قانون- فاطمه گنج كريمي

 تغيير و تحولات در نظام بانكي كشورمان هميشه وجود داشته و اين بار نيز نوبت به سيستم نقل و انتقالات و سامانه شتاب در سامانه شاپرك رسيده است؛ ‌سامانه‌اي كه روزانه ميلياردها تومان نقل و انتقالات پولي را در شبكه بانكي كشور به ثبت مي‌رساند. اما در اين ميان پيامدهايي نيز گريبان سيستم بانكي كشور را مي‌گيرد و هيچ كدام از تغييرات در نظام بانكي به دور از اشتباه يا پيامدهاي منفي نيستند. سامانه شاپرك براي نقل و انتقالات پول درگذشته هر  چهار ساعت يك‌بار تسويه حساب‌ها را انجام مي‌داد اما به تازگي اين مدت زمان به 24 ساعت رسيده است.  حدود 10 روز است كه بانك مركزي دستور داده تا تسویه تراکنش‌های شاپرک هر ۲۴ ساعت یک‌بار صورت بگيرد. دهم بهمن بانک مرکزی‌اعلام کرد که با اعمال تغییراتی در سامانه بین بانکی، تسویه تراکنش‌های کارتی در شاپرک یک بار در روز انجام می‌شود. به گفته مسئولان بانك مركزي به منظور اعمال کنترل دقیق‌تر بر مبادلات پولی بین بانکی، فراهم آوردن زمان و امکانات لازم برای رهگیری تراکنش‌ها، جلوگیری از انجام انتقالات مشکوک به کلاهبرداری و پولشویی و از میان برداشتن زمینه سوء‌استفاده از زیرساخت‌های پرداخت و تسویه برای فعالیت‌های سوداگرانه، تغییراتی در سامانه‌های بین بانکی ایجاد شده است.

دليل تغييرات

علت تغييرات اخير بانك مركزي در شبكه نقل و انتقالات را مي‌توان در تلاش ايران براي  قرار گرفتن در زير چتر حمايتي يك سازمان همكاري ميان دولت‌‌ها جست‌وجو كرد كه به منظور مبارزه با پولشويي شكل گرفته است. هدف اصلی این اتحادیه ، مبارزه با مظاهرمختلف فعالیت های غیر قانونی است که بخش اقتصادی کشورها را تحت تاثیر خود قرار داده اند. بسیاری کارشناسان اقتصادی بر این باورند که تعامل ایران با FTAF براي مبارزه با پولشویی به ارتقای شاخصه‌های شفافیت نظام بانکی کمک بسياری خواهد کرد. اقتصاددانان و فعالان اقتصادی از ضرورت تعامل با FATF براي ساماندهی معاملات مالی بین‌المللی ایران و ایجاد ارتباط بهتر با ساختارهای مالی بین‌المللی می‌گویند. از نظر آنان بدون ایجاد این تعاملات، نمی‌توان از مزیت رفع تحریم‌ها بهره برد. بانک‌های بزرگ بین‌المللی در مبادلات خود با ایران، نحوه رعایت استانداردهای مبارزه با پولشویی توسط ما را می سنجند و اگر از نظر آنان این استانداردها به نحو مطلوبی رعایت نشود، از معاملات بانکی و مالی با ایران اجتناب خواهند کرد. در عین حال اقتصاددانان معتقدند که فارغ از برقراری ارتباط مالی و تعاملات بانکی بین‌المللی، مبارزه با پولشویی و شفافیت‌زایی در مسیر مبادلات و معاملات بانکی ایران، جزء لاینفک برقراری سیستم مالی سالم ایران به شمار می‌رود. از این منظر باید توجه داشت که مبارزه با پولشویی هم واجب عرفی و هم واجب شرعی است.

جزيیات تغییرات اعمال شده

از جمله تغييراتي كه صورت گرفته، به اين شرح است كه‌ انتقالات سامانه «پایا» برای دستور پرداخت‌های مشتریان ‌فقط یک بار در روز و در روزهای غیر تعطیل رسمی و در سیکل ساعت ۱۵:۴۵ پردازش و برای اعمال نتیجه به بانک‌های مقصد ارسال می‌شود.  ارسال دستور پرداخت در «پایا» و «ساتنا» با تاریخ موثر روز تعطیل رسمی ممنوع است. انتقالات سامانه «پایا» برای تسویه تراکنش‌های کارتی «شاپرک» به صورت تجمیع مبالغ تراکنش‌های روز قبل برای هر «شبا» صورت می‌پذیرد.در روزهای غیر تعطیل رسمی، انتقالات سامانه «پایا» برای تسویه تراکنش‌های کارتی «شاپرک» مربوط به روز قبل، فقط یک بار در روز و در سیکل ساعت ۳:۴۵ بامداد پردازش و برای بانک‌های پذیرنده ارسال مي‌شود. همچنين ریز‌تراکنش‌های پایانه‌های فروش «شاپرک» در ساعت ۵:۰۰ بامداد در اختیار بانک‌های پذیرنده قرار می‌گیرد. در روزهای تعطیل رسمی، انتقالات سامانه «پایا» برای تسویه تراکنش‌های کارتی «شاپرک» مربوط به روز قبل، فقط یک بار در روز و در سیکل ساعت ۱۵:۴۵ پردازش و برای بانک‌های پذیرنده ارسال مي‌شود. درضمن ریز تراکنش‌های پایانه‌های فروش «شاپرک» در ساعت ۱۷:۰۰ در اختیار بانک‌های پذیرنده قرار می‌گیرد.کارسازی دستور پرداخت مشتری به مشتری «ساتنا» در بانک مقصد، صرف‌نظر از زمان دریافت آن از مشتری توسط بانک مبدا، تا پایان وقت اداری تاریخ موثر دستور پرداخت صورت گرفته و تعهد انجام دستور پرداخت در این سامانه به صورت «همان روز» است.

تغييرات به نفع سيستم بانكي يا به ضرر آن؟

اگرچه بانك مركزي در تغييرات اخير خود در سيستم نقل و انتقالات قصد دارد كنترل بيشتري را بر سيستم بانكي كشور داشته باشد اما اين تغييرات نيز همچون ساير تغييراتي كه به شكل‌هاي مختلف صورت مي‌گيرد، تبعات مثبت يا منفي با خود به همراه خواهد داشت؛كه البته به گفته كارشناسان، تبعات منفي آن بيشتر است.  سوالي كه در اين ميان مطرح مي‌شود، اين است كه آيا بانك مركزي با تغييراتي كه ايجاد كرده است از هدف خود دور نمي‌شود؟ آيا اين تغييرات با سياست‌ها و اهداف بانك مركزي( افزايش شفاف‌سازي، مبارزه با پولشويي، به رسميت شناخته شدن در FATF) در تضاد نيست؟ براي مثال با تسويه حساب 24ساعته سامانه شاپرك مردم سعي مي‌كنند به سمت خريد و فروش نقدي بروند و از شبكه شتاب فاصله بگيرند و اين موضوع موجب مي‌شود كه بانك مركزي از يكي از مهم‌ترين اهدافش كه افزايش شفافيت در نظام بانكي است،‌ فاصله بگيرد. به اين صورت نظام بانكي ديگر توانايي پيگيري نقل و انتقالات پولي را نخواهد داشت زيرا نقل و انتقالات به شكل دستي انجام مي‌شود و گردش مالي نيز كاهش پيدا مي‌كند و همچنين در آينده شايد سرمايه از سوي بانك‌ها به سمت و سوي ديگري سوق پيدا كند زيرا اعتماد مردم به آرامي نسبت به بانك‌ها كاهش پيدا مي‌كند؛به دليل اينكه با تسويه حساب 24 ساعته سامانه شاپرك، مدت زمان نگهداري پول در بانك‌ها افزايش پيدا كرده است و مردم احساس مي‌كنند اين مدت زمان طولاني امكان سوءاستفاده از اين سرمايه را فراهم مي‌سازد. از سوي ديگر اين تغيير براي راننده‌ها ‌نيز تا حدي مشكل ساز شده است. اين‌اواخرجايگاه‌داران سوخت از رانندگان درخواست پول نقد مي‌كنند و كارت پول را نمي‌پذيرند. از آنجايي كه رانندگان در بسياري مواقع پول نقد به همراه ندارند و اين موضوع باعث ايجاد مشكلات و دردسرهاي مختلفي مي‌شود و در برخي موارد، ترافيك و صف‌هاي طولاني را ايجاد مي‌كند.  اين اتفاق در آينده مي‌تواند به ساير مكان‌ها سرايت كند و مسائل بيشتري را به وجود بياورد. به عقيده برخي كارشناسان بانكي اين تغييرات به نوعي موجب مختل شدن كارهاي روزمره  افراد شده و به  فرار مالياتي نيز دامن مي‌زند.

جایگاه‌داران موظف به استفاده از کارتخوان هستند

با اين حال روز گذشته مدیرعامل شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی تاکید کرد: مردم همچنان می‌توانند از دستگاه‌های کارتخوان برای پرداخت پول سوخت در جایگاه‌ها استفاده کنند. محمدرضا موسوی‌خواه درباره اخبار منتشر شده در رسانه‌ها مبنی بر توقف خرید اعتباری بنزین در جایگاه‌های عرضه سوخت، گفت: حدود یک هفته است که تغییراتی در سامانه «شاپرک» بانک مرکزی ایجاد شده است.
 در گذشته هر پولی که از طریق این سامانه پرداخت می‌شد، ظرف مدت دو تا سه ساعت در دسترس صاحب حساب قرار می‌گرفت اما اکنون با تغییراتی که انجام شده، صاحب حساب حدود ۲۴ ساعت بعد به پول خود دسترسی خواهد داشت که این موضوع با توجه به لزوم خرید فرآورده سوختی، برای جایگاه‌داران مشکلاتی ایجاد کرده است. به گفته او نباید هیچ وقفه‎ای در روند خدمات و سوختگیری در جایگاه‌ها ایجاد شود. درصدد هستیم با انجام تمهیداتی به جایگاه‌های عرضه سوخت در این زمینه کمک کنیم. جایگاه‌داران مانند گذشته‌موظف به دریافت پول سوخت از طریق دستگاه‌های کارتخوان از سوی مشتریان  هستند.

فرار از شبكه شتاب و استقبال از پرداخت نقدي

كاظم دوست حسيني / كارشناس حوزه بانك

ازآنجايي كه بانك مركزي به طور كامل بر شبكه شتاب نظارت دارد، مي‌تواند به راحتي تراكنش‌ها را رصد كند و شايد ديگر احتياجي به اين تغييرات نبود اما اطلاع دارم كه‌ سازمان امور مالياتي به اين موضوع ورود كرده‌ است تا از طريق شبكه شتاب اطلاعات مربوط به نقل و انتقالات را در اختيار داشته باشد و گردش حساب مشتريان ميلياردي را  با اهداف مالياتي رصد كند. به اين معنا كه اگر در صورت‌هاي مالي  اطلاعات درستي در مورد عملكرد واقعي شركت‌ها داده نمي‌شود از طريق گردش مالي بتوانند آن را راستي آزمايي و رصد كنند. بنابراين بانك مركزي اين قابليت را دارد كه از طريق شبكه شتاب، تمام نقل و انتقالات را به صورت شفاف پيگيري كند و اينكه اين تغييرات رقم خورده و برخي‌ها در مقابل عدم استفاده از شبكه شتاب مقاومت مي‌كنند، به مسائل مالياتي بازمي‌گردد. از سوي ديگر بحث پولشويي جداست؛ رقم‌هايي كه در خصوص پولشويي وجود دارد، رقم هاي درشتي است. رسيدگي به بحث پولشويي و رقم‌هاي درشت مربوطه به ادارات و شركت‌هاي بزرگ، حدود 8 تا 10 سال است كه مورد رصد و پيگيري قرار مي‌گيرد و قانون در رابطه با آن اجرا مي‌شود. البته اگر دولت مي‌خواهد با پولشويي مبارزه كند، گفتني است كه بسياري از اقداماتي كه براي دور زدن تحريم‌ها در برخي مواقع انجام مي‌شود به معني پولشويي است؛ كه اگر صورت نگيرد، امكان دور زدن تحريم‌ها وجود ندارد. در حوزه بين الملل اين مشكلات وجود دارد و در حوزه داخلي نيز مساله مربوط به فرار مالياتي است.  از طرفي به جز فرار مالياتي مي‌توان به پول‌هاي كثيف كه منشأغير قانوني دارند نيز اشاره كرد كه البته پيگيري آن از طريق دستگاه‌هاي نظارتي قابل انجام است. به اين ترتيب شايد به اين بهانه‌ها اين تغييرات شكل بگيرد.  اما بيشتر به نظر مي‌رسد پشت پرده اين تغييرات اهداف مالياتي و شفافيت بر عملكرد افراد باشد، اينكه چقدر افراد گردش مالي و درآمد دارند. براي مثال به جز جايگاه‌هاي سوخت در بسياري مطب‌ها نيز از مراجعه‌كنندگان پول نقد درخواست مي‌شود. اين افراد به دليل فرار مالياتي سعي مي‌كنند از شفاف‌سازي اطلاعات فاصله بگيرند تا  در آمدهاي‌شان مشخص نباشد. همچنين از اين گپ زماني سوء استفاده‌هايي نيز صورت مي‌گيرد.  اين افراد به‌طور مسلم سعي مي‌كنند پول خود را به صورت نقدي دريافت كنند تا زودتر به پول خود برسند. در برخي موارد كه گردش مالي اشخاص حقيقي و حقوقي بسيار زياد است،‌اين گپ زماني براي پرداخت‌كننده رقم قابل توجهي در حسابش برجاي‌ مي‌گذارد و از آن  استفاده مي‌برد. به اعتقاد بنده پمپ بنزين ها نيز براي فرار مالياتي درخواست پول نقددارند . از سوي ديگر  زماني كه پول نقد دريافت مي‌شود، رقم بيشتري پرداخت و به نوعي ارقام رُند مي‌شود.  در كشورهاي پيشرفته 90 درصد پرداخت‌ها از طريق دستگاه پوز صورت مي‌گيرد. آن‌ها پول نقد بسيار كمي در جيب‌شان دارند و حتي آب معدني‌ را  با كارت خريداري مي‌كنند. طبيعي است اين سيستم بيشتر  به سمت شفافيت در تراكنش‌ها پيش مي‌رود. اگر در شرايط فعلي به سمت پرداخت نقدي برويم، هيچ سابقه‌اي نخواهيم داشت و اين موضوع، بحثي اساسي است.  زماني كه تمام خريدها به صورت آنلاين يا از طريق كارت هاي بانكي باشد، همه سوابق مشخص و رقم ها دقيق‌تر است؛ به اين وسيله شفافيت مالي افزايش مي‌يابد. از طرفي دولت نيز نظارت بيشتري خواهد داشت و افراد نيز به سيستم بانكي اعتماد بيشتري دارند.