برخی می‌گویند سخنان تند وزیر دفاع در تلویزیون باعث شده که هواپیماهای روسی از ایران بروند. برخی دیگر اما از‌جمله علی لاریجانی درست در نقطه مقابل کسانی هستند که از پایان حضور روس‌ها خبر می‌دهند. چرا که رئیس مجلس می‌گوید این ماجرا هنوز پایان نیافته است.
واقعیت این است که حضور جنگنده‌های روسی در ایران به یکی از مهمترین خبرهای رسانه‌های دنیا در دو هفته اخیر تبدیل شده و حالا با رفتن این بمب‌افکن‌ها از ایران همچنان حاشیه‌های پیرامون این ماجرا ادامه دارد.
داستان یک فرودگاه
در حالی که جنگ در حلب سوریه به‌شدت بالا گرفته بود و صحنه پیچیده‌ای در دانشگاه نظامی به‌عنوان آخرین زمین باقیمانده برای تکمیل محاصره حلب شکل گرفته بود، انتشار یک خبر که چند عکس هم به آن الحاق شده بود همه چشم‌ها را به ایران دوخت؛ به همدان به پایگاه هوایی مشهور به نوژه. ماجرا از این قرار بود که برخی رسانه‌های غربی ادعا کردند هواپیماهای جنگی روسیه در پایگاه هوایی همدان مستقر شده و برای عملیات در سوریه آماده می‌شوند.
این رسانه‌های خارجی تصاویری از بمبافکنهای استراتژیک روسی TU-22M3 را در یک فرودگاه منتشر کرده و مدعی شدند که روسیه آنها را در پادگان هوایی «نوژه» مستقر کرده تا از این منطقه به تروریست‌های سوریه حمله کند. وبگاه خبری «المصدر» ادعا کرد طبق توافق روسیه با ایران برای استفاده از پایگاه نوژه جهت عملیات در سوریه، زمان پرواز جنگنده‌ها و بمبافکنهای این کشور تا 60درصد کاهش یافته که هم از هزینه حملات ضد‌داعش کاسته و هم بر دقت این حملات می‌افزاید. ساعتی از اعلام این خبر نگذشته بود که مقامات وزارت‌خارجه روسیه رسما تایید کردند تعدادی هواپیمای جنگی به ایران اعزام و در پایگاه هوایی نوژه همدان مستقر کردند. وزارت دفاع روسیه هم استقرار بمبافکنهای این کشور در ایران را تائید و اعلام کرد که این هواپیماها برای حمله به مواضع داعش در سوریه به کار گرفته می‌شوند. بنا‌بر‌اعلام وزارت دفاع روسیه، تهران و مسکو توافق‌نامه‌ای را امضا کردهاند که به روس‌ها اجازه می‌دهد بمبافکنهای راهبردی خود را در پایگاه شکاری «نوژه» همدان مستقر کند.به نوشته وبگاه شبکه «راشاتودی» روسیه همچنین اعلام کرده بمب‌افکن‌هایی که در ایران مستقر شده‌اند، تاکنون چند‌بار مواضع تروریست‌ها را در سوریه هدف حملات هوایی قرار داده‌اند.علاوه بر بمبافکنهای دوربرد استراتژیک Tu-22، جنگنده- بمبافکنهای پیشرفته سوخو-34 هم در پایگاه هوایی همدان مستقر شده‌اند. این جنگنده‌ها مواضع داعش و النصره در حلب، دیرالزور و ادلب را هدف قرار داده‌اند. هنوز تعداد این هواپیماهای جنگی اعلام نشده و مقامات ایران نیز واکنشی نشان نداده‌اند. طبق توافق روسیه با ایران برای استفاده از پایگاه نوژه جهت عملیات در سوریه، زمان پرواز جنگنده‌ها و بمبافکنهای این کشور تا60 درصد کاهش یافته که هم از هزینه حملات ضد‌داعش کاسته و هم بر دقت این حملات می‌افزاید.بر این اساس، فاصله پروازی از فرودگاه نظامی «مُدزُک» در جنوب روسیه تا شهر «تدمر» در سوریه حدود 2150 کیلومتر است که این فاصله از پایگاه نوژه به 900 کیلومتر کاهش می‌یابد.دلیل این امر، مناسب نبودن پایگاه هوایی «حمیمیم» در «لاذقیه» برای فرود چنین بمب‌افکن‌هایی اعلام شده است. بمبافکنهای TU-22M3 یکی از بزرگترین هواپیماهای جنگی در نوع خودش است. در تحولی دیگر هفته گذشته وزارت دفاع روسیه رسما از ایران درخواست کرده بود تا از حریم هوایی کشورمان برای عبور موشک‌های کروز جهت هدف قرار دادن دقیق پایگاه‌های تروریست‌ها در سوریه استفاده کند. رسانه‌های روسی معتقدند تحولات اخیر نشان‌دهنده بهبود قابل توجه روابط ایران و روسیه است. دریادار «کومویودوف» رئیس کمیته دفاعی دوما در خصوص استفاده از پایگاه هوایی ایران برای انجام حمله جنگنده‌های روسیه به مواضع داعش در سوریه گفت که این اقدام به ذخیره سوخت و افزایش حجم بار بمب‌هایی که بمبافکنهای روسیه می‌توانند آن را حمل کنند، می‌شود. نشریه «مسکو تایمز» گزارش کرد که استفاده از پایگاه هوایی همدان، زمان پرواز برای جنگنده‌های روسیه را بیش از نیم‌ساعت کاهش می‌دهد.طبق این گزارش، بمب‌افکن‌ها پیش از این، حملات هوایی علیه مواضع داعش در سوریه را از جنوب روسیه انجام می‌دادند. «کنستانتین سیکوف» رئیس آکادمی مصائب ژئوپولتیکی می‌گوید که استفاده از پایگاه هوایی ایران، قابلیت حملات هوایی روسیه را تا حد زیادی افزایش می‌دهد.وی به شبکه «ریانووستی» گفت: «پرواز (به سوریه) از موزدوکا (در روسیه) حدود سه هزار کیلومتر است و به بمب‌افکن Tu-22M3، اجازه می‌دهد که حداکثر بار بمب را بین 5 تا 8 تن حمل کند.» سیکوف تصریح کرد: «بهره‌وری مبارزه سه برابر افزایش
یافته است.»
اولین واکنش‌ها از تهران
اما دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران در واکنش به خبر استقرار بمبافکنهای روسیه در استان همدان برای بمباران داعش در سوریه گفت که تهران و مسکو برای مبارزه با تروریسم تبادل ظرفیت و امکانات دارند. علی شمخانی در گفت‌وگو با ایرنا این موضوع را مطرح کرد و گفت: «همکاری‌های تهران - مسکو برای مبارزه با تروریسم در سوریه راهبردی است و ما در این زمینه تبادل ظرفیت و امکانات داریم.» وی تصریح کرد: «با همکاری‌های سازنده و گسترده میان ایران، روسیه، سوریه و جبهه مقاومت، شرایط برای تروریست‌ها بسیار دشوار شده و این روند با آغاز عملیات جدید و گسترده تا نابودی کامل آنها ادامه خواهد داشت.»
واکنش آمریکا
در واکنشی ابتدایی به اعلام این خبر، سخنگوی وزارت‌خارجه آمریکا با بیان اینکه واشنگتن فعلا در حال ارزیابی اقدام روسیه در ایران است، گفت استقرار بمبافکنهای روس در ایران «مایه تأسف» است. «مارک تونر» سخنگوی وزارت‌خارجه آمریکا گفت که واشنگتن فعلا در حال ارزیابی مساله اعزام بمبافکنهای روس به ایران است. تونر که در نشست خبری روزانه صحبت می‌کرد، گفت استقرار بمبافکنهای روس در ایران «مایه تأسف» است، اما «موجب غافلگیری» یا «شوکه شدن» واشنگتن نیست. سخنگوی وزارت‌خارجه آمریکا همچنین گفت باتوجه به شرایط کنونی بحران در سوریه، اقدام روسیه «کمک‌کننده و مفید» نیست. تونر در پاسخ به این سوال که آیا این اقدام نقض قطعنامه شورای امنیت علیه ایران نیست، گفت: «ممکن است که اینطور باشد.»تونر با این حال گفت که واشنگتن همچنان به مذاکره، گفت‌وگو و دیپلماسی با روسیه ادامه می‌دهد.وی افزود: «با این حال هیچ‌کس نباید این توهم را داشته باشد که از طریق نظامی می‌توان بحران را حل کرد یا به پیروزی رسید.» در همین حال و در تحولی دیگر، «حیدر العبادی» نخست‌وزیر عراق اعلام کرد که این کشور تحت شرایطی، اجازه استفاده روسیه از حریم هوایی خود را صادر کرده است.
مجادله در بهارستان
انتشار این خبر اما به مذاق برخی چهره‌های ایرانی خوش نیامد. در مجلس این حس وضوح بیرونی بیشتری داشت. منتقدان می‌گفتند حضور روس‌ها برخلاف قانون اساسی است. برای مثال حشمت‌الله فلاحت‌پیشه نماینده مردم اسلام‌آباد غرب در مجلس دهم، با اشاره به دو اصل قانون اساسی در صحن مجلس گفت که «بر اساس اصل 146 قانون اساسی استقرار هرگونه پایگاه نظامی خارجی در کشور حتی برای استفاده صلح‌آمیز ممنوع است منتها شاید ناظر به بند یک اصل 176 به احتمال زیاد بحث وظایف شورای عالی امنیت ملی در این خصوص مطرح شود که به نظر بنده این وظایفه است و جزو اختیارات محسوب نمی‌شود. اولین بار بعد از جنگ‌جهانی دوم است که چنین امکانی در اختیار یک قدرت خارجی در ایران گذاشته می‌شود، بنابراین طبق ماده 110 آیین‌نامه در این رابطه توضیحی ارائه دهید که اقدامات صیانتی لازم وجود دارد و چه میزان می‌توان در نوسانات سیاست روس‌ها اعتماد کرد و آسمان کشور را در اختیار آنها قرار داد.»
این اخطار قانون‌اساسی البته در حالی بیان می‌شد که خبرگزاری آسوشیتدپرس ساعاتی قبل از آن در خبری از پرواز جنگده‌های روسیه برای دور دیگری از بمباران سوریه از ایران خبر داده بود.
این خبرگزاری در خبری به نقل از وزارت دفاع روسیه نوشت: «هواپیماهای سوخو 34 روسیه پس از پرواز از پایگاه هوایی نوژه در استان همدان ایران مواضع گروه تروریستی داعش در استان دیرالزور سوریه را بمبارن کردند و در نتیجه دو مقر فرماندهی و یک اردوگاه نظامی داعش منهدم شده و بیش از 150 شبه‌نظامی از جمله مزدوران خارجی کشته شدند.وزارت دفاع روسیه ضمن اعلام این مطلب اضافه کرد که هواپیماهای روسی حامل بمب‌های هوایی OFAB —500 بودند.
در این میان اما علی لاریجانی که هم عضو شورای عالی امنیت ملی است و هم رئیس مجلس در پاسخ به منتقدانی همچون فلاحت‌پیشه گفت: «باید توجه داشت ایران پایگاهی در اختیار کشوری قرار نداده و اینکه با روسیه به‌عنوان متحد در مسائل منطقه مانند سوریه همکاری داریم به این معنا نیست که ما پایگاه به روسیه از نظر نظامی داده‌ایم و اگر در رسانه‌ها کسی این را مطرح کرده، موضوع تکذیب می‌شود.»
رئیس مجلس شورای اسلامی که به اخطار قانون اساسی فلاحت‌پیشه پاسخ می‌گفت، تصریح کرد: «ایران یک همکاری با روسیه دارد و این به دلیل بحران تروریستی که توسط برخی از کشورهای مخرب منطقه و آمریکایی‌ها ایجاد شده است بنابراین ما فکر می‌کنم روسیه تلقی درستی از منطقه پیدا کرده و در این یک سال اخیر همکاری آنها با ایران در زمینه حل بحران تروریستی در منطقه آغاز شد. در مساله سوریه همکاری نزدیکی با روس‌ها داریم و فکر می‌کنیم بعد از این مدت روشن شد که نظرات ایران در مساله سوریه که مراقبت می‌کرد مبنی بر این که در کل منطقه آشوب به پا نشود، صحیح بوده است. خرسندیم از اینکه روسیه در مساله یمن نیز توجه بیشتری پیدا کرده است بنابراین آرا‌ی ایران با این کشور در حل بحران تروریستی منطقه نزدیک است و همکاری در این خصوص با روس‌ها انجام می‌شود، اما به هیچ وجه هیچ پایگاه نظامی به روسیه و نه به هیچ کشور دیگری داده نشده است.
همسو با علی لاریجانی، رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس پرواز هواپیماهای روسی از پایگاه نوژه را بر‌اساس مصوبه شورای عالی امنیت ملی عنوان کرد.
علاءالدین بروجردی البته تاکید کرد: «آنچه انجام می‌شود این است که اجازه سوخت‌گیری به جنگنده‌های روسی در چارچوب همکاری دو‌جانبه و چهارجانبه بین ایران، روسیه، سوریه و عراق انجام می‌شود که بر‌اساس مصوبه شورای عالی امنیت ملی است.»
اما حشمت‌الله فلاحت‌پیشه در انتقاد به این تصمیم تنها نبود. چه اینکه محمود صادقی، نماینده اصلاح‌طلب تهران با اشاره به صدور اجازه برای استفاده از پایگاه نظامی نوژه توسط جنگنده‌های روسی خبر داد که در نامه‌ای با امضای حدود ۲۰ نفر از نمایندگان مجلس از آقای لاریجانی به‌عنوان رئیس مجلس بنابر اصل ۶۹ قانون اساسی درخواست کردهاند که نسبت به برگزاری نشست غیرعلنی با حضور مسئولان ذیربط در این خصوص اقدام شود. باتوجه به شرایط حساس امنیتی در سطح منطقه و لزوم برخورد جدی با خطر افراط‌گرایی که منجر به تصمیم مراجع ذیربط نسبت به صدور اجازه به جنگنده‌های روسیه برای استفاده از پایگاه نظامی نوژه شده و همچنین نظر به لزوم اطلاع نمایندگان ملت از دلایل و پیامدهای این تصمیم که می‌تواند موجب تقویت همگرایی و هماهنگی بیشتر قوای سه‌گانه در مقابله با تهدیدات امنیتی شود، این درخواست را مطرح کردهاند.
علاوه بر محمود صادقی، برخی دیگر از نمایندگان از جمله علی مطهری نایب‌رئیس مجلس، محمدجواد فتحی، علیرضا حیدری، مصطفی کواکبیان، سیدفرید موسوی، محسن علیجانی‌زمانی، سیده‌فاطمه ذوالقدر و حجت‌الاسلام احمد مازنی -نمایندگان مردم تهران در مجلس- همچنین قاسم میرزایی‌نیکو نماینده مردم دماوند و فیروزکوه، محمد بیرانوندی نماینده خرم‌آباد، علی وقف‌چی نماینده اصولگرای زنجان، حشمت‌الله فلاحت‌پیشه نماینده اصولگرای اسلام‌آبادغرب و دالاهو و از اعضای کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی که در جریان نشست علنی پارلمان در تذکری شفاهی خواستار ارائه توضیح رئیس مجلس در این باره شده بود و همچنین داوود محمدی دیگر نماینده اصولگرای مردم قزوین و رئیس کمیسیون اصل نود مجلس، به‌همراه تعدادی دیگر از نمایندگان مجلس، از دیگر امضاکنندگان این نامه بودند.
مصاحبه جنجالی آقای وزیر
در میانه همین اظهارنظرها ناگهان وزیر دفاع در مصاحبه‌ای جملاتی را به زبان آورد که هم برای او دردسر‌ساز شد و هم شاید حاشیه‌های پیرامون این اظهارات بود که موجب شد روس‌ها فعلا از همدان بروند.
اعتراض‌ها به این بخش از مصاحبه دهقان بود که او در پاسخ به سوالی درباره اعتراض نمایندگان مجلس و اینکه حضور هواپیماهای روسی در ایران باید در مجلس بررسی شود، گفته بود: «این موضوع ربطی به مجلس ندارد. این کار تصمیم نظام در جهت مقابله با داعش و تروریست‌ها در سوریه بوده است. ما به هیچ عنوان پایگاهی در اختیار روس‌ها نگذاشتیم و طرح این موضوع نوعی مغلطه است، بلکه ما تسهیلاتی برای عملیات مورد توافق طرفین علیه داعش در سوریه در اختیار آنها قرار دادیم تا هر زمان که لازم باشد به روس‌ها اجازه استفاده از پایگاه هوایی نوژه را خواهیم داد و ممکن است هواپیماهای آنها در آنجا مسلح شوند یا تغییرات جزئی هم صورت بگیرد.»
این مصاحبه بازخوردهای زیادی داشت و اعتراض نمایندگان مجلس را برانگیخت. در ادامه واکنش‌ها به این اظهارات سردار سرتیپ دوم پاسدار رضا طلایی‌نیک، معاون حقوقی و امور مجلس وزارت دفاع تلاش کرد تا حجم حاشیه‌ها را کم کند. او در مصاحبه‌ای گفت:«منظور وزیر دفاع‌و‌پشتیبانی نیروهای مسلح این است که اینگونه پشتیبانی‌های عملیاتی نیاز به مصوبه مجلس ندارد و توسط مراجع مذکور در چارچوب قوانین و مقررات، هماهنگ و اجرا می‌گردد.»اما سطح واکنش‌ها آنچنان بالا رفت که وزیر دفاع در مصاحبه‌ای که در تلویزیون داشت جملات دیگری را گفت تا هم گفته‌های پیشین خود را تصحیح کرده باشد و هم اعتراضش را به اصل علنی شدن این ماجرا نشان دهد.
در واقع سخنان جدید وزیر دفاع حکایت از این داشت که بنا نبوده حضور روس‌ها در ایران رسانه‌ای شود و روس‌ها در این مورد به صورت یکطرفه اقدام کردهاند. او در گفت‌وگوی ویژه خبری به بیان علت رسانه‌ای شدن این ماجرا از سوی روس‌ها پرداخت و گفت:«روس‌ها علاقه‌مندند که نشان دهند ابر‌قدرت هستند و می‌توانند در روند‌های امنیتی اثر‌گذار باشند، از طرفی مایلند خود را در صحنه عملیات در سوریه عامل اثر‌گذار نشان دهند تا قادر باشند با آمریکایی‌ها مذاکره کرده و سهم خودشان را در آینده سیاسی سوریه تضمین کنند و البته در این زمینه نوعی خودنمایی و بی‌معرفتی وجود داشته است.»
پایان یک ماموریت
زمان زیادی از این اظهارنظر وزیر دفاع نگذشته بود که سخنگوی وزارت‌خارجه ایران خبر داد که ماموریت هواپیماهای روسی در همدان پایان یافته و آنها ایران را ترک کردهاند. وزارت دفاع روسیه هم این خبر را تایید کرد تا پرونده این ماجرا برای مدتی بسته شود. در این میان اما علی لاریجانی یک خبر دیگر داده که بار دیگر موجب شده این پرونده همچنان باز بماند. او گفته:« پروازها متوقف نشده و ایران در مبارزه با تروریسم با روسیه اتحاد دارد و در پایگاه همدان هم به هیچ قدرت جهانی پایگاه‌های دائم ندادیم. درخواست شما بیاید حتما رسیدگی می‌کنیم. » این پاسخ صریح علی لاریجانی به تذکر یکی از نمایندگان مجلس در صحن علنی بود. اما علی لاریجانی در همین جلسه‌ای که این پاسخ را داده یک تذکر تند و تیز هم به وزیر دفاع داده است. او گفته:« لازم است به وزیر دفاع این تذکر را بدهم که نسبت به مجلس درست حرف نزدند. باید ادب حکمرانی را در این مسائل رعایت می‌کردند. امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب اسلامی بارها تاکید کردهاند مجلس در رأس امور است بنابراین از همه دوستان می‌خواهیم که به این ساختار نظام و درجات نظام توجه کافی داشته باشند. »
دهقان که تمام تلاشش را کرده بود تا اظهارات خود را تصحیح کند در واکنش به این سخنان علی لاریجانی نامه‌ای به مجلس فرستاد و این توضیح را ذیل آن مطرح کرد: «ضمن ابراز تاسف از سوءتفاهم ایجاد شده تصریح می‌گردد آنچه من گفتم به هیچ عنوان تضعیف شأن و جایگاه مجلس یا نمایندگان نبوده و بلکه منظور این بود که اتخاذ چنین تصمیمی نیاز به تصویب مجلس
ندارد. »
چرا روس‌ها رفتند؟
اگر سخنان علی لاریجانی در مورد تمام‌نشدن حضور روس‌ها در همدان را نادیده بگیریم و اخبار رسمی دو دولت در این مورد را مبنای تحلیل قرار دهیم، حالا مهمترین سوال این است که چرا ماموریت بمبافکنهای روسی در نوژه متوقف شده است.
اسپوتیک که یک خبرگزاری روسی است در این مورد نوشته است:«پرواز هواپیماهای روسیه از پایگاه نوژه از مدتی قبل از اعلام رسمی آن انجام می‌شده و اصلی‌ترین دلیل استفاده از این پایگاه، غافلگیری تروریست‌ها در سوریه بوده؛ چون همه پروازهای هواپیماهای روسیه از داخل سوریه و حتی از خاک روسیه توسط ماهواره‌های امنیتی رصد‌می‌شده و در بسیاری از موارد قبل از بمباران، اهداف تروریست‌ها مطلع می‌شدند تا خود را به پناهگاه‌های مناسب برسانند. از این رو، با لو رفتن عمدی یا سهوی ماجرا، این عنصر اصلی از بین رفت و این پایگاه بیش از پیش مورد توجه همه قرار گرفت و طبیعتا فعلا بهتر است که فرودگاه دیگری برای انجام چنین عملیاتی استفاده شود تا این فرودگاه از توجه رسانه‌ها و ماهواره‌های امنیتی و اطلاعاتی دور شود.»
در مورد اینکه چرا روس‌ها رفته‌اند برخی معتقدند رسانه‌ای شدن این ماجرا و بیان اظهارات همراه گلایه وزیر دفاع ایران موجب رفتن روس‌ها شده و برخی دیگر نیز می‌گویند اساس رسانه‌ای شدن این ماجرا و ایجاد هزینه‌های سیاسی موجبات توقف را پدید آورده اما حالا هر چه هست دو طرف بر سر یک نکته ا شتراک نظر دارند. آنها می‌گویند این توقف مقطعی است و احتمال بازگشت روس‌ها وجود دارد.