آرمین منتظری روزنامه نگار
اخیرا ترکیه تانک‌های خود را به سوریه اعزام کرده است؛ این اقدام ترکیه در نخستین واکنش، نارضایتی روس‌ها را به‌دنبال داشت. پس از اعلام نارضایتی روس‌ها، جو بایدن، معاون رئیس‌جمهوری آمریکا به ترکیه سفر کرد. روس‌ها اعلام کردند که پرواز جنگنده‌های خود از پایگاه هوایی همدان را متوقف کرده‌اند؛ اما در عین حال اعلام کردند که ممکن است بار دیگر عملیات خود را از این پایگاه از سر بگیرند. در ایران نیز در عرصه سیاست داخلی درخصوص استفاده روس‌ها از این پایگاه اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. همه این رخدادها به طور مشهودی حلقه‌هايی از یک داستان واحد است.
ایران صدها سال است که استقلال خود را حفظ کرده در حالی که در تمامی این سال‌ها با دو تهدید عمده مواجه بوده است؛ نخست خطر امپراتوری عثمانی و دوم خطر امپراتوری شوروی و اتحاد جماهیر شوروی. برای مثال در جنگ جهانی دوم، ایران به صورت رسمی اعلام بی‌طرفی و استقلال کرد اما در عرصه عمل از شمال از سوی روس‌ها اشغال شد و از جنوب از سوی انگلیسی‌ها. بعد از جنگ نیز روس‌ها قصد نداشتند از ایران خارج شوند و هم روس‌ها و هم انگلیسی‌ها با فشار آمریکایی‌ها بود که مجبور به ترک ایران شدند؛ چون آمریکا قصد نداشت رقیبی در ایران داشته باشد. آمریکایی‌ها در مقابل گسترش ایدئولوژی شوروی کمونیست در سراسر جهان ایستاده بودند و قصد داشتند امپراتوری بریتانیا را نیز در هم بشکنند و در آن زمان منافع ایران و آمریکا تا حدودی بر هم منطبق بود.
در نتیجه آمریکا قدرت خود را در ایران افزایش داد تا این‌که انقلاب اسلامی به وقوع پیوست و ناگهان دو کشور به دشمنان اصلی یکدیگر تبدیل شدند؛ البته آمریکا تنها دشمن ایران نبود، ایران همواره در خصوص اتحاد جماهیر شوروی نیز با احتیاط رفتار می‌کرد. در نتیجه ایران آمریکا را به‌عنوان دشمن خود می‌دید و روسیه را نیز به‌عنوان تهدیدی محسوب می‌کرد که باید در قبالش مراقب می‌بود.
در جریان مذاکرات هسته‌ای، گروهی در ایران بر این عقیده بود که ادامه دشمنی با آمریکا به همان شکل معمول، اقتصاد و سیاست ایران را به خطر می‌اندازد. در مقابل گروهی دیگر نیز بودند که بر این عقیده بودند که توافق هسته‌ای خیانت به منافع ایران است. البته گروه دوم در مبارزه با گروه نخست شکست خوردند و درنهایت توافق هسته‌ای به نتیجه رسید. از نظر گروه دوم، دشمنی با آمریکا در ذات سیاست خارجی ایران است. از نظر این عده، روسیه گزینه مناسب‌تری برای جایگزینی آمریکا است. اما گروه نخست بر این عقیده‌اند که در درازمدت روسیه می‌تواند برای ایران خطرناک‌تر باشد؛ چراکه روس‌ها در مقایسه با آمریکا از لحاظ ژئوپولتیکی به ایران نزدیک‌تر هستند. شاید به دلیل همین اختلاف‌نظرها بود که اجازه استفاده روسیه از پایگاه نظامی همدان بدون اطلاع همه نیروهای سیاسی ایران انجام شد و حتی وزیر دفاع اعلام کرد که قرار نبود این مسأله حالا اعلام شود و اتفاقا به دلیل همین اعلام غیرمنتظره بود که استفاده روس‌ها از پایگاه نظامی همدان به حال تعلیق درآمد.
از همه اینها که بگذریم سوال اساسی این است که سیاست خارجی ایران را چطور باید هم‌تراز و هماهنگ کرد؟ در حال حاضر ترکیه قدرتی در حال ظهور است. روسیه نیز در منطقه حضور دارد و هر دو این کشورها تهدید‌های بالقوه‌ای علیه ایران هستند. برخی بر این عقیده‌اند که نزدیک شدن روسیه و ترکیه فرصت مناسبی را در اختیار ایران قرار خواهد داد تا بتواند مثلثی با این کشورها تشکیل دهد. آنهایی که این عقیده را تبلیغ می‌کنند، همان‌هایی هستند که آمریکا را به‌عنوان تهدید نخست علیه ایران، ترکیه و روسیه می‌بینند و معتقدند که تشکیل مثلث ایران، ترکیه و روسیه می‌تواند در برابر قدرت آمریکا توازن ایجاد کند. آنها خطر چندانی از جانب ترکیه و روسیه احساس نمی‌کنند. اگرچه در ایران جریان سیاسی که حامی آمریکا باشد، وجود ندارد، اما جریانی دومی هم حیات دارد که بر این عقیده است که ترکیه همواره در طول تاریخ تهدیدی برای ایران بوده است. بعد از کودتاي نافرجام در ترکیه، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه و ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهوری روسیه با هم دیدار کردند و به نظر رسید که بعد از این دیدار ترکیه و روسیه روابط غیرقابل خدشه‌ای را بنیان نهاده‌اند. اما با گذشت زمانی نه چندان طولانی مشخص شد که دو مسأله مانع پابرجا ماندن این رابطه به‌اصطلاح غیرقابل خدشه خواهد بود. نخست این‌که روسیه همچنان یکی از حامیان اصلی بشار اسد، رئیس‌جمهوری سوریه است و ترکیه در این‌خصوص درست در نقطه مقابل روسیه ایستاده است و عامل دوم این‌که ترکیه همچنان به سیاست خود مبنی بر اجازه استفاده آمریکا از پایگاه هوایی اینجرلیک ادامه داد. در حالی که با وجود درخواست روسیه از ترکیه برای استفاده از اینجرلیک، این درخواست از سوی آنکارا رد شد. نتیجه‌ای که می‌توان از این رخدادها گرفت این است که ترکیه با وجود همه ژست‌ها و نمایش‌های‌شان همچنان تمایلی به ایجاد اختلال در روابط‌شان با آمریکا ندارند. حالا 20 تانک ترکیه در سوریه هستند و تعدادی نیروی ویژه نیز آنها را همراهی می‌کنند. ترکیه البته حملات هوایی نیز صورت داده است و توپخانه ترکیه نیز به سمت سوریه شلیک کرده است اما در هر صورت این اقدامات از لحاظ نظامی، اقدامی حداقلی محسوب می‌شود. البته نکته مهم این اقدام این است که ترکیه برای ورود به خاک سوریه با آمریکا هماهنگ کرده است نه با روسیه. موضع وزارت خارجه ایران نیز درخصوص این اقدام ترکیه نشان می‌دهد که ایران نیز از اقدام ترک‌ها ناراحت است. بهرام قاسمی در این خصوص گفته است «هر اقدام نظامی در سوریه حتما باید با هماهنگی با دولت سوریه انجام شود». مشخص است که وقتی هماهنگی با دولت انجام شود، در حقیقت با ایران و روسیه نیز هماهنگی شده است! بعد از این اقدام ترکیه بود که جو بایدن، معاون رئیس‌جمهوری آمریکا در کنار بینالی یلدریم، نخست‌وزیر ترکیه، کنفرانس خبری مشترکی برگزار کرد. بنابراین تا اینجای کار مشخص شد که رابطه ویژه میان ترکیه و روسیه تنها یك ماه به طول انجامید! واقعیت این است که مشکل ترک‌ها از خیلی جهات شبیه به مشکل ایران است؛ چراکه روس‌ها از لحاظ تاریخی رقیب ترکیه نیز محسوب می‌شوند. ترکیه در دوران گذار به سوی تبدیل شدن به یک قدرت منطقه‌ای به سر می‌برد؛ البته هنوز تا آن نقطه فاصله دارد. در دوران گذار ترکیه مجبور است که دوستی‌ها و دشمنی‌هایش را با دقت رصد کند. ترکیه هیچ چاره‌ای جز این ندارد که در این دوران به یک سیاست خارجی ثبات و پایدار برای دوران بعد از گذار برسد. در دوران گذار می‌توان آزمون و خطا کرد اما پس از آن دیگر باید سیاست خارجی باثباتی را دنبال کرد. دوستی روس‌ها نیازمند تغییر موضع ترکیه درخصوص سوریه است. روس‌ها حتی مشوقی را درخصوص ارمنستان به ترکیه ارایه کردند اما ترک‌ها می‌دانند که روسیه به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای می‌تواند هر زمانی داده‌هایش را بازبستاند. ترکیه چاره‌ای جز این ندارد که در دوران گذار، قدرتی قابل موازنه با روسیه بیابد و به آن تکیه کند؛ در حال حاضر تنها قدرتی که می‌تواند با روسیه موازنه برقرار کند، ایالات متحده آمریکا است. کوتاه سخن این‌که ترکیه به دنبال موازنه‌ای در منطقه است که ایالات متحده جزیی از آن است؛ اما محدودیت‌هایی دارد. ایران به دنبال نوعی موازنه است که ایالات متحده آمریکا جزیی از آن است اما به‌عنوان یک دشمن غیرقابل اعتماد. اما در عین حال حضور آمریکا می‌شود که موازنه‌ای با روسیه برقرار شود. درواقع هر دو کشور ایران و ترکیه به دنبال برقراری موازنه‌ای میان آمریکا و روسیه هستند.