سرویس فرهنگ و نشر خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، سال‌های اخیر، آمار استفاده از هوش مصنوعی در فضای آموزشی ایران و جهان به سرعت افزایش پیدا کرده است؛ چت‌بات‌های سخنگو و برنامه‌های تولید متن گرفته تا سامانه‌های تصحیح خودکار و یادگیری تطبیقی. ابزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی، به بخشی از زندگی روزمره دانش‌آموزان تبدیل شده‌اند. اما با وجود مزایای چشمگیر این فناوری، کارشناسان آموزشی نسبت به پیامدهای منفی و استفاده ناآگاهانه از آن هشدار می‌دهند.

آموزش مبتنی بر کتاب، معلم و کلاس درس، شیوه‌ای است که هنوز هم در مدارس ایران اجرا می‌شود، اما دیگر با رشد فناوری‌های هوشمند، فضای یادگیری، شکل جدیدی به خود گرفته است. ابزارهای هوش مصنوعی می‌تواند سطح توانایی هر دانش‌آموز را ارزیابی کرده و براساس نیاز او محتوای آموزشی تولید کنند، طی یک‌سال گذشته با فراگیر شدن هوش مصنوعی و فراگیر شدن آن به‌خصوص برای دانش‌آموزان، به نظر می‌رسد که جریان طبیعی آموزش با چالش‌هایی روبه‌رو شده است.

در گذشته‌ای نه‌چندان دور اگر دانش‌آموز یا نوجوانی سوالی داشت، به کتاب ارجاع داده می‌شد، اما امروزه هوش مصنوعی برای برخی خانواه‌ها و دانش‌آموزان گزینه اول و آخر است، فارغ از اینکه والدین بدانند هرچند استفاده از AI سهل و آسان است، اما وابسته شدن دانش‌آموزان به این ابزار و دوری از دنیای کتاب، می‌تواند تبعات مختلفی برای آن‌ها به همراه داشته باشد.

در برخی مدارس کشور هم استفاده آزمایشی از سامانه‌های هوشمند تصحیح تکلیف و آموزش آنلاین آغاز شده است اما این کار منتقدانی هم دارد؛ برخی از آن‌ها معتقدند استفاده بی‌رویه از هوش مصنوعی می‌تواند به وابستگی شدید دانش‌آموزان به فناوری و کاهش مهارت‌های ذهنی منجر شود.

تغییر نقش کتاب از منبع اصلی به منبع تکمیلی

برخی کارشناسان بر این باورند، وقتی دانش‌آموز پاسخ‌ها را مستقیماً از چت‌بات‌ها می‌گیرد، دیگر نیازی به جست‌وجو، تحلیل و تفکر ندارد. در بلندمدت، این امر موجب افت مهارت‌های استدلال و خلاقیت می‌شود. امین آصفی، مدیرمسئول انجمن ناشران آموزشی اما معتقد است که هوش مصنوعی می‌تواند به‌عنوان یک عامل بیرونی هم مثبت و هم منفی، بر فعالیت درسی تأثیر بگذارد. وی گفت: تأثیرات مثبت استفاده از هوش مصنوعی، دسترسی سریع به اطلاعات و تسهیل یادگیری، ارائه آموزش شخصی‌سازی‌شده متناسب با توانایی دانش‌آموز و ایجاد انگیزه با روش‌های نوین آموزشی مثل ویدئو، شبیه‌سازی و… است.

آصفی، درباره تأثیرات منفی هوش مصنوعی برای دانش‌آموزان نیز توضیح داد: احتمال کاهش تلاش فردی و وابستگی زیاد به فناوری، افزایش احتمال تقلب و دریافت پاسخ‌های آماده و کاهش تمرکز و حواس‌پرتی به دلیل ابزارهای هوشمند برخی از این تاثیرات هستند و به همین دلیل می‌توان گفت که نوع استفاده، نقش تعیین‌کننده‌ای در تاثیرات منفی و مثبت هوش مصنوعی برای دانش‌آموزان دارد.

مدیرمسئول انجمن ناشران آموزشی، در ادامه درباره تأثیر گسترش هوش مصنوعی بر کمرنگ شدن نقش کتاب نیز گفت: هوش مصنوعی مطمئناً اهمیت متن‌های سنتی را کمتر می‌کند، اما نه به‌طور کامل. در این زمینه انتظار می‌رود که نقش کتاب از منبع اصلی به منبع تکمیلی تبدیل شود، کتاب‌ها به‌سمت نسخه‌های هوشمند و دیجیتالی حرکت کنند و یادگیری، بیشتر تعامل‌محور و مهارت‌محور شود نه صرفاً متکی بر متن.

وی با بیان اینکه کاهش نقش کتاب قطعی است، اما کتاب حذف نمی‌شود؛ فقط نقشش تغییر می‌کند، افزود: اما راهکارهایی برای مدیریت بهتر استفاده از هوش مصنوعی نیز وجود دارد، به عنوان مثال والدین باید نظارت آگاهانه بر زمان و نوع استفاده از هوش مصنوعی داشته باشند، گفت‌وگو درباره اخلاق در استفاده از فناوری، مثل وابسته نشدن و تبدیل نکردن آن به ابزار تقلب، تشویق به تحقیق و تفکر قبل از پرسیدن از AI و ایجاد تعادل بین فعالیت‌های دیجیتال و کتاب‌خوانی سنتی نیز از جمله کارهایی است که باید به آن توجه کنند.

آصفی، به نقش مهم نظام آموزشی اشاره کرد و یادآور شد: آموزش مهارت استفاده صحیح و مسئولانه از هوش مصنوعی، تدوین قوانین مشخص برای استفاده از AI در کلاس و تکالیف، تولید محتوا و کتاب‌های درسی هوشمند و تعاملی، ارزیابی‌هایی که بر تفکر نقادانه و تولید ایده تکیه دارند و توانمندسازی معلمان در استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی هم باید در اولویت کار نظام آموزشی باشد.

به گفته وی، هوش مصنوعی یک تهدید برای حوزه کتاب و دانش‌آموزان نیست؛ بلکه فرصتی است که باید مدیریت شود. اگر درست هدایت شود، می‌تواند کیفیت آموزش و انگیزه دانش‌آموزان را افزایش دهد.

استفاده از تکنولوژی‌های نوین برای آموزش مفید است

نگاهی به تجربه کشورهای مختلف نشان می‌دهد که کشورهایی مانند فنلاند، کره‌جنوبی و ژاپن استفاده از هوش مصنوعی در مدارس را تحت نظارت دقیق قرار داده‌اند. در ایران نیز مسئولان آموزشی بر ضرورت توسعه سواد دیجیتال و آموزش نحوه استفاده صحیح از فناوری‌های نوین تأکید دارند، اما به نظر می‌رسد ساز و کار و برنامه‌ریزی منظم و مدونی برای این موضوع وجود ندارد.

هادی شفقی، کارشناس حوزه نشر و آموزش اما در این زمینه معتقد است؛ سرعت پیشرفت علم و آموزش و تکنولوژی در جهان بسیار بالا است و اجرای روش های نوین در سطوح مختلف نیاز به آموزش و اطلاع‌رسانی به تمامی افراد جامعه در حد نیاز روزانه است، افرادی که بیشتر درگیر این موضوعات هستند باید آموزش حرفه‌ای ببینند و به‌روزرسانی شوند، در کشور ما متاسفانه در این سطوح هیچگونه بروزرسانی و آموزش انجام نمی‌گیرد.

او با بیان اینکه چه در سطح جامعه و خانواده و چه در سطح مربیان و آموزگاران و دست‌اندرکاران متاسفانه اینگونه آموزش‌ها یا انجام نمی‌شود یا بسیار بسیار کمرنگ است، ادامه داد: پس قبل از هرگونه استفاده از ابزار آموزشی و کمک آموزشی جدید باید آموزش‌های لازم داده شود تا مانند تمامی مواردی که قبلاً مورد استفاده قرار گرفته باعث پسرفت نشود.

شفقی به برخی از تجربیات سال‌های گذشته در این حوزه اشاره کرد و گفت: در کشور ما متاسفانه اینگونه تکنولوژی‌ها چون با شتاب وارد جامعه و به سرعت فراگیر می‌شود هیچگونه تحلیلی نسبت به مثبت یا منفی بودن آن از قبل نیست و فقط در طول زمان معیار سنجی می‌شود.

او همچنین استفاده از تکنولوژی‌های نوین همچون هوش مصنوعی را برای آموزش بسیار مفید دانست و گفت: اما باید روش استفاده به دانش‌آموزان و خانواده آنها آموزش داده شود، به طور قطع طی سال‌های اخیر با توجه به بعضی از مشکلات پیش آمده در کشور سطح کیفی و کمی آموزش کاهش یافته و دانش آموزان دچار کم‌کاری علمی شده‌اند. اینگونه برنامه‌ها باید به عنوان مشوق و برنامه کمک آموزشی نوین مورد استفاده قرار بگیرد نه اینکه فقط به عنوان منبع پاسخگویی به سوالات باشد و موجب شود که دانش آموزان از تحقیق و آموزش دور بشوند.

شفقی درباره استفاده از هوش مصنوعی و اثرگذاری آن بر کمرنگ شدن نقش کتاب و کتاب آموزشی نیز توضیح داد: کشورها باید خود را با پیشرفت و تکنولوژی های نوین منطبق کنند و کشور ما نیز از این روش نباید دور باشد، در جهان امروز قطع درختان و تبدیل به ورق برای تولید کتاب نه صرفه اقتصادی دارد و نه از لحاظ اکوسیستم منطقی است، پس جایگزین کردن کتاب با کتاب‌های دیجیتال و ابزارهای مطالعاتی دور از ذهن نیست و باید مانند دیگر بروزرسانی‌ها در این موارد نیز تصمیمات جدی گرفته شود.

او با بیان اینکه به طور طبیعی هوش مصنوعی درآینده جایگزین کتاب‌های کمک آموزشی خواهد شد، عنوان کرد: در این حوزه شرکت‌های دانش‌بنیان و استارت‌آپ‌های بومی باید تا قبل از ورود تکنولوژی‌های غیربومی که بنا به تقاضای کشورهای مبدا تولید می‌شود پیش‌دستی کرده و با توجه به نیازهای جامعه و دانش‌آموزان با شرایط تحصیلی و منطقه‌ای بومی‌سازی کنند.

به گفته شفقی، البته در کشوری که سرانه مطالعه بسیار پایین است و بیشتر جامعه اوقات خود را با سپری کردن در گوشی‌های تلفن همراه و تبلت و.. می‌گذرانند، جایگزین کردن کتاب‌ها با اینگونه برنامه‌ها اگر به صورت آموزش‌رسانی دقیق باشد مفید خواهد بود.

فرصت یا تهدید؟

او با طرح این موضوع که در این میان اما تنها راه مدیریت این موضوعات قبل از ورود به چالش‌های عمیق و خطرناک، ورود جدی نهادهای آموزشی و تربیتی برای آموزش و برگزاری دوره و کلاس برای اطلاع‌رسانی به خانواده‌ها و آموزگاران همچنین دانش آموزان است، گفت: خانواده ای که علم استفاده از این تکنولوژی را نداشته و ندارد امکان کمک و حمایت از دانش آموز خود را نداشته و موجب ایجاد فضا و بستر نامناسب برای فرزندان خود می‌شوند، به همین دلیل تنها راه حل مدیریت این موضوع قبل از ایجاد بحران. آموزش و اطلاع رسانی علمی و عملی است.

شاید اگر دانش‌آموزان یاد بگیرند که از هوش مصنوعی به عنوان ابزار یادگیری استفاده کنند، نه میان‌بُر برای فرار از یادگیری، بخش زیادی از چالش‌های کار با هوش مصنوعی حل شود، در کنار دسترسی سریع به اطلاعات و تسهیل یادگیری و ایجاد انگیزه با روش‌های نوین آموزشی، چالش‌های AI کم نیست. استفاده از هوش مصنوعی در آموزش، همان‌گونه که می‌تواند انقلابی در کیفیت یادگیری ایجاد کند، در صورت نبود آموزش و نظارت، ممکن است به کاهش توان فکری و اخلاقی دانش‌آموزان بیانجامد، کارشناسان معتقدند که آینده آموزش، در گروی تعادل میان فناوری و انسانیت است.

بنظر می‌رسد نظام آموزشی کشور می‌تواند با تدوین برنامه‌ای جامع و علمی، ضمن بهره‌گیری از مزایای هوش مصنوعی، از تهدیدهای آن پیشگیری کند. از سوی دیگر دانش‌آموزان، معلمان و والدین هم باید با مفاهیم «سواد دیجیتال»، «اخلاق هوش مصنوعی» و «استفاده آگاهانه از فناوری» آشنا شوند تا این ابزار نوین به جای تهدید، به فرصتی برای ارتقای آموزش و پرورش کشور تبدیل شود.