سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - آرش باستانی: کتاب «نظریه‌ها، مدل‌ها و مفاهیم در تاریخ باستان» نوشته نویل مورلی با ترجمه رامین صمیمی و کلثوم غضنفری از سوی نشر نگاه معاصر منتشر شد. نویل مورلی، استاد ارشد تاریخ باستان در دانشگاه بریستول است. نگارش تاریخ باستان در سال ۱۹۹۹ و تاریخ باستان: مضامین و رویکردهای اصلی؛ راتلج در سال ۲۰۰۰ از جمله کتاب‌های او را شامل می‌شود.
کتاب در شش فصل به رویکردها، باستان و مدرن، حدود امر ممکن، طبقه و جایگاه، حس هویت و اسطوره و عقل می‌پردازد و در پایان نیز یادداشت‌ها آمده است. کتاب چگونگی استفاده از نظریه‌ها، مدل‌ها و مفاهیم در تاریخ باستان را برای دانشجویان روشن می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه می‌توانند از نظریه برای تفسیر شواهد تاریخی یاری گیرند و همچنین آثار دیگران را ارزیابی کنند.
کتاب شامل ارزیابی ایده‌ها و نظریه‌های اصلی موجود درباره طیف وسیعی از موضوعات تاریخ باستان مانند جامعه و اقتصاد، محیط‌زیست، جنسیت و گرایش جنسی، اسطوره و عقلانیت است. افزون بر این، راهنمایی‌های مشروح و مفیدی برای مطالعه بیشتر درباره همه موضوعات مورد بحث نیز در آن فراهم شده است.
جایگاه نظریه در تاریخ باستان همچنان محل بحث است
مترجمان کتاب بر این باورند که موضوع مبانی نظری تاریخ باستان تاکنون در ایران چندان مورد توجه قرار نگرفته است و پژوهشگر با اندکی جست‌وجو متوجه کمبود منابع در این زمینه می‌شود. در رشته تاریخ باستان که تحت لوای پدرسالارانه زبان‌شناسی کلاسیک به نوعی بلوغ نارس رسیده است، رویکردهای تاریخی که به‌جای تأکید بر سنت‌های معمول و مرسوم بیشتر بر روش‌شناسی علوم اجتماعی تکیه می‌کنند، دور از ذهن نیست که با شائبه نه چندان اندکی از عدم مشروعیت روبه‌رو شوند.
جایگاه نظریه در تاریخ باستان همچنان محل بحث است. طرفداران آن تأکید می‌کنند که روایات تاریخی غیر نظری یا آنان که کمتر نظری هستند فاقد وثاقت لازم هستند چراکه بر تعدادی پیش‌فرض نامعلوم و تلویحی تکیه دارند که خود در نقاب عقل سلیم پنهان شده‌اند. مخالفان نظریه بر این باورند که استفاده از مفاهیم و نظریه‌های مدرن عملی گمراه‌کننده و نامعقول است زیرا شواهد تاریخی به دلیل زمان‌پریشی مخدودش و تحریف شده‌اند. بیشتر مورخان امروزی در میانه این دو رویکرد و بالطبع در معرض انتقاد از هر دو سو قرار دارند؛ از یک سو تشخیص می‌دهند که باید درباره ایده‌ها و کلیدواژه‌های آثارشان، دست‌کم تا اندازه‌ای بحث کنند و در اغلب موارد برای توضیح بیشتر راجع به پژوهش‌های خویش، از مطالبی خارج از حوزه تاریخ باستان بهره گیرند؛ اما از سوی دیگر آنان «نظریه» را امری بیگانه، تهدیدآمیز و فرع بر مسئله تاریخ‌نگاری واقعی دوره باستان به حساب می‌آورند.
نظریه‌های تأثیرگذار بر روایات مختلف تاریخ باستان
نگارش این کتاب سه هدف دارد: نخست بر آن است تا شماری از مفاهیم، استدلال‌ها و پیش فرض‌های کلیدی طیف وسیعی از نظریه‌های تأثیرگذار بر روایات مختلف تاریخ باستان را معرفی کند و بر این باور است که دانشجوی تاریخ چه از نظریه در کار خود استفاده کند چه نه، این واقعیت که مورخان دیگری هستند و این کار را می‌کنند بدان معناست که بخش مهم و حیاتی از مهارت‌ها و ابزارهای کار هر مورخ چیزی نیست جز آگاهی از نظریه‌های مختلف طرز استفاده چگونگی شناسایی و همچنین چگونگی ارزیابی آنها. نویسنده به جای اختصاص فصل‌های مختلف به نظریه‌های متفاوت کتاب را بر حسب جنبه‌های گوناگون تاریخ باستان اقتصاد جامعه فرهنگ ذهنیت دسته‌بندی کرده است.
این البته بدان معناست که سنت‌های نظری پیچیده‌ای مانند ساختارگرایی و جامعه‌شناسی به شکل سطحی و محدودی مورد بحث قرار گرفته‌اند و در عوض به جای تلاش برای شرح کامل هر یک از این نظام‌های فکری بر یکی دو ایده کلیدی از هر کدام تأکید شده است. از طرف دیگر به احتمال زیاد دانشجویان در خلال بحث‌های تخصصی تاریخ باستان است که با مفهوم نظریه آشنا می‌شوند نه از طریق برخورد مستقیم با آن؛ و سنجش و مقایسه نظریه‌های مختلف و ارزیابی نقاط ضعف و قوت آنها با نگاه به کاربردشان در مسائل تاریخی آسان‌تر است تا بررسی آنها به شکل کاملاً انتزاعی بخش راهنمای مطالعه بیشتر در پایان کتاب برای هدایت دانشجویان در مسیر آشنایی عمیق تر با نظریه های مختلف و همچنین ارائه نمونه‌های بیشتری از کاربرد آنها در تاریخ باستان تدوین شده است.
گزینش موضوعات تا اندازه‌ای بر پایه گرایش به تاریخ اجتماعی و اقتصادی بوده است چون حوزه اصلی علاقه و تخصص نویسنده بوده است. اما مهمتر از همه به این دلیل که این همان حوزه‌ای است که علوم اجتماعی آن را قلمرو خود می‌داند و تاریخ‌نگاری سنتی با بزرگترین چالش‌ها درباره اعتبار و صلاحیت رویکردش به گذشته روبه‌روست و محدوده‌ای است که به نظر می‌رسد رویکردهای نظری بتواند بیشترین فایده را برای مورخان دوره باستان داشته باشد.
مورخان چگونه به خلق تفسیر تاریخی می‌پردازند
در مرتبه دوم هدف از نگارش این کتاب ارائه مبنایی بوده است برای بحثی عمومی‌تر درباره اینکه مورخان چگونه به خلق تفسیر تاریخی می‌پردازند و استدلال‌های خود را طرح می‌کنند و چگونه باید این تفسیرها و استدلال‌ها را ارزیابی کرد. رویکردهای صراحتاً نظری تاریخ باستان نمونه‌ای خوب برای مطالعه تفسیر تاریخی به حساب می‌آیند چرا که پیش فرض‌ها و راهبردهای تفسیری‌شان معمولاً آشکار است. با بررسی و مطالعه این رویکردها می‌توان از تکنیک‌ها و معیارهای ارزیابی حاصل شده برای تحقیق درباره آثار تاریخی که پیش فرض‌های آنها وضوح کمتری دارند در برخی موارد خود مورخ نیز ممکن است از وجود آنها بی‌خبر باشد بهره جست.
هر دو این اهداف با مهارت خوانش انتقادی پیوند دارند؛ مهارتی که باید برای منابع دست دوم تاریخ باستان نیز به همان اندازه شواهد و مدارک دست اول به کار رود. این مهارت مانند تفسیر شواهد تاریخ باستان فقط به معنای برخورداری از نگرش انتقادی و عدم اکتفا به معنای ظاهری متن نیست گرچه واضح است که این امر اهمیت دارد، بلکه لازم است درک کنیم دنبال چه هستیم چه سؤالاتی باید بپرسیم و چه قرائن دیگری هستند که با استفاده از آنها بتوانیم اثر را تفسیر کنیم. درست همان‌طور که تاریخ «لیوی» را در چارچوب تکوین تاریخ‌نگاری رومی و تأسیس امپراتوری می‌نگریم، و کتاب وی را در ارتباط با نوشته‌های همان عصر که سنت‌ها و اسطوره‌های رومی را باز تفسیر می‌کنند مد نظر قرار می‌دهیم پس به عنوان نمونه باید اثر «فینلی» را در چارچوب بحثی که از قرن هجدهم درباره ماهیت اقتصاد باستان ادامه داشته و به موازات بحث‌های دیگری که در انسان‌شناسی و نظریه اقتصاد مطرح هستند بررسی کنیم. مورخان عمدتاً از ایده‌ها و مباحث عصرشان متأثر هستند، حتی اگر به طور مستقیم آنها را به کار نگیرند؛ بنابراین باید بافت کلی‌تر تفکر آنان را به اندازه کافی بشناسیم تا بتوانیم چنین تأثیراتی را تشخیص دهیم و نتایج را ارزیابی کنیم
سرچشمه‌ای از ایده‌ها و شیوه‌های جدید قرائت و تفسیر شواهد باستان
هدف سوم از نگارش کتاب حاضر اندکی جدل آمیزتر است مؤلف بر آن است تا نشان دهد که امکانات رویکردهای نظری نسبت به تاریخ باستان سرچشمه‌ای از ایده‌ها و شیوه‌های جدید قرائت و تفسیر شواهد باستان و در نتیجه ابزاری برای حصول فهمی عمیق‌تر از گذشته است. تصمیم من برای نگارش این کتاب جای تردیدی باقی نمی‌گذارد که رویکرد شخص من به تاریخ باستان از نظریه تأثیر بسیار پذیرفته است. وظیفه مورخ تبیین وقایع گذشته است، نه صرفاً ثبت آنها و درک جامعه گذشته بر حسب ساختارهای زیربنایی که زندگی مردم را شکل داده‌اند، نه اینکه صرفاً تنوع تجربیات آنها را توصیف کند.
به باور نویسنده نمی‌توان گذشته را بدون توجه به مفاهیم و دغدغه‌های امروزی تفسیر کرد؛ قطعاً بسیار بهتر است تا آگاهانه و شفاف و با اشراف بر امکان وجود خطا و زمان‌پریشی دست به این کار بزنیم، نه آنکه خود را متقاعد کنیم که می‌توان به واقعیت گذشته بدون واسطه و برکنار از هر گونه تأثیرات امروزی دسترسی پیدا کرد. اگر آنچه را که می‌توان اجتناب‌ناپذیری زمان پریشی تاریخی نامید بپذیریم، می‌توانیم آزادانه از همه ایده‌ها و مفاهیمی که دنیای امروز عموماً برای فهم جهان و جامعه خلق کرده است بهره ببریم ایده‌ها و مفاهیمی که با منابع عظیم‌تر و از همه مهمتر حجم بیشتری از شواهد و مدارک تاریخی به دست آمده‌اند. هدف من گزینش نظریه‌ای خاص نبوده بلکه تاکید بر مزایای رویکردهای نظری است اگرچه هر چقدر هم مجدانه بکوشم تا در معرفی و ارزیابی بی‌طرف بمانم اما به احتمال در لابه‌لای مطالعه این کتاب آشکار خواهد شد که برخی رویکردها را ترجیح داده‌ام.
البته ایده‌ها و مفاهیم نظری را باید به شکل انتقادی ارزیابی کرد و با دقت فراوان و با ملاحظه بافت تاریخی به کار برد؛ یا دست کم این امر همواره برای شخص من از پیش فرض‌های بدیهی به حساب می‌آید مابقی فصل حاضر را به بحث درباره پاره‌ای نکات کلی در مورد کاربرد نظریه‌ها اختصاص خواهم داد تا بدین وسیله بر شماری از مباحث بنیادین که بارها در ادامه کتاب تکرار خواهند شد تأکید کرده باشم. در این راه توصیف فینلی از شهر باستانی تحت عنوان شهر مصرف‌کننده را کانون توجه بحث خود قرار می‌دهم فینلی این ایده را در شماری از کتاب‌هایش و به ویژه در مقاله ای که به سال ۱۹۷۷ منتشر شد، طرح کرد.
کتاب «نظریه‌ها، مدل‌ها و مفاهیم در تاریخ باستان» نوشته نویل مورلی با ترجمه رامین صمیمی و کلثوم غضنفری در ۲۴۸ صفحه و قیمت ۲۹۰ هزار تومان از سوی نشر نگاه معاصر منتشر شد.
∎