظامی که کارکنان آن در به ثمر رساندن انقلاب اسلامی و حفظ دستاوردهای آن، تعیین نتیجه عملیات‌های نبرد هشت ساله با عراق، حراست از جزایر ایرانی خلیج فارس، حفظ و حراست از دستاوردهای علمی دانشمندان جوان ایرانی (به ویژه دانشمندان هسته‌ای) نقش غیر قابل انکاری داشته و دارند.

این مقاله که به بهانه سالروز تشکیل قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء(ص) ارتش (۱۰ شهریور) بر مبنای اسناد، مدارک و همچنین کتب منتشر شده توسط این قرارگاه به رشته تحریر درآمده است، به بررسی عملکرد پدافند هوایی جمهوری اسلامی ایران در سال‌های دفاع مقدس (به ویژه با نگاه آماری) می پردازد.

سال‌های دفاع مقدس فرصت ارزشمندی برای بالندگی و رشد بسیاری از سازمان‌های نظامی و غیرنظامی است. یکی از این سازمان‌ها «پدافند هوایی» است. پدافند هوایی سازمانی نظامی به قدمت بیش از ۸۰ سال بشمار می آید.

فرماندهی پدافند هوایی در راستای رسالت سنگین خود مبنی بر دفاع هوایی از آسمان جمهوری اسلامی ایران از پیش از شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران اقدام به گسترش جنگ‌افزارهای پدافند زمین به هوا و رادارهای خود در مناطق حساس و حیاتی و اقتصادی کشور که مورد هجوم همه جانبه دشمن واقع شده بود کرد و چند فروند بالگرد و جنگنده عراقی را مورد اصابت قرار داد. از جمله موارد موفقیت‌آمیز عملکرد پدافند هوایی به روزهای ۱۸ و همچنین ۲۳ شهریور بازمی‌گردد که تعدادی از هواپیماها و بالگردهای عراقی توسط پدافند هوایی ایران ساقط شد. در ۱۸ شهریور ۱۳۵۹ تعداد ۳فروند بالگرد و ۲ فروند هواپیمای عراقی براثر آتش پدافندهوایی سرنگون شدند. روز بعد هم یک فروند بالگرد عراقی در حوالی قصرشیرین( آق داغ ) سرنگون شد. در بیست وسوم شهریور هم لشکر ۸۱ زرهی از مورد اصابت قرار گرفتن دو فروند هواپیمای عراقی توسط آتش ضدهوایی خبر داد.

در نخستین گزارش آیت‌الله العظمی خامنه‌ای (مدظله العالی) نماینده وقت امام در شورای عالی دفاع از جنگ در اول مهر ۱۳۵۹ به مجلس شورای اسلامی، حداقل دو بار از کلید واژه پدافند هوایی استفاده شد و به سرنگونی چند فروند از هواپیماهای عراقی توسط پدافند هوایی و به اسارت درآمدن خلبان عراقی اشاره شد.

به تدریج با ادامه جنگ و قدرت گرفتن نیروی هوایی دشمن، پدافند هوایی فعالیت خود را گسترش داد به طوری که تا پایان جنگ دفاع هوایی بیش از ۲۳۵ نقطه از نقاط حساس و حیاتی کشور را تأمین می کرد. علاوه بر آن هنگام انجام عملیات آفندی رزمندگان اسلام اعم از ارتش و سپاه پشتیبانی پدافند هوایی همه عملیات‌ها را به طور مستقیم از طریق گسترش جنگ‌افزارهای زمین به هوا و ایستگاه‌های راداری در مناطق عملیاتی و غیرمستقیم از طریق هدایت و کنترل هواپیمای طرح پدافندی عهده‌دار بود که نقش ارزنده این اقدامات به خوبی در عملیات‌های مهمی همچون فتح‌المبین، بیت‌المقدس، محرم، والفجر۸، کربلای ۴، کربلای ۵ و مرصاد نمایان است.

شمار کل خلبانان اسیر شده عراقی توسط کارکنان پدافند هوایی ۵۹ نفر بود که ۵۵ نفر خلبان جنگنده و ۴ نفر خلبان بالگرد بودند و همچنین شمار زیادی از خلبانان عراقی به دلیل اصابت هواگردشان توسط پدافند هوایی به هلاکت رسیدند.

مجموع تجاوزات کشف شده عراق توسط سامانه‌های پدافند هوایی ایران در سه سال آخر جنگ، ۹۸ هزارو ۷۹۲ مورد بوده است. ضمن این که تعداد ۷۰۰ پست دیده‌بانی عملیاتی شد.

لازم به ذکر است که طی ۸ سال دفاع مقدس یکان‌های عملیاتی پدافندهوایی با کشف ده‌ها هزار مورد حمله هوایی دشمن از طریق شبکه گسترده رادارهایE.W و پست‌های دیدبانی، ۶۰۵ فروند از هواپیماهای دشمن را مورد اصابت قراردادند و تعداد ۲۴۸۶۲ مورد را هم با اقدامات تاکتیکی خنثی کردند. این حجم وسیع عملیات طی ۸ سال به طور شبانه‌روزی و در زیر آفتاب سوزان جنوب و سرمای سخت شمال غرب کشور با حداقل امکانات در پرتو از جان گذشتگی و تحمل شدائد بسیار توسط کارکنان جان برکف و کم توقع پدافند هوایی انجام گرفت. پدافند ارتش با تقدیم شهدای گرانقدر و سرافرازی جانبازان عزیز خود، به دشمن اجازه استفاده از نیروی هوایی مدرن خود را نداد و نهایتاً رژیم بعث عراق را که در زمان آغاز جنگ، سودای فتح خوزستان را در سر می‌پروراند وادار به قبول شکست کرد.

طی سال‌های دفاع مقدس پدافند هوایی با کمترین حمایت خارجی و کمترین میزان افزوده شدن تجهیزات به نسبت نیروی هوایی و پدافند هوایی عراق توانست عملکرد بهتری نسبت به پدافند هوایی عراق رقم بزند.

خدمات امنیتی پدافند هوایی در سال‌های دفاع مقدس فقط مختص مناطق عملیاتی و صحنه های نبرد زمینی نبود. در جنگ نفتکش‌ها پدافند هوایی در ساقط کردن ۵۵ فروند هواپیمای عراقی نقش مستقیم داشت. در زمان جنگ نفتکش ها تعداد ۳۱۴۵ نفتکش تحت حفاظت پدافند هوایی به سلامت عبور کردند. این در حالی است که ۱۳۷۷مورد حمله هوایی توسط هواپیماهای میراژ، میگ-۲۵، سوخو و میگ-۲۳ عراقی به نفتکش های حامل نفت ایران انجام شد.

از نظر میزان آمادگی شبکه فرماندهی و کنترل و اجزای کشف هواگرد دشمن، فقط در سه سال آخر جنگ تعداد ۵۴۰ هزار مورد پیام از پست‌های دیده بانی مبنی بر رویت هواپیما، بالگرد، کشتی، موشک زمین به زمین و … دریافت شد. این در حالی است که در سال‌های ۶۵ تا ۶۷ تعداد ۵۱۰ پست دیده بانی در عملیات های

رزمی حضور مؤثر داشتند.

در این جنگ ۶۷ فروند بالگرد عراقی مورد اصابت پدافند هوایی قرار گرفت. در این سال‌ها تعداد ۲۴ هزار و ۸۶۳ مورد حمله هوایی دشمن بر اثر مقابله پدافند هوایی ناکام ماند. همچنین در ۲۵ هزار و۴۶۸ مورد حملات هوایی با اقدام تاکتیکی پدافند هوایی، حملات دفع، هواگرد منهدم، مورد اصابت و یا مجبور به فرار شد.

طی سال‌های دفاع مقدس پدافند هوایی عراق بارها در برابر خلبانان نیروی هوایی ایران شکست خورد و در این موفقیت افسران کنترل شکاری و کارکنان مستقر در سایت‌های راداری پدافند هوایی نقش مهمی در هدایت صحیح جنگنده‌های ایرانی داشتند. هنوز یاد و خاطره کارکنان شجاع سایت راداری سوباشی در حافظه تاریخی مردم ایران پر رنگ و ثبت شده محسوب می‌شود. کارکنانی همچون امیران شهید دستنبو، عسکری و…

افسران زمین به هوای پدافند هوایی با اعمال فرماندهی مناسب و کنترل سامانه‌های زمین به هوا در به ثمر رساندن مأموریت پدافند هوایی و مورد اصابت قراردادن هواگردهای عراقی نقش غیرقابل انکاری ایفا کردند. در این باره درجه‌داران و کارکنان وظیفه زمین به هوا رشادت‌های بالایی از خود نشان دادند. هنوز خاطره دفاع از پل قطور و شهادت امیر شهید عبدالرضا بوشهریان و فداکاری سرباز جانباز پدافند هوایی در ذهن بسیاری از رزمندگان اسلام نقش بسته است.

پیشکسوتان پدافند هوایی، جنگ و تحریم را فرصتی برای بالندگی پدافند هوایی می دانند. وقوع جنگ تحمیلی منجر به شکوفایی پدافند هوایی و ارتقای سطح توانمندی پدافند هوایی شد. برابر شرح وظایف پدافند هوایی، پدافند هوایی زمین پایه که پیش از انقلاب اسلامی وظیفه دفاع از پایگاه های هوایی را بر عهده داشت، در جنگ تحمیلی تا لبه جلویی منطقه نبرد حضور یافت و موفق به انجام وظیفه شد.تحریم های اعمال شده در سال‌های جنگ تحمیلی فرصتی دیگر برای بالندگی پدافند هوایی به ویژه زمین پایه و رادار است. ساخت رادار ملی در سال‌های پس از اتمام جنگ نشانه خوبی برای ارتقای سطح توانمندی تأمین نیازمندی ها و تجهیز پدافند هوایی است.

در واقع تزریق روحیه خودباوری به پدافند هوایی منجر به ارتقای توان این سازمان در امور عملیاتی و تعمیر و نگهداری در هر دو بخش رادار و زمین به هوا شد.

تحریم به عنوان سلاحی مؤثر از سوی حامیان صدام علیه ایران اعمال شد، اما راه‌اندازی و استقرار جهاد خودکفایی در پدافند هوایی منجر به تسریع چرخه نوآوری در طراحی و ساخت رادارها و جنگ افزارهای زمین به هوا شد. اگرچه پدافند هوایی عراق تا آخرین لحظه جنگ توسط حامیان غربی و شرقی مورد حمایت قرار گرفت، اما هدایت صحیح جنگنده‌های ایرانی توسط ایستگاه‌های رادار پدافند هوایی، مهارت و شجاعت خلبانان ایرانی منجر به ناکارآمدی پدافند هوایی عراق در بسیاری از مواقع نبرد شد.

در برخی از عملیات‌ها که طراحان عملیات از اهمیت پدافند هوایی غافل شدند و نتوانستند از توانمندی‌های دفاع هوایی بهره ببرند، دشمن موفق به وارد کردن تلفات سنگین به نیروهای ایرانی شد.

بعد از عملیات‌های خیبر و بدر، شهید ستاری به این نتیجه رسید که دیگر با روش‌های پیشین نمی‌توان با نیروی هوایی مجهز و توانمند عراق که در واقع عصاره نیروی‌های هوایی کشورهای غربی و شرقی شده بود، مقابله کرد. اگر چه کارکنان پدافند هوایی در این عملیات‌ها از جان‌گذشتگی نشان دادند و موفق به ساقط کردن چندین فروند هواگرد عراقی شدند و شهدایی را هم تقدیم ایران اسلامی کردند، اما مشکل اصلی نادیده گرفتن نقش مهم پدافند هوایی زمین به هوا توسط طراحان عملیات‌ها و حتی شیوه رزم و تاکتیک‌های مورد استفاده دفاع هوایی ایران بود.

شاید این جمله شهید سرلشکر منصور ستاری خطاب به جناب رشید قشقایی ،

شهید سرلشکر عباس بابایی و سرگرد براتعلی غلامی که « دیگر نمی‌توان با روش فعلی در برابر نیروی هوایی عراق مقابله کرد و نیاز به تغییر رویکرد و شیوه رزم داریم…» سرمنشاء تغییر نگاه سیاستمداران درباره شیوه دفاع هوایی در کشور باشد. پس از آن جلسه که شاید مبداء تشکیل قرارگاه رعد محسوب ‌شود، نگاه به دفاع هوایی تغییر کرد. راه‌اندازی ستاد کل پدافند هوایی کشور در آبان ۱۳۶۴، ابلاغ تشکیل قرارگاه رعد در ۱۵ دی ۱۳۶۴ به فرماندهی نیروی هوایی و… حکایت از تغییر نگاه به فرماندهی دفاع هوایی کشور و تغییر سنگینی وظایف دفاع هوایی از پدافند هوایی هواپایه به پدافند هوایی زمین‌پایه داشت. حتی نوع فرماندهی هم تغییر کرده بود. در حکم فرمانده وقت قرارگاه خاتم‌الانبیاء(ص) به فرمانده وقت نهاجا ، مسئولیت دفاع از منطقه نبرد عملیات پیش روی سپاه پاسداران(عملیات والفجر ۸)

به سرهنگ عباس بابایی سپرده شد.

یکی از معانی این حکم این بود که ساختار وقت دفاع هوایی کشور نتوانسته بود انتظارات فرماندهان جنگ را برآورده کند. لذا با بیرون کشاندن بخشی از توان تجهیزاتی و نیروی انسانی و … سامانه دفاع هوایی کشور- که در آن زمان نهاجا مسئولیت دفاع هوایی کشور را برعهده داشت- و افزایش اختیار عمل قرارگاه رعد و پشتیبانی کامل ستاد کل پدافند هوایی کشور نتایج بهتری در عملیات‌های بعدی (عملیات‌هایی نظیر والفجر ۸، کربلای ۵ و…) حاصل شد.

در کسب این موفقیت‌ها تغییر شیوه بهره‌گیری از سامانه‌های راداری و زمین به هوا کاملاً تأثیرگذار بود. رادارهای پدافند هوایی که در سال ۱۳۵۹ و در جلسات ستاد مشترک ارتش، دارای نواقص متعدد شناخته شد، طی چند سال و با تغییر رویکرد و محوریت پدافند زمین‌پایه توانمندی خود را به اثبات رساند. در واقع مشکل از نوع رویکرد بود. ریشه‌های تفکیک پدافند هوایی از آفند هوایی را در آن سال‌ها باید جست.

هواگردهای ساقط شده عراقی توسط دفاع هوایی ایران

در میان هواگردهای مختلف عراقی بیشترین هواگرد ساقط شده عبارتند از:- حداقل۴۰ فروند هواپیمای جنگنده شکاری میگ ۲۱ ( Fishbed)، حدود ۱۰۰ فروند هواپیمای جنگنده شکاری میگ-۲۳ (Flogger)، تعداد ۸ فروند هواپیمای جنگنده شکاری میگ- ۲۵ (Foxbat) ، حداقل ۱۳۰ فروند هواپیمای جنگنده شکاری میراژ اف-۱ (به فرانسوی : Dassault Mirage F1)

نباید فراموش کرد که عملکرد پدافند هوایی در سال‌های دفاع مقدس چنان درخشان بود که حضرت امام خمینی(ره)، پدافندیان را «عزیزان شجاع» ملقب فرمودند و مقام معظم رهبری هم دفاعشان در والفجر ۸ را «دفاع معجزه آسا» توصیف فرمودند.

در پایان ، به اظهار نظر دو نفراز فرماندهان عراقی درباره عملکرد پدافند هوایی جمهوری اسلامی ایران اشاره می‌شود: سرلشکر «علوان حسون علوان العبوسی» ، از فرماندهان و مسئولان نیروی هوایی عراق، که بارها به عنوان خلبان در حملات هوایی بر علیه ایران حضور داشت، با تأئید قدرت پدافند هوایی ایران و ساقط شدن تعداد زیادی از هواپیماهای عراقی توسط پدافند هوایی ایران (به ویژه توسط سامانه هاوک) گفته است: « سامانه‌های پدافند هوایی ایران قوی بودند. هر یک از پایگاه‌های هوایی ایران در مقابله با حملات ما، مانند گویی آتشین بودند و در هر مأموریت یک یا دو فروند از هواپیماهایمان را از دست می‌دادیم.» .

سرلشکر عراقی «وفیق السامرایی» از مسئولان بلند پایه استخبارات عراق در سال‌های قبل در این باره گفته است: علت بمباران از ارتفاع بالا آن بود که هواپیماها از تیررس جنگ افزارهای پدافند هوایی ایران در امان باشند. این سرلشکر عراقی با انتقاد از خلبانان عراقی به دلیل انتخاب چنین شیوه پروازی، این عمل آنها را ناشی از قدرت پدافند هوایی جمهوری اسلامی ایران دانست.وی در قسمت های

مختلف از کتاب خاطرات خود به سرنگونی سایر هواپیماهای عراقی توسط دلیرمردان پدافندهوایی ایران اشاره می‌کند.