روز نو :
∎
«ما برای جهان عرب و نیز عربستان سعودی به عنوان جزء مهمی از جهان اسلام، احترام ویژه قائلیم و می‌خواهیم ارتباط سازنده خود را که از گذشته داشته‌ایم ادامه دهیم و همه را به این منظور به همکاری دعوت می‌کنیم». این را محمد‌جواد ظریف می‌گوید. وزیر امور خارجه کشورمان تمامی ترفندهای مسالمت‌آمیز خود را رو کرد تا شاید سعودی‌ها را مجاب به کاهش سطح تنش‌های منطقه‌ای با ایران بکند؛ سیاستی که هنوز کاری از پیش نبرده و با اقبال مواجه نشده است. همین بالا و پایین‌کردن قیمت نفت، تشدید جنگ‌های نیابتی با ایران در سوریه، عراق و یمن و در انتها قطع روابط کامل اقتصادی و سیاسی عربستان با تهران، پازل سعودی‌ها را در به چالش‌کشیدن منافع ایران تکمیل کرد. اگرچه اعمال و رفتار برخی نیروهای خودسر وطنی در تصرف سفارت عربستان هم به فرافکنی‌های سعودی‌ها دامن زد و ما را از خواهان به جایگاه خوانده کشاند. «وقایع اتفاقیه» با امیرحسین زمانی‌نیا، معاون امور بین‌الملل و بازرگانی وزارت نفت که در تیم هسته‌ای دولت اصلاحات، ظریف را در مذاکره با طرف‌های غربی همراهی می‌کرد و مشاور حقوقی تیم مذاکره کننده فعلی است، درباره وضعیت برجام و دلایل مخالفت‌های عربستان با دستاوردهای منطقه‌ای و جهانی تیم دیپلماسی دولت یازدهم به گفت‌وگو نشسته‌ایم که ماحصل آن بدین شرح است:
وزارت خارجه آمریکا در بیانیه‌ای اعلام کرده بود که ما در حال نزدیک‌شدن به روند اجرای برجام هستیم اما مصوبات اخیر سنا در اخذ روادید از اتباع کشورهایی که به ایران سفر می‌کنند، نشان می‌دهد که مخالفان توافق هسته‌ای ایران و 1+5 همچنان مصر به جلوگیری از اجرای این توافق هستند.
این موضوع کاملا درست است. متأسفانه با وجود دستیابی به برجام، عده‌ای هنوز که هنوز است به اشکال و رویه‌های مختلف، مخالفت خود را با اجرائی‌شدن آن نشان می‌دهند، چراکه گمان می‌کنند عادی‌شدن روابط ایران و جهان، چالشی در موقعیت منطقه‌ای و جهانی آنها ایجاد می‌کند و باید به هر شکل ممکن با آن برخورد کنند. در زمان مذاکرات هم شاهد بودیم که صهیونیست‌ها با ارائه بهانه‌های واهی، سعی در ناکامی این مذاکرات کردند که خوشبختانه کاری از پیش نبردند. البته باید بدانیم که با وجود توافق ایران و کشورهای مذاکره‌کننده، این توافق همچنان با خطراتی از جانب دشمنان خود مواجه است. البته آنها این را باید بدانند که مخالفت با ایران یک زمانی ارزشمند و پربها بود. زمانی که با اشاعه فرهنگ ایران‌هراسی، چهره امنیتی از کشور ما در منطقه و جهان ساخته و ما را با هجمه‌های مختلفی در جهان مواجه کرده بودند اما حالا با توافق جامع هسته‌ای ایران و بهبود روابط ما با جهان، این حنا دیگر رنگی ندارد.
اما با‌این‌حال همین لغو روادید، قطعا مشکلات بسیار زیادی را برای تجار و بازرگانان اروپایی به وجود خواهد آورد. این روند زمانی تشدید می‌شود که بدانیم اروپایی‌ها هم تهدید کرده‌اند در صورت اجرای مصوبه سنا، شهروندان آمریکایی را که به ایران سفر کرده باشند را ملزم به دریافت روادید خواهند کرد. این موضوع می‌تواند به معنای بازی دو سر باخت برای ما باشد.
در رابطه با این موضوع، اروپایی‌ها همین حالا هم اعتراض خود را به واشنگتن اعلام کرده‌اند و از آمریکا قول گرفته‌اند به‌گونه‌ای عمل نکند که زمینه محدودسازی اجرای برجام را فراهم آورد یا اینکه بخواهد آثار اجرای آن را کاهش داده و مانع کسب و کار عادی ایران با دنیا شود. البته دراین‌زمینه تهمیداتی از سوی دولت آمریکا اندیشیده و ما هم به صورت موازی در حال انجام اموراتی هستیم که از لطمات و صدمات احتمالی این مصوبه بر برجام بکاهیم.
به هر حال دولت اوباما تا یک سال دیگر تغییر خواهد کرد و شاید دولت بعدی آمریکا درصدد اجرای مصوبه سنا برآید.
بله همین‌طور است اما به اعتقاد بنده، صنایع ما آنقدر جذاب و بکر هستند که تجار و بازرگانان خارجی توجهی به اعمال این‌گونه قوانین نداشته باشند.
براساس تعهدات مندرج در برجام، ایران با انتقال اورانیوم غنی‌شده خود به روسیه نشان داد که مصر بر اجرای برجام است. آیا همین اصرار و اراده در طرف غربی هم قابل مشاهده است؟
معتقدم که این اراده در طرف غربی هم قابل ملاحظه است و با وجود تندروی‌ها و مخالفت‌های احزاب و جناح‌های مخالف دولت اوباما، برجام با موفقیت اجرا خواهد شد. هر چند که این اعتقاد را هم دارم، اخباری چون مصوبه اخیر سنا در اخذ روادید از شهروندان 38 کشوری که به ایران سفر کرده‌اند یا حکم دادگاه آمریکایی درباره جلب اموال ایران، بیش‌از‌اندازه در رسانه‌های ما پررنگ و نمایان شده است و به‌هیچ‌وجه به نفع ما و کشور در روزهای نزدیک به اجرای برجام نیست. مثلا همین حکم دادگاه آمریکایی حداقل60 بار پیش ازاین هم تکرار شده اما چرا فقط این‌بار به این شکل عرضه شده است؟ آن هم دادگاه و حکمی که ما هیچ‌وقت تشریفات آن را به رسمیت نشناخته‌ایم و در آن شرکت نکرده‌ایم.
بههرحال اینها اخباری هستند که می‌تواند مخاطب را از حسن‌نیت برخی مقامات آمریکایی نسبت به اجرای برجام مأیوس کند. حالا هم سناتورهای آمریکایی دو طرح را برای محدود‌کردن فعالیت‌های سپاه آماده کرده‌اند و با توجه به آنکه بخشی از فعالیت‌های اقتصادی ایران توسط سپاه انجام می‌شود، قطعا کشور را با چالشی جدید مواجه خواهد کرد.
این مذاکرات فقط درباره برنامه هسته‌ای ایران بوده است. ما درباره روابط دوجانبه صحبتی به میان نیاورده‌ایم و این را هم می‌دانیم که از حجم خصومت‌های آمریکا علیه ایران کاسته نشده است و با وجود تمامی سنگ‌اندازی‌هایی که شما به آنها اشاره کردید، ما برای بازگشت به مناسبات عادی خود با جهان باید درصدد اجرای برجام باشیم.
به تلاش‌های اوباما در دستیابی به توافق جامع هسته‌ای اشاره کردید. می‌توان این‌گونه گفت که تا یک دهه دیگر دو کشور برای بهبود مناسبات دوجانبه، پای میز مذاکره بنشینند و خواهان عادی‌سازی روابط باشند؟
در مسائل بین‌المللی اعلام زمان، چندان کاری معقول و منطقی نیست اما در هر صورت ما نشانه‌ای از آمادگی ایران و آمریکا برای بهبود روابط دوجانبه مشاهده نمی‌کنیم که بخواهیم منتظر عادی‌سازی روابط دو کشور باشیم. البته این امکان هم وجود دارد که در فضای پسابرجام تغییر در رویکردهای سیاسی دو کشور به وجود آید.
موعد اجرای توافق جامع هسته‌ای در همین ماه است؟
بله، فکر می‌کنم تا پایان دی بتوانیم سازوکار اجرای برجام را فراهم کرده و محدودیت‌های قانونی کشور در روابط اقتصادی و تجاری با جهان را مرتفع کنیم. پس از آن است که می‌توانیم به دنبال ازسرگیری ارتباطات بانکی‌مان باشیم و روابط محدود‌شده پولی و مالی کشور را به وضعیت گذشته خود بازگردانیم.
برخی از بانک‌های ایران به دلیل ادعای کشورهای غربی نسبت به مشارکت آنها در بعضی از فعالیت‌های تروریستی، همچنان در فهرست تحریم‌ها باقی مانده‌اند. روند رفع تحریم از آنها چه زمانی محقق می‌شود؟
اگر بانکی به لحاظ مباحث غیرهسته‌ای در فهرست تحریم‌ها باقی مانده باشد، باید تا هشت سال آینده و اجرای فاز دوم پروسه رفع تحریم‌های ایران منتظر بماند.
در زمان انتخابات ریاست‌جمهوری، آقای روحانی این شعار را بیان کردند که ما می‌خواهیم چرخ سانتریفیوژها و چرخ زندگی مردم هم‌زمان به گردش درآید. با همین فلسفه هم پای میز مذاکرات هسته‌ای نشستند و به توافق دست یافتند اما حالا که زمان بهره‌برداری از دستاوردهای این توافق رسیده، کاهش قیمت نفت کشور را در موقعیت بغرنجی قرار داده و دولت را با شرایط نامساعدی مواجه کرده است.
درباره تأثیرات اجرای برجام در روند زندگی مردم معتقدم با این توافق قطعا آهنگ بهبود اوضاع اقتصادی کشور سرعت بیشتری به خود می‌گیرد و وضع معیشت مردم در زمان کوتاه‌تری بهبود می‌یابد. اما اینکه فکر کنید در همان هفته‌های نخست اجرای برجام، مردم افزایش قدرت خرید یا ارتقای وضعیت معیشتی خود را احساس می‌کنند، خیر این‌طور نیست. چندین سال طول کشید تا این تحریم‌ها برقرار شده و زندگی ما را تحت تأثیر قرار دهد. حال برای زدوده‌شدن آثار آن از لایه لایه‌های زندگی‌مان نیز به مدت زمانی حداکثر یک‌ساله نیاز است. البته این را هم باید بدانید که آثار روانی اجرای برجام، بسیار زودتر از آثار عملی آن احساس خواهد شد و مردم با امیدواری بیشتری نسبت به گذشته به گذران امورات خود خواهند پرداخت. درباره کاهش قیمت نفت هم باید گفت این مشکل ایران و تمامی کشورهای صادرکننده نفت اعم از عربستان، ونزوئلا، الجزایر و باقی کشورهای عضو سازمان اوپک و غیراوپک است. البته در نگاه اول شاید نتوان ارتباط چندانی میان این موضوع و روند اجرای برجام ایجاد کرد اما درهر‌صورت اگر ما بپذیریم که برخی از اعضای اوپک عامدانه تولید و صادرات نفتشان را افزایش دادند تا قیمت‌ها کاهش پیدا کرده و کشورهایی چون ایران و روسیه را متضرر کنند، آن‌وقت ارتباط آن با برجام را هم متوجه می‌شویم. بههرحال برخی از همسایگان ما سرمایه‌گذاری‌های فراوانی در عراق، افغانستان و یمن انجام داده‌اند اما منافع استراتژیک آن نصیب ایران شده است. بنابراین سعی می‌کنند تا ناخشنودی خود را از این موضوع و دستیابی به توافق جامع هسته‌ای ایران با استفاده از اهرم‌هایی چون قیمت نفت به نمایش بگذارند. اما در همین تحلیل هم، اما و اگرهای بسیار زیادی وجود دارد، چراکه اصلی‌ترین کشورهای متضرر کشورهایی چون الجزائر، ونزولا، اکوادور و عراق بوده‌اند که بیش از90 درصد از هزینه‌های جاریشان متکی به درآمدهای نفتی است و نه ایران. خوشبختانه به دلیل اعمال همین تحریم‌ها، ما وابستگی50 درصدی هزینه‌های جاری کشور به درآمدهای نفتی را به40 درصد کاهش داده‌ایم. این روندی است با موضوع «اقتصادمقاومتی» که مقام معظم رهبری بر آن تأکید کردند و می‌تواند ما را به نقطه‌ای برساند که از این پس درآمدهای نفتی‌مان را به جای هزینه‌های روزمره، صرف توسعه زیربناهای کشور کنیم.
به نظرتان نفت40 دلاری بودجه سال 95، می‌تواند اقتصاد ما را پیش ببرد؟
ما باید از حجم وابستگی‌مان به درآمدهای نفتی بکاهیم و صادرات تک‌محصولی نداشته باشیم.
اما رسیدن به این هدف امری زمان‌بر است. در وضعیت فعلی باید به چه صورتی عمل کنیم؟
ما نفتمان را با کمتر از10 دلار استخراج می‌کنیم و این موضوع قدرت مانور و اختیارمان را در بازار افزایش می‌دهد. در بروز وضعیت فعلی نیز ما نقشی نداشته‌ایم که با تغییر سیاست‌هایمان بخواهیم قیمت نفت را به وضعیت ایده‌آل آن برسانیم. همان‌طور‌که اشاره کردم مشکلات فعلی بازار نفت ناشی از شیطنت‌های برخی از کشورهای منطقه نسبت به ناخشنودی از موفقیت‌های منطقه‌ای و جهانی ایران است اما درهر‌صورت معتقدم نرخ فعلی نفت نمی‌تواند تداوم چندانی داشته باشد. به باور بسیاری از تحلیلگران در سه ماهه پایانی سال 2016، عرضه و تقاضای نفت متعادل‌تر شده و قیمت‌ها به 60 تا 70 دلار خواهد رسید.
آقای زنگنه، وزیر نفت درآخرین نشست اوپک، این‌طور بیان کردند که با وجود نبود تصمیم‌گیری درباره کاهش سهم اعضا، ایران برای بازگشت به سهمیه پیشین خود (پیش از اعمال تحریم‌ها)، برنامه‌ریزی خواهد کرد. این موضوع می‌تواند به معنای افزایش تولید ایران خارج از رویه تولیدات اوپک باشد و آیا مشتری برای این حجم مازاد تولید وجود دارد؟
به طور قاطع اعلام می‌کنم که مشتری برای این افزایش تولید وجود دارد اما اینکه ما سهمیه تولیدی‌مان را به چه صورتی در چارچوب اوپک افزایش خواهیم داد، اجازه دهید تا مشخص‌شدن برخی موارد اعلام نکنیم. ایران هنوز امیدوار است که اعضای اوپک بتوانند به سیستم سهمیه‌بندی سابق بازگردند و هر کشوری بر مبنای معیارهای گذشته اقدام به تولید و عرضه نفت در بازار کند. ما معتقدیم با برنامه‌ریزی می‌توان به‌گونه‌ای عمل کرد که در سقف تولید اوپک تغییری حاصل نشود اما پروسه اعمال سهمیه‌ها نیز به قوت خود باقی باشد.
اما کشورهایی چون عربستان مخالف اجرای خواست ایران هستند. همان‌طور که اشاره کردید، قیمت نفت را اهرمی برای زیر فشار قراردادن ایران تلقی می‌کنند.
تصمیم برای بازگشت به جایگاه گذشته ایران در بازار نفت در سطح تولیدکنندگان انجام نمی‌گیرد. این تصمیمی است که در سطح دولت‌ها و نظام‌ها اتخاذ می‌شود. برای همین است که معتقدم اعضای اوپک می‌توانند به تصمیمی مشترک درباره سهمیه‌بندی نفت دست پیدا کنند و به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی کنند که سهم تولیدات اوپک بیشتر از 30 میلیون بشکه در روز نباشد.
یعنی ممکن است کشورهای خارج از سازمان هم بر این روند تأثیر داشته باشند؟
من این را نگفته‌ام اما حتما تأثیر خواهند داشت. مقدار عرضه نفت در جهان به‌وسیله اعضای اوپک و غیراوپک تعیین می‌شود. بنابراین اعضای غیراوپک مانند آمریکا و روسیه هم در تعیین قیمت بازار نفت نقش دارند.
اما حتی در صورت ورود کشورهای فرامنطقه‌ای به این موضوع، سعودی‌ها این‌بار اهرم جدیدی را برای زیر فشار قراردادن ایران علم می‌کنند.
من به این موضوع اشاره کردم که برای جلوگیری از تضییع حقوق کشور در برابر تصمیمات خارجی، فقط باید از همان راه‌حل اقتصاد مقاومتی استفاده کنیم.
اما این شیوه زمانی کاربرد دارد که ما در وضعیت عادی مسائل اقتصادی قرار داشته باشیم. مردم در وضعیت بغرنج اقتصادی چطور می‌خواهند از این راه‌حل استقبال کنند؟
باید توجه داشته باشید که استخراج نفت برای ما هزینه چندانی ندارد و اینکه در هر صورت ما از ازدیاد صادرات نفتمان هم منتفع می‌شویم.
اما اگر با سیاست‌هایشان نفت را به کمتر از 10 دلار برسانند آن وقت چه باید کرد؟
بازار نفت مانند صفحه شطرنجی است که هر کشور و دولتی فقط به پیشبرد منافع خود می‌اندیشد اما موقعیت استراتژیک ایران به لحاظ منابع نفتی و گازی، جایگاه درخورتوجهی را به ما در میان همسایگانمان و کشورهایی چون عربستان، امارات، بحرین، پاکستان و هند بخشیده است که با این دست از سیاست‌ها، خدشه‌بردار نیست. ذکر این نکته ضروری است که کاهش قیمت نفت همین کشورهایی که شما به آنها اشاره می‌کنید را نیز در وضعیت نامساعدی قرار داده است و آنها را با کاهش درآمدهای سالیانه‌شان مواجه کرده است.
اما همین حالا هم ما در استخراج منابع گازی‌مان، عقب‌تر از کشورهای دیگر هستیم.
اگر منظورتان کشور قطر است که باید گفت ما برداشت‌مان از پارس جنوبی فقط مقداری کمتر از قطر است که آن هم تا سال آینده جبران خواهد شد.
یعنی به برداشتی یکسان با قطر می‌رسیم؟
به همان‌اندازه می‌رسیم و حتی از آن هم پیشی می‌گیریم.
برای رسیدن به این جایگاه با شرکت یا کشوری هم مذاکره کرده‌اید؟
بله تقریبا با تمامی کشورهای فعال در حوزه نفت و گاز مذاکراتی کرده‌ایم.
حتی با آمریکایی‌ها؟
شرکت‌های غیرآمریکایی که صاحبان آمریکایی دارند، می‌توانند در قالب همکاری با شرکت‌های چندملیتی به ایران بیایند. این شرکت‌ها هم درخواست‌های خود را مطرح کرده‌اند اما پاسخ به آنها هم موکول به مذاکرات در فضای پسابرجام شده است.
چشم‌اندازتان از اجرای برجام تا پیش از برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا چیست؟
بسیار خوشبین هستم که با‌وجود مشکلات و سنگ‌اندازی‌های کنگره توافق جامع هسته‌ای ایران با موفقیت اجرا شود. اگر سوءمدیریتی در بین نباشد، مردم آثار اجرای آن را تا یک‌سال آینده احساس خواهند کرد. به شما قول می‌دهم در همان نخستین روزهای اجرای برجام، احساس روانی اجرای آن اثرات خود را در کاهش قیمت دلار و طلا برجای بگذارد و این امیدواری به وجود آید که وضعیت اقتصادی کشور رو به بهبودی است.