بارش‌های شهابی از محبوب‌ترین سوژه‌های خبری نجومی‌اند؛ اما گاهی هیجان رسانه‌ای فاصله زیادی با واقعیت علمی دارد. نمونه آن «بارش شهابی جباری» است که این روز‌ها در فضای مجازی خبرساز شده است. در گفت‌وگویی با کاظم کوکرم، سخنگوی انجمن آماتوری نجوم ایران، بررسی کردیم چرا این بارش ارزش تبلیغات گسترده را ندارد و چه زمان‌هایی واقعا می‌توانیم شاهد بارانی از شهاب‌ها باشیم.
اخیرا «بارش شهابی جباری» در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی خبر ساز شده است، بارش شهابی چیست و بارش شهابی پیش‌رو یعنی بارش شهابی جباری چه زمانی رخ می‌دهد؟
بارش شهابی زمانی رخ می‌دهد که زمین در مدار گردش خود به دور خورشید از میان ذرات غباریِ باقی مانده از یک دنباله‌دار عبور کند. این ذرات که معمولا ترکیبی از ذرات غبار سنگی و یخی هستند، هنگامی که وارد جو زمین می‌شوند، به صورت نوار‌های نورانی کوتاه یا بلندی که ما آنها را «شهاب» می‌نامیم، دیده می‌شوند.
بارش شهابی جباری (Orionids) را ذراتی ایجاد می‌کنند که از دنباله‌دار هالی جدا شده‌اند. این دنباله‌دار معروف هر ۷۲ تا ۷۵ سال یک‌بار به دور خورشید می‌چرخد و هر بار که به خورشید نزدیک می‌شود، ذراتی از آن جدا شده و این ذرات دم بلندی (گاهی به طول چند ده یا چند صد هزار کیلومتر) در فضا تشکیل می‌دهند. بسیاری از ذرات جدا شده نیز بعد‌ها در مسیر مداری دنباله‌دار در حال گردش به دور خورشید باقی می‌مانند.
وقتی زمین از میان این ذرات عبور می‌کند، بارش شهابی جباری رخ می‌دهد. به این بارش «جباری» گفته می‌شود، چون از دید ناظر زمینی، شهاب‌ها گویی از سمت صورت فلکی جبار در آسمان ظاهر می‌شوند.
چه چیز خاصی درباره رویداد پیش‌رو وجود دارد و آیا به آسانی مشاهده آن امکان پذیر است؟
نکته مهمی که باید در نظر گرفت این است که دنباله‌دار هالی؛ یعنی عامل ایجاد بارش شهابی جباری آخرین باری که از نزدیکی خورشید عبور کرده، حدود ۴۰ سال پیش بوده است و آن زمان به صورت یک دنباله‌دار نسبتا پرنور دیده شد. از آن دوران تاکنون، ذرات غباری که در مدار این دنباله‌دار باقی مانده‌اند، به‌شدت پراکنده شده‌اند و تراکم‌شان بسیار کم شده است. به همین علت، بارش شهابی جباری حتی در زمان اوج خود در ۲۹ مهرماه، خیلی پرشهاب ظاهر نمی‌شود و تعداد شهاب‌های قابل مشاهده از آن در زمان اوج بالا نیست.
در بهترین شرایط ممکن؛ یعنی اگر فرض کنیم سه‌شنبه شب ۲۹ مهرماه، صورت فلکی جبار دقیقا در اوج آسمان (بالای سر ما) قرار گرفته باشد، نور ماه وجود نداشته باشد، هیچ ابر یا غباری در آسمان نباشد، آلودگی نوری کاملا غایب باشد و محیط اطراف ما کاملا باز و بدون مانع باشد؛ حتی در این حالت ایده‌آل، ما در یک ساعت حداکثر ۲۰ شهاب از این بارش را می‌توانیم ببینیم.
اما واقعیت این است که چنین شرایط ایده‌آلی در بیشتر نقاط کشور وجود ندارد. امروزه حتی در بسیاری از روستا‌ها هم آلودگی نوری یا غبار جوی مشکل‌ساز است. علاوه بر این، در بیشتر مناطق، صورت فلکی جبار هرگز به اوج آسمان نمی‌رسد و بالای سر ما قرار نمی‌گیرد و از سوی دیگر دامنه دید ما با کوه یا ساختمان مسدود می‌شود. همه این عوامل سبب می‌شوند که اگر رسانه‌ها اطلاع‌رسانی کنند و مخاطبان را دعوت کنند که فردا شب بیرون بروند تا بارش شهابی جباری را ببینند، آنها در عمل در یک ساعت حداکثر ۶ تا ۱۰ شهاب بیشتر مشاهده نخواهند کرد.
در همین حال، باید توجه داشت که در یک شب عادی حتی بدون هیچ بارش شهابی خاصی ما به‌طور متوسط در یک ساعت حدود ۵ تا ۶ شهاب پراکنده را می‌توانیم ببینیم. این شهاب‌ها ناشی از ذرات سرگردانی هستند که به صورت عادی در فضا در گردش بوده و با جو زمین برخورد می‌کنند؛ بنابراین، اگر در یک بارش شهابی فقط تعداد شهاب‌ها از ۵ تا ۶ عدد به مثلا ۱۰ عدد در ساعت افزایش یابد، مخاطب عمومی به راحتی متوجه تفاوت نخواهد شد و احتمالا احساس خواهد کرد که خبر واقعی نبوده یا بزرگنمایی و اغراق در موردش انجام شده است.
در واقع، بارش‌های شهابی مانند جباری در شرایطی که تعداد شهاب‌ها کم است و ما به آنها «بارش‌های شهابی کم‌فروغ» می‌گوییم بیشتر برای منجمان آماتور و متخصصانی که روی بارش‌های شهابی تحقیق می‌کنند جذاب هستند، نه برای عموم مردم. این‌گونه بارش‌ها ارزش پوشش گسترده در رسانه‌های عمومی، شبکه‌های اجتماعی یا خبرگزاری‌ها را ندارند؛ زیرا انتظارات مخاطب را بی‌دلیل بالا می‌برند در حالی که واقعیت، بسیار متفاوت است.
آیا بارش شهابی جباری تنها رویداد قابل توجه آسمانی امسال است، یا بارش‌های شهابی دیگری هم وجود دارند؟
واقعیت این است که در طول سال بیش از ۶۰ بارش شهابی مختلف رخ می‌دهد؛ اما تنها تعداد بسیار محدودی از آنها واقعا چشمگیر هستند. بارش‌های شهابی‌ای که در زمان اوج آنها بیش از ۱۰۰ شهاب در ساعت قابل مشاهده باشند، معمولاً فقط سه یا چهار مورد در سال هستند. از جمله این بارش‌های مهم می‌توانیم به بارش شهابی اسدی (Perseids) که در ۲۱ و ۲۲ مرداد ماه به اوج خود می‌رسد، بارش شهابی جوزایی (Geminids) که هر سال در ۲۲ و ۲۳ آذرماه اوج می‌گیرد و بارش شهابی ربعی (Quadrantids) که در اواسط دی‌ماه به اوج می‌رسد، اشاره کنیم.
البته در برخی سال‌ها، بارش‌هایی مانند اسدی یا حتی جباری ممکن است فعالیت غیرعادی‌تری از خود نشان دهند و تعداد شهاب‌های قابل مشاهده از آنها بیشتر شود؛ اما این اتفاق استثنایی است و به صورت عادی رخ نمی‌دهد.
در سال جاری، تنها بارش شهابی مهمی که تا پایان سال پیش‌رو داریم، بارش جوزایی است که در ۲۲ و ۲۳ آذرماه؛ یعنی کمتر از دو ماه آینده به اوج خود می‌رسد. این بارش نه تنها یکی از جذاب‌ترین بارش‌های سال محسوب می‌شود بلکه شرایط رصد آن نیز امسال بسیار مطلوب است. به این ترتیب که ماه پس از نیمه‌شب طلوع می‌کند؛ بنابراین در ساعات اوج بارش (که معمولا از نیمه‌شب تا سپیده‌دم است)، نور ماه مزاحم دیدن شهاب‌ها نخواهد بود. علاوه بر این، روز‌های اوج آن شنبه ۲۲ و یکشنبه ۲۳ آذر است؛ یعنی تقریبا جمعه شب هم اگر برای دیدن آن اقدام کنیم با توجه به اینکه روز تعطیل است احتمالا تعداد شهاب قابل توجهی را در یک ساعت در آسمان می‌بینیم.
بهتر است به جای تمرکز بر بارش‌های ضعیفی مانند جباری، روی رویداد‌های واقعا چشمگیر مانند بارش شهابی جوزایی متمرکز شویم؛ یعنی رویدادی که هم از نظر تعداد شهاب برجسته است و هم شرایط رصد آن در سال جاری بسیار مناسب است.
در مقابل، بارش‌هایی مانند جباری، اسدی، اتا دلوی، ثوری جنوبی، اژدهایی، شلیاقی و ... معمولا در بهترین حالت فقط ۵ تا ۲۰ شهاب از آنها در هر ساعت در زمان اوج دیده می‌شود. چنین بارش‌هایی از نظر علمی برای مطالعات تخصصی جالب هستند؛ اما برای مخاطب عمومی جذابیت چندانی ندارند و ارزش پوشش گسترده در رسانه‌های عمومی یا خبرگزاری‌ها را ندارند؛ زیرا انتظارات را بی‌دلیل بالا می‌برند در حالی که تجربه واقعی شهروندان با تبلیغات نسبت به آن همخوانی ندارد.
بنابراین، بهتر است به جای تمرکز بر بارش‌های ضعیفی مانند جباری، روی رویداد‌های واقعا چشمگیر مانند بارش شهابی جوزایی متمرکز شویم؛ یعنی رویدادی که هم از نظر تعداد شهاب برجسته است و هم شرایط رصد آن در سال جاری بسیار مناسب است.
انتهای پیام/