به گزارش خبرنگار گروه استان‌های خبرگزاری دانشجو، استان چهارمحال و بختیاری، خشکسالی، برخلاف تصور رایج، صرفاً به معنای نبود باران نیست. این پدیده، در ابعاد مختلف هواشناسی، کشاورزی، اقتصادی و اجتماعی، می‌تواند ساختارهای یک منطقه را به‌طور کامل دگرگون کند. از کاهش بارندگی و افت منابع آب سطحی و زیرزمینی گرفته تا نابودی معیشت‌های وابسته به کشاورزی، مهاجرت‌های اجباری، و تضعیف انسجام اجتماعی، خشکسالی امروز به بحرانی چندوجهی تبدیل شده که نیازمند تحلیل دقیق و واکنش فوری است.
خشکسالی یکی از ابرچالش‌هایی است که سال‌ها گریبان چهارمحال و بختیاری را گرفته است، این استان زمانی یکی از منابع مهم تولید آب شیرین در کشور بود، به‌گونه‌ای که رودخانه‌های با نام و نشانی مانند کارون، زاینده‌رود و دز از این استان سرچشمه می‌گرفت، اما اکنون دشت‌های آن ممنوعه شده و به عنوان دومین استان خشک کشور معرفی شده است.
استان چهارمحال و بختیاری، با جایگاه ویژه‌اش در تأمین منابع آبی کشور و قرارگیری در ارتفاعات زاگرس مرکزی، همواره یکی از کانون‌های حیاتی در چرخه هیدرولوژیکی ایران بوده است.
رودخانه‌های بزرگ، چشمه‌های پرآب، و پوشش گیاهی متنوع این استان، نه‌تنها زیست‌بوم منطقه را شکل داده‌اند، بلکه نقش کلیدی در تأمین آب استان‌های پایین‌دست ایفا کرده‌اند. با این حال، در سال‌های اخیر، نشانه‌های آشکار خشکسالی—از خشک شدن چشمه‌ها تا افت شدید سطح آب سدها و قنات‌ها—زنگ خطر را برای آینده این منطقه به صدا درآورده‌اند.
این گزارش، با هدف بررسی ابعاد مختلف خشکسالی در چهارمحال و بختیاری، تلاش دارد تأثیرات این بحران را بر زندگی مردم، محیط زیست، و روند توسعه منطقه واکاوی کند. از تحلیل داده‌های اقلیمی و وضعیت منابع آب گرفته تا روایت‌های انسانی و نقد سیاست‌های مدیریتی، هدف آن است که تصویری جامع و چندلایه از وضعیتی ارائه شود که دیگر نمی‌توان آن را نادیده گرفت.
خشکسالی در این استان، نه یک حادثه طبیعی، بلکه نتیجه‌ی یک زنجیره از بی‌توجهی‌ها، تصمیمات ناهماهنگ، و تغییرات اقلیمی است و پرسش اصلی این است: آیا هنوز فرصت برای اصلاح باقی مانده؟
تلاش داریم در این سلسله گزارش‌ها تصویری دقیق و چندلایه از بحرانی ارائه دهیم که سال‌هاست در سکوت شکل گرفته و امروز نیازمند پاسخ‌گویی، شفافیت و اقدام فوری است.
آیا مسئولان استانی و ملی آماده‌اند تا با واقعیت‌های این بحران روبه‌رو شوند؟ یا قرار است خشکسالی نیز، همچون بسیاری از بحران‌های دیگر، در لابه‌لای آمارهای رسمی و وعده‌های بی‌سرانجام دفن شود؟
در بخش اول از سلسه‌گزارش‌های بررسی وضعیت خشکسالی چهارمحال و بختیاری به وضعیت اقلیمی و منابع آبی و تاثیرات خشکسالی بر کشاورزی و دامداری پرداخته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
معصومه نوروزی در گفت‌وگو با خبرنگار گروه استان‌های خبرگزاری دانشجو گفت: بیش از ۱۰ سال است که بارش‌های استان در یک سال زراعی کمتر از میانگین بلند مدت بود یعنی استان چهارمحال و بختیاری دچار خشکسالی هواشناسی شده است.
مدیرکل هواشناسی چهارمحال و بختیاری افزود: در سال زراعی که از اول مهرماه ۱۴۰۳ آغاز و در ۳۱ شهریور ۱۴۰۴ به پایان رسید بارش‌های استان حدود ۴۰ درصد کاهش داشته که عدد بالایی است و این خشکسالی پیامد تغییر اقلیم را به دنبال دارد، تغییر اقلیم به صورت گرمایش جهانی که در دست خود بشر ناشی از فعالیت‌های صنعتی و استفاده از سوخت‌های فسیلی نیز بوده رخ داده است.
وی با بیان اینکه این شرایط حدی از لحاظ آب و هوایی یکی از پیامدهای تغییر اقلیم است، ادامه داد: در این شرایط در بخشی از کشور خشکسالی و در بخش دیگر بارش‌های شدید و ناگهانی را داریم مانند بارش‌های سیل‌آسا سیستان و بلوچستان که در فروردین سال گذشته رخ داد.
نوروزی افزود: همچنین افزایش دما یا کاهش دما بی‌سابقه در ایستگاه‌های ثبت شده مانند کاهش شدید دما در ۲ مهر سال جاری در شهرکرد که طی ۳۰ سال گذشته بی‌سابقه بود از پیامدهای تغییر اقلیم می‌باشند.
مدیر کل هواشناسی استان بیان کرد: از آنجایی که شرایط جو در کل جهان به هم پیوسته و تاثیرگذار در رخداد آب و هوایی در هر منطقه می‌باشد شرایط پیش آمده متغیر است و این شرایط تنها در ایران بلکه همسایگان ما نیز در خاورمیانه، کشورهای همسایه و هم مرز ما نیز کاهش بارندگی و افزایش دما را تجربه کردند.
وی در پایان گفت: با توجه به افزایش دما در مناطق کوهستانی شاهد ذوب زود هنگام یخچال‌ها و کاهش پوشش برخی از ارتفاعات و کوهستان‌ها هستیم که در نتیجه آورده رودخانه‌ها کاهش می‌یابد و سطح آب رودخانه‌ها و نهرها کاهش یافته که کاهش پوشش گیاهی، کاهش رطوبت جو و افزایش دما را به دنبال دارد.
طبق این اعداد و ارقام و اطلاعات در خصوص وضعیت آب‌های زیرزمینی و نزولات آسمانی اوضاع خوبی را برای پوشش گیاهی، تولیدات باغات و مزارع و دامداری استان پیش‌بینی نمی‌کنیم لذا برای اطلاع دقیق‌تر از وضعیت کشاورزی و دامداری استان و تاثیرات خشکسالی بر این دو شغل مهم چهارمحال و بختیاری به سراغ رییس سازمان جهادکشاورزی چهارمحال و بختیاری رفته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
حسین بهرامی در گفت و گو با خبرنگار گروه استان‌های خبرگزاری دانشجو گفت: خشکسالی بیش از یک دهه چهارمحال و بختیاری را درگیر کرده است و همچنان در این استان تاثیرات مخرب خود را برجای می‌گذارد.
رئیس سازمان جهاد کشاورزی چهارمحال و بختیاری افزود: نقشه‌ها و الگوهای ماهواره‌ای حاکی از آن است که مناطق شرقی چهارمحال و بختیاری بیش از دیگر نقاط از پیامدهای خشکسالی متاثر شده است.
وی خشک شدن سطح خاک را یکی از پیامدهای خشکسالی دانست که منجر به تشکیل چشمه‌های گرد و خاک و آلودگی هوا می‌شود، و گفت: خشک شدن چشمه‌ها، پایین آمدن سطح آب رودخانه‌ها و ذوب یخچال‌ها از دیگر آثار مخرب خشکسالی در چهارمحال و بختیاری بوده که در سال‌های گذشته برجای گذاشته است و این پدیده همچنان در استان می‌تازد.
میزان خسارت خشکسالی در چهارمحال و بختیاری طی ۶ سال اخیر
رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان خسارت خشکسالی در بخش کشاورزی این استان در سال‌زراعی ۱۴۰۴ – ۱۴۰۳ را برابر ۱۱۴ هزار و ۹۰۰ میلیارد ریال برآورد کرد و افزود: در سال‌زراعی ۱۴۰۴ – ۱۴۰۳ میزان خسارت خشکسالی در بخش کشاورزی چهارمحال و بختیاری ۱۱۴ هزار و ۹۰۰ میلیارد ریال، در سال‌زراعی ۱۴۰۳ – ۱۴۰۲ برابر ۵۷ هزار و ۹۹۸ میلیارد ریال، در سال‌زراعی ۱۴۰۲ – ۱۴۰۱ برابر ۲۷ هزار و ۸۴۷ میلیارد ریال، در سال‌زراعی ۱۴۰۱ – ۱۴۰۰ برابر ۲۳ هزار و ۷۵۳ میلیارد ریال و در سال‌زراعی ۱۴۰۰ – ۱۳۹۹ برابر ۲۷ هزار و ۳۷۵ میلیارد ریال برآورد شد.
وی ادامه داد: خسارت‌های ناشی از خشکسالی، تولیدات زیربخش‌های مختلف کشاورزی در حوزه‌های زراعت دیم، آبی، باغات دیم و آبی، دام و طیور، زنبور عسل و زیرساخت‌های آب و خاک را نیز تحت تاثیر قرار داده است.
رییس سازمان جهاد کشاورزی چهارمحال و بختیاری اظهار داشت: مجموع خسارت دام سبک و سنگین استان به تعداد ۲ میلیون و ۸۵ هزار و ۹۳۴ راس برابر هفت هزار و ۶۴۰ میلیارد ریال اُفت تولید برآورد شد و مجموع خسارت زنبور عسل به تعداد ۳۰۲ هزار و ۷۲۳ کلُنی برابر ۴۸۰ میلیارد و ۳۵۷ میلیون ریال اُفت تولید برآورد شده است.
بهرامی تصریح کرد: مجموع خسارت محصولات زراعی دیم و آبی در سطح ۱۲۹ هزار و ۴۴۰ هکتار برابر ۴۳ هزار و ۶۹۶ میلیارد ریال اعلام شد و مجموع خسارت محصولات باغی در سطح ۱۵ هزار و ۴۰۰ هکتار برابر ۵۵ هزار و ۹۴۴ میلیارد ریال برآورد شده است.
وی تاکید کرد: مجموع خسارت آبزی‌پروری در ۴۲۸ تن اُفت تولید برابر ۶۸۴ میلیارد ریال برآورد شد و مجموع خسارت مرغداری گوشتی و تخم‌گذار به تعداد ۱۶ میلیون و ۳۳ هزار و ۲۶۰ قطعه برابر ۲ هزار و ۵۱۱ میلیارد ریال اُفت تولید برآورد شده است.
رییس سازمان جهادکشاورزی چهارمحال و بختیاری تصریح کرد: مجموع خسارت زیرساخت‌های آب و خاک شامل قنات، انتقال آب با لوله، بند، سربند و استخر سه هزار و ۹۴۹ میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال برآورد شد.
۱۸۶۰ دهنه چشمه در چهارمحال و بختیاری خشک شده است
وی یادآور شد: چهارمحال و بختیاری سه هزار و ۸۶۱ دهنه چشمه دارد که از این تعداد یک‌هزار و ۸۶۰ دهنه برابر ۴۸ درصد خشک شده است.
بهرامی با اشاره به وجود ۸۴۱ رشته قنات استان اظهار داشت: از این تعداد ۲۵۰ رشته قنات برابر ۳۰ درصد خشک شده است.
وی با اشاره به وجود چهار هزار و ۴۸ حلقه چاه آب کشاورزی استان گفت: از این تعداد ۸۴۰ حلقه چاه برابر ۲۱ درصد خشک شده است.
رییس سازمان جهادکشاورزی چهارمحال و بختیاری تاکید کرد: دبی خروجی رودخانه‌های این استان امسال ۳۰ تا ۵۰ درصد نسبت به سال‌های گذشته کاهش نشان می‌دهد.
وی افزود: در سال‌زراعی ۱۴۰۴ – ۱۴۰۳ با توجه به گزارش سازمان هواشناسی کشور و مرکز ملی خشکسالی و مدیرت بحران استان ۶۵.۸۸ درصد مساحت این استان دچار خشکسالی بسیارشدید است.
راهکارهای انجام شده جهاد کشاورزی به منظور کاهش خسارت خشکسالی و صرفه‌جویی مصرف آب
بهرامی تصریح کرد: بهینه‌سازی مصرف، اصلاح الگوی کشت، استفاده از منابع آب غیرمتعارف، مدیریت منابع آب زیرزمینی و اصلاح ساختار قیمتی از مهمترین راهکارهای مقابله با خشکسالی در بخش کشاورزی به‌شمار می‌رود.
وی یادآورشد: با استفاده از بند قانونی ماده ۱۸ قانون مدیریت بحران به‌منظور جلوگیری از تنش آبی در باغ‌های استان۹۰ میلیارد ریال اعتبار در سطح یک‌هزار و ۸۰۰ هکتار برای آبرسانی سیار هزینه شده است.
رییس سازمان جهادکشاورزی چهارمحال و بختیاری اظهار داشت: پیشرفت برنامه‌های این سازمان به‌منظور صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی عملکرد مطلوب دارد و درصد پیشرفت کلی پروژه‌ها از سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۳ بیش از ۹۰ درصد بوده است.
وی گفت: خرید ۹۰ کیلومتر لوله پلی‌اتیلن در سایزهای مختلف و توزیع در سطح چهارمحال و بختیاری برای آبرسانی به باغ‌ها، بازسازی، نوسازی و لایروبی ۸۰ رشته قنات و تکمیل و بازسازی کانال‌های آبرسانی به‌طول ۲۷ کیلومتر از مهمترین اقدامات سازمان جهادکشاورزی استان در راستای صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی به‌شمار می‌رود.
بهرامی پیشنهاد کرد: امهال تسهیلات کشاورزان، افزایش ناوگان تانکرهای آبرسانی از طریق قرارداد با بخش خصوصی و حمایت‌های دولتی، سرمایه‌گذاری در طرح‌های بلندمدت مانند توسعه سامانه‌های نوین آبیاری، بازچرخانی پساب و استفاده از منابع آب جایگزین، ایجاد ساز و کار نظارتی و سامانه هوشمند برای رصد لحظه‌ای میزان آب توزیع شده و میزان پوشش باغ‌ها، لزوم آبیاری زمستانه درختان برای جلوگیری از خشکسالی درختان و یا خسارت شدید است.
به گفته وی، کم‌آبیاری، استفاده حداکثری از آب سبز (احداث و اصلاح سامانه‌های آب‌گیر)، کاربرد بیوچار، مالچ‌پاشی و زئولیت، تخصیص یک‌هزار میلیارد ریال اعتبار برای خرید لوله و تهیه تانکر آبرسانی به باغ‌ها، هماهنگی و همکاری بین شرکت توزیع نیروی برق با شرکت آب منطقه‌ای و صنف کشاورزان برای فراهم‌سازی زمینه لازم به‌منظور آبیاری درختان (آبرسانی با تانکر) و همچنین ترویج و توسعه آبیاری هوشمند با اولویت عملیاتی و اجرایی شود.
با توجه به اهمیت خاک برای ادامه حیات کشاورزی و دامپروری، برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و ایجاد فرونشست زمین در پایان بخش اول گزارش خشکسالی به سراغ مدیر آب و خاک جهاد کشاورزی نیز رفتیم.
غلامرضا ذاکر در گفت‌وگو با خبرنگار گروه استان‌های خبرگزاری دانشجو گفت: منابع آبی تعدادی از دشت‌های استان چاه هستند که برداشت بی‌رویه از چاه‌ها سبب شده سطح ایستایی آب در سفره‌های زیرزمینی افت پیدا کند و منجر به فرونشست شود که دشت سفیددشت-فرادنبه و خانمیرزا از جمله این موارد هستند و در سال‌های اخیر که برداشت آب بیشتر بوده تا ۲۰ الی ۳۰ سانتی متر فرو نشست در آنها مشاهده می‌شود.
مدیر آب و خاک جهاد کشاورزی استان ادامه داد: تعداد چاه زیاد در دشت‌های این مناطق، برداشت‌های بی‌رویه، عدم تغذیه مصنوعی و تعادل بخشی در سفره‌های آب زیرزمینی از دلایل ایجاد فرونشست در زمین محسوب می‌شود که خطرات زیادی در زیرساخت ساختمان‌ها و جاده‌ها ایجاد می‌کند.
چهارمحال و بختیاری درگیر فرسایش بادی، خاک
وی با اشاره به اینکه دو مدل فرسایش بادی و آبی در استان ایجاد شده است، بیان کرد: اکنون بیشتر شاهد فرسایش بادی هستیم، این فرسایش بیشتر در دشت‌هایی که پوشش گیاهیشان به خاطر خشکسالی از بین رفته مانند دشت شهرکرد و فرادنبه رخ می‌دهد که ریزگردها توسط باد حرکت می‌کنند و باعث آلودگی هوا می‌شوند، که خشک شدن روان آب‌ها، عدم اجرای تثبیت خاک و از بین رفتن علف‌های هرز از مهمترین عوامل ایجاد فرسایش بادی در دشت‌ها هستند.
ذاکر به فرسایش آبی اشاره کرد و گفت: فرسایش آبی در اراضی شیبدار رخ می‌دهد که با از بین رفتن پوشش گیاهی در این سطح‌ها و بارندگی، روان آب‌ها ایجاد می‌شود و سبب شستشوی خاک به سمت پشت سدها، رودخانه‌ها و اراضی پست‌تر می‌شود.
عدم اجرایی وظایف نظارت نیرو در حوزه فرسایش خاک
مدیر آب و خاک جهاد کشاورزی استان به راهکارهایی برای مقابله با فرسایش‌های خاک اشاره کرد و افزود: اجرای تعادل بخشی سفره‌های زیرزمینی یعنی انتقال آب از رودخانه‌ها و منابع آبی به سمت دشت‌ها و ایجاد تغذیه مصنوعی از راهکارهای مقابله با فرونشست‌ها هستند که نیاز به اعتبار دارند و این وظیفه وزارت نیرو هنوز در استان اجرایی نشده است.
وی ادامه داد: متاسفانه حفر چاه‌های زیاد با مجوز وزارت نیرو سبب شده برداشت آب از منابع زیرزمینی با حجم بالا انجام شود که با کمک نصب کنتورهای حجمی بر روی چاه‌ها می‌توانیم این برداشت‌های غیر مجاز را کنترل و کمک بزرگی به صرفه‌جویی در مصرف آب‌های زیرزمینی کنیم، همچنین شناسایی و پلمپ چاه‌های غیرمجاز، استفاده از شیوه‌های آبیاری نوین و جایگزین کردن محصولات کم آببر و زودرس با تغییر الگوی کشت اقدامات موثری در این راستا است.
ذاکر ادامه داد: الحمدلله استان در استفاده از روش‌های آبیاری نوین پیشتاز و الگو بوده و توانسته رتبه ۲ کشوری را در این راستا کسب کند که اجرای این طرح در دشت‌های ممنوعه کمک بزرگی کرده تا بتوانیم جلوی فرسایش خاک را بگیریم اما استفاده از کنتورهای هوشمند تکمیل کننده این طرح می‌باشد.
نصب کنترل هوشمند حجمی کمک وزارت نیرو را می‌طلبد
وی در پایان گفت: نصب کنتور با تعداد محدود و در دشت شهرکرد محقق شده، اما از آنجایی که بر اساس قوانین وزارت نیرو و نصب کنتور بر عهده بهره‌بردار است و با توجه به قیمت هر کنتور به مبلغ ۶۰ میلیون تومان، بهره‌برداران برای اجرای این طرح نیاز به تسهیلات و کمک مالی دارند که لازم است دستگاه‌های مرتبط و وزارت نیرو در این امر کمک کنند.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجو، شاید به راحتی نتوان جلوی کاهش بارش و تغییر اقلیم را در سطح جهان و یا کشور گرفت اما با اجرای راهکارهای گفته شده مسئولین در این گزارش می‌توان تا حد ممکن جلوی خسارت‌های ناشی از خشکسالی را در مزارع و باغات استان کنترل کرد.
با توجه به مطالب این گزارش وزارت نیرو سهم بیشتری برای کمک به بیرون رفت استان از خشکسالی را دارد و می‌طلبد با اجرای طرح تعادل بخشی سفره‌های زیرزمینی و نصب کنتور هوشمند تا حدودی جلوی سوء مدیریت صدور مجوز چاه‌های بیش از حد نیاز در دشت‌های استان را گرفت.
چرا که در استان حدود ۴ هزار چاه حفاری شده است و بهره برداران با مجوز وزارت نیرو آنچه می‌خواستند از آب‌های زیرزمینی را پمپاژ و استفاده کردند و همین سوء مدیریت سبب کاهش آب‌های زیرزمینی و اتفاقات ناگوار بعد از آن شده است که امیدواریم با مدیریت صحیح در حال حاظر تا حدودی از بحران خشکسالی جلوگیری شود.
در گزارش بعدی اجرای طرح‌های وزارت نیرو در استان را مطالبه خواهیم کرد.