یکی از نگرانی‌های مهم امروز بشر آلودگی خاک‌های کشاورزی با انواع آلاینده‌های شیمیایی به ویژه فلزات سنگین است که از جمله چالش‌های مهم توسعۀَ کشاورزی و در نتیجه توسعۀ روستایی به شمار می‌رود. این آلاینده‌ها با استفاده از انواع کودهای آلی و شیمیایی، پساب‌های شهری، آفت کش‌ها، حشره کش‌ها، علف کش‌ها و بسیاری دیگر از فرایندهای کشاورزی که به طور محلی بر خاک اثر می‌گذارند، به طور بالقوه توسعۀ کشاورزی و روستایی را با مشکل رو به رو خواهد کرد.
این در حالی است که بشر به منظور کسب منافع اقتصادی بیشتر، از یک سو به استفاده روزافزون از سموم و کودهای شیمایی رو آورده و از طرف دیگر، در راستای دستیابی به توسعه صنعتی یا دفع زباله‌های شیمیایی و پساب‌های صنعتی کارخانجات به محیط‌های طبیعی به آلودگی آن‌ها اقدام کرده است. تمامی‌مواد شیمیایی کشاورزی حاوی افزودنی‌ها هستند و اگر چه مقدار سمیت چنین مواد افزودنی زیاد نیست اما می‌توانند اثرات سویی در طبیعت بر جای بگذارند.
فرسایش خاک ـ مهم ترین آثار فعالیت‌های انسان بر خاک، مسمومیت و فرسایش به شمار می‌رود که موجب تخریب و کاهش توان زمینهای زراعی میشوند. به طور کلی فرسایش خاک پدیده‌‌ای طبیعی است که به وسیله عواملی چون باد، رواناب‌های سطحی و تغییرات دما انجام می‌گیرد. با این حال، فعالیت‌های انسان از جمله زراعت مفرط، آبیاری زمینهای زراعی، تک محصولی، چریدن بیش از حد دام‌‌ها در مراتع، جنگل زدایی و بیابان زایی باعث از بین رفتن تعادل موجود میان روند تخریب و ایجاد خاک و در نهایت آلودگی آن میشوند.
زراعت و کشت نادرست در اراضی کشاورزی، شیوه سنتی آبیاری، استفاده از سموم و آفت کش‌ها، شخم زدن نامناسب، استفاده نشدن از وسایل مدرن کشاورزی و کاشت فشرده از عوامل تخریب زمین در اثر فعالیت‌های کشاورزی است و روند فرسایش خاک را شدت می‌‌بخشد. بهره برداری غیراصولی و کشاورزی در اراضی شیب دار موجب فرسایش شدید خاک و اراضی میشود.
آلودگی خاک ـ مسمومیت خاک می‌‌تواند در اثر افزایش نمک‌های خاک توسط ماشین آلات کشاورزی یا آلودگی مستقیم آن توسط افراد یا کارخانه‌ها ایجاد شود. در این صورت خاک نامرغوب و حتی سمی‌برای گیاهان به وجود می‌آید.
آفت کش‌ها ـ استفاده وسیع و بی رویه آفت‌کش‌ها در امور کشاورزی بدون توجه به مسایل زیست محیطی سبب آلودگی محیط زیست به ویژه منابع آبی میشود. ورود مواد شیمیایی و عناصر نامطلوب در آب، آلودگی شیمیایی را به دنبال دارد و چون آب در طبیعت در گردش است، آلودگی آب سریعاً گسترش پیدا می‌کند. جیوه، سرب، مواد شیمایی سمی‌از خطرناک ترین آلوده کننده‌های آب هستند و برخی از این مواد، سال‌ها در محیط باقی میمانند و حیات جانواران و گیاهان را به خطر می‌اندازند.
استفاده وسیع و بی رویه آفت کش‌ها در امور کشاورزی بدون توجه به مسایل زیست محیطی سبب آلودگی محیط زیست به ویژه منابع آبی میشود.سموم آفت کش شیمیایی مورد استفاده در کشاورزی، به عنوان منابع غیر نقطه ای مهم در آلودگی آب و خاک به شمار می‌روند. وجود باقیمانده‌های این سموم در خاک و آب بسیار نگران کننده است.دوام این سموم در خاک و همچنین جذب آن‌ها توسط گیاه و تجمع در بافت‌های گیاه، عوارض جبران ناپذیری را به محیط زیست و همچنین به مصرف کنندگان محصولات کشاورزی وارد خواهد کرد.
تعدادی از آفات به ویژه حشرات در مقابل سموم مصرفی به تدریج مقاوم میشوند که ناچار هستیم یا تعداد سمپاشی را افزایش دهیم یا غلظت سموم را بالا ببریم.
سموم شیمیایی در خاک آلودگی نیز ایجاد می‌‌کنند. این سموم به راحتی تجزیه نمی‌شوند و برای سالیان دراز در خاک باقی میمانند. آفت کش‌ها از راه‌های مختلفی وارد خاک میشوند که شامل کاربرد مستقیم آن‌ها در خاک، سمپاشی و برگشت مستقیم ذرات سموم معلق در هوا به زمین، سموم جذب شده در سطح ذرات خاک معلق در هوا و نشست آن‌ها بر زمین و بقایای نباتی که به خاک اضافه میشوند و سموم جذب شده به وسیله موجودات زنده خاک (غیرذره‌بینی) است.
با نگاهی به آمارها و گزارش‌ها، حدود ۷۰ درصد از کل انواع سموم مصرفی در ایران به سه استان شمالی کشور اختصاص دارد که بیشترین میزان مصرف آن‌ها نیز در بخش برنجکاری است و متأسفانه طیف گسترده ای از این سموم مصرفی به روش‌های مختلف وارد محیط زیست دریای خزر میشوند. در حال حاضر دریای خزر تبدیل به چاهی از سموم خارج از رده و منسوخ کشاورزی شده است.گردابی مخرب از عناصر شیمیایی خطرناک و سرطان زا که روز به روز به حجم آلودگی آن هم اضافه تر میشود.دریای خزر که در واقع دریاچه ای بسته است، به دیگر آب‌های آزاد دسترسی ندارد و این سموم و عناصر سرطان زا را در خود حفظ می‌کند؛ این سموم حتی با تبخیر آب دریا و ریزش‌های جوی از بین نمی‌روند و دوباره از طریق باران به دریا برمی‌گردند. بنابراین با گذشت زمان و افزایش حجم آلودگی، خزر روز به روز سمی‌‌تر خواهد شد. سموم موجود در دریا به بدن آبزیان ساکن خزر وارد شده و این سموم از طریق خوردن ماهی به بدن انسان منتقل میشود.بسیاری از گونه‌‌های دریای خزر بر اثر همین آلودگی از بین رفته یا جمعیت آن‌ها به طور چشمگیری کاهش یافته اند.
پساب‌های کشاورزی ـ یکی از زیان آورترین منابع آلوده کننده محیط زیست به شمار می‌روند و بالاترین حجم آلودگی رودخانه‌های ایران ناشی از فاضلاب و مواد آلاینده حاصل از فعالیت‌های کشاورزی است.
به طور مثال آلودگی منابع آب‌های سطحی همچون رودخانه کارون و تالاب شادگان در خوزستان توسط این پساب‌ها در طول دهه گذشته به یک مشکل زیست محیطی تبدیل شده است. این آب‌ها حاوی مقادیر زیادی از عناصر آلوده کننده هستند و باعث کاهش کیفیت آب در پایین دست میشوند.
در حال حاضر مهم ترین مسأله کشاورزی استان خوزستان عدم ساماندهی زه آب‌ها است.در برخی از موارد، کشاورزی به شدت تحت تأثیر آب‌های آلوده قرار دارد و در بیشتر موارد نیز فعالیت کشاورزی باعث آلودگی شدید آب میشود.
بیش از ۹۰ درصد آب موجود در منابع آبی ایران چه در رودخانه‌ها و چه در ذخایر زیرزمینی به مصرف کشاورزی می‌رسند. حدود ۸۰ درصد از این آب مصرف شده مبدل به زه‌آب (فاضلاب کشاورزی) میشود. این میزان زه‌آب دوباره به رودخانه باز می‌گردد. درعین حال به دلیل همجواری رودخانه‌ها با مزارع و باغات کشاورزی، بخش زیادی از مواد شیمیایی مصرف شده به رودخانه‌های کشور سرازیر میشوند.
کودهای شیمایی ـ پژوهش‌ها نشان داده است خاک‌های ایران از نظر مواد نیتروژنی فقیر و اغلب با کمبود فسفر مواجه هستند از این رو مصرف کودهای شیمیایی در کشور با رشدی روزافزون همراه است.
این کودها اهمیت زیادی در ازدیاد محصول و تقویت حاصل خیزی خاک‌ها دارند اما سبب آلودگی محیط زیست نیز میشوند که پیامدهای بسیار زیان آورتری را در بر خواهند داشت و امکان دارد که ترکیب جمعیت زیستی اکوسیستم‌ها را به شدت تغییر دهند. معمولاً کل کود مصرفی توسط گیاهان یا محصولات کشاورزی به مصرف نمی‌رسد و بخشی از آن در خاک باقی می‌ماند که پس از انحلال، باعث تغییر کیفیت آب‌های زیرزمینی، رودخانه‌ها و دریاها میشود.پژوهش‌های متعدد نشان داده اند که عامل اصلی تجمع نیترات در گیاه، مصرف کودهای ازته مخصوصاً به شکل نیتراتی است. برای جلوگیری از این مسأله لازم است مصرف کودهای ازته متناسب با نیاز گیاهان باشد و در اراضی سبزیکاری به جای کود ازته از منبع آمونیومی‌استفاده شود.
استفاده بی رویه از کودهای شیمیایی اگر چه در کوتاه مدت مواد مغذی مورد نیاز اراضی کشاورزی را تأمین و بهره برداری بیش از اندازه را ممکن می کند، ولی در بلندمدت باعث از بین رفتن کیفیت خاک، افت حاصل خیزی و در نتیجه فرسایش خاک می شود.
کودهای شیمیایی خواص خاک را تغییر میدهند؛ یعنی نفوذپذیری خاک را نسبت به هوا و آب کم کرده و در اصطلاح خاک‌ها را سخت می‌‌کنند. کودهای شیمیایی معمولاً از ترکیبات ساده نیتروژن، فسفر و پتاسیم ساخته شده اند و مواد مغذی گیاهان را تشکیل میدهند. ضریب روان شدن چنین موادی معمولاً به حلالیت کود، ضریب جذب به وسیله گیاه، ضریب جذب در خاک و سرعت تخریب بستگی دارد.
مسأله نگران کنندة دیگر ناشی از مصرف کودهای فسفره وجود کادمیم و برخی فلزات سنگین دیگر نظیر نیکل، سرب و جیوه است.مصرف بیش از حد این کودهای شیمیایی منجر به تجمع نیترات، کادمیم و عناصر سنگین در خاک و ورود این عناصر به چرخه حیات میشود.کادمیم عنصری است که برای انسان و گیاه ضروری نیست و در زنجیره غذایی تجمع می‌‌یابد. این عنصر معمولاً توسط ریشه گیاه جذب شده و با کندی خاصی وارد ساقه و برگ‌ها میشود و انتقال آن از برگ‌ها به میوه بسیار ناچیز است.با مصرف بیش از حد کودهای فسفاته، سالانه مقادیر قابل توجهی از عنصر کادمیم و غلظت‌هایی از عناصر سرب، نیکل و کروم وارد منابع آبی و خاک‌های زراعی و باغی میشود.
مصرف رو به رشد کودهای شیمایی و استفاده از انواع مختلف سموم کشاورزی در اراضی زراعی به عنوان یک خطر جدی در جهت ایجاد آلودگی محسوب میشود. از طرف دیگر آبیاری زمینهای کشاورزی با پساب‌های صنعتی و شهری به دلیل ایجاد تغییرات محسوس در خاک دارای خطرات بالایی است که در صورت نبود توجه در دراز مدت اثرات نامطلوبی را بر چرخه حیات وارد خواهد کرد.پدیده غنی شدن تالاب‌ها و دریاچه‌ها از عناصر ازت و فسفر و رشد جلبک‌ها یکی از آثار بارز مصرف نامعقول کودهای شیمیایی است.
در سال ۱۹۶۸در ایالات متحده آمریکا، کادمیم که از طریق مصرف کودهای فسفره وارد خاک‌های کشاورزی شده بود به ۱۴۰تن برآورد شد. پژوهشگران در جنوب فلوریدا دریافتند که غلظت کادمیم در کانال‌‌های زهکشی اراضی هفت برابر بیشتر از غلظت کادمیم در زه آب زمینهای شاهد (بدون مصرف کودهای فسفره) بوده است.استفاده طولانی مدت از کودهای فسفره، مقادیر قابل توجهی کادمیم را به خاک اضافه خواهد کرد.
مصرف پاره ای از مواد شیمیایی کشاورزی که در گذشته تولید و توزیع شده اند، اکنون مجاز نیست اما علی رغم این امر، بقایای چنین مواد خطرناکی به دلیل پایداری آن‌ها در طبیعت هنوز قابل تعیین و اندازه گیری است.
در دنیای امروز آن دسته از مواد شیمیایی کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرند که پایداری کم تری داشته باشند و اثر سمی‌آن‌ها بسیار سریع از بین برود.
*مهرنوش بوستانی
*عکس‌ها از: natura-sciencesو agrivi
code