به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نشست تخصصی «روایت ناگفته‌های روزهای نخست تبادل اسرای ایرانی و عراقی» دوشنبه ۲۷ مرداد ۱۴۰۴، در موزه ملی انقلاب اسلامی، دفاع مقدس با حضور جمعی از مسئولان وقت کمیسیون‌های اسرا و مفقودین، فرماندهان و دست‌اندرکاران عملیات تبادل و کارشناسان حوزه آزادگان برگزارشد.
سیدمحمودرضا آقامیری دراین نشست یادآور شد که پس از پذیرش قطعنامه و در جریان مذاکرات سال ۱۳۶۹، موضوع تبادل اسرا به‌طور جدی در دستور کار قرار گرفت. او گفت: بر اساس توافقات، طی یک ماه حدود ۴۰ هزار اسیر ایرانی تحویل گرفته شد و در مقابل بیش از ۷۰ تا ۸۰ هزار اسیر عراقی بازگردانده شدند. این رویداد گسترده نه تنها بی‌سابقه بود، بلکه در تاریخ معاصر کشور تجربه‌ای تکرارناشدنی محسوب می‌شود.
وی با اشاره به روند آماده‌سازی برای بازگشت آزادگان افزود: در آن زمان امکانات کشور محدود بود. حتی برای تهیه کفش و لباس مناسب با دشواری روبه‌رو شدیم. اما با همکاری نهادهای مختلف، از جمله سپاه پاسداران، کار به‌سرعت سازمان‌دهی شد و شرایط استقبال و پشتیبانی فراهم گردید.
آقامیری تأکید کرد: یکی از نگرانی‌ها همواره احتمال تحریف واقعیت‌ها بوده است. گاهی افرادی در رسانه‌ها درباره موضوع اسرا سخن می‌گویند که درگیر این ماجرا نبوده‌اند. روایت درست باید از زبان کسانی بازگو شود که مسئولیت مستقیم داشتند تا برای آیندگان به‌عنوان سند باقی بماند.
او همچنین بخشی از خاطرات خود را از نخستین روزهای تبادل بیان کرد و گفت: در مرحله اول قرار بود صدها اسیر تحویل داده شود، اما تنها هفت نفر به فرودگاه مهرآباد رسیدند. همین مسئله نشان داد که روند کار بسیار حساس و پرچالش است و نمی‌توان بدون دقت وارد چنین تبادلی شد.
آقامیری با اشاره به همکاری صلیب سرخ و سازمان ملل در مرزها توضیح داد: در بسیاری از مواقع، مذاکرات با دشواری پیش می‌رفت و طرف عراقی قابل پیش‌بینی نبود. با وجود این، با مقاومت و پیگیری، روند تبادل به نتیجه رسید و نخستین گروه آزادگان در مرز تحویل داده شدند.
او خاطرنشان کرد که استقبال آزادگان از مسئولان ایرانی صحنه‌های فراموش‌نشدنی خلق کرد: بعضی از آنان ابتدا تصور می‌کردند ما از نیروهای مخالف هستیم، اما زمانی که یادآوری شد همان فردی هستم که در رادیو وعده آزادی داده بود، اطمینان پیدا کردند. این لحظه برای من و بسیاری از آزادگان بسیار تأثیرگذار بود.
آقامیری در ادامه گفت: در طول آن یک ماه، روزانه هزاران نفر جابه‌جا می‌شدند. ثبت و ضبط این رویداد از طریق عکس، فیلم و خاطرات شفاهی ضروری است تا نسل‌های آینده بدانند چه تلاشی برای بازگرداندن آزادگان صورت گرفت.
او در پایان تأکید کرد: تبادل اسرا تنها یک عملیات لجستیکی نبود؛ بلکه تجربه‌ای تاریخی، انسانی و ملی بود که با همکاری مجموعه‌ای از نهادها و افراد به نتیجه رسید. امروز وظیفه داریم این تجربه را به شکل مستند در اختیار جامعه و به‌ویژه جوانان قرار دهیم.
ثبت تجربه تبادل اسرا وظیفه‌ای تاریخی است
فریبرز خوب‌نژاد با قدردانی از فعالان حوزه آزادگان اظهار کرد: ما وظیفه داریم از عزیزانی که بار این مسئولیت بزرگ را بر دوش داشتند، تشکر کنیم. آنان روزهای زیبایی را در تاریخ ایران آفریدند که تنها به دفاع مقدس محدود نمی‌شود، بلکه بخشی از تاریخ ملی ماست.
او با اشاره به حجم بالای تبادل اسرا افزود: نگهداری و پشتیبانی از یک لشکر در شرایط عادی به ده‌ها هزار نیروی انسانی نیاز دارد، اما در جریان تبادل اسرا، با جمعیتی محدود توانستند بیش از صد هزار نفر را مدیریت، تغذیه و سازمان‌دهی کنند. این کار نشان‌دهنده تلاش خستگی‌ناپذیر و هماهنگی مثال‌زدنی مسئولان و نیروهای درگیر در آن دوره است.
جانشین مؤسسه پیام آزادگان خاطرنشان کرد: امروز وظیفه داریم این تجربه کم‌نظیر را ثبت و به آیندگان منتقل کنیم. موسسه پیام آزادگان آماده است چه به‌صورت فردی و چه در همکاری مشترک، برای تهیه مصاحبه‌ها، تولید مستند و هر اقدام لازم دیگر در این زمینه همکاری کند. این رویداد بخشی از تاریخ کشور است و نباید فراموش شود.
خوب‌نژاد در پایان تأکید کرد: ثبت دقیق خاطرات آزادگان و فعالان تبادل اسرا نه‌تنها حق آنان است، بلکه ضرورتی برای حفظ حافظه تاریخی جامعه به شمار می‌رود.
مقاومت آزادگان در حصر، الگویی ماندگار برای نسل‌هاست
سردار مهدی امیریان ضمن خوش‌آمدگویی به حاضران در موزه ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، سالروز بازگشت آزادگان در ۲۶ مرداد را یادآور شد و گفت: موضوع آزادگان اهمیت ویژه‌ای دارد، اما در مقایسه با سایر عرصه‌های دفاع مقدس کمتر مورد توجه قرار گرفته و نیازمند کار و تلاش بیشتر در حوزه پژوهش، نشر و ماندگاری است.
وی با اشاره به اقدامات موزه در این زمینه اظهار کرد: در گالری دیجیتال موزه، بخشی از اسناد، عکس‌ها و کتب مرتبط با آزادگان در معرض نمایش قرار گرفته است. علاوه بر این، در انتشارات سرو نیز آثاری در این حوزه منتشر شده است. این فعالیت‌ها ادامه خواهد داشت تا موضوع آزادگان پررنگ‌تر تبیین شود.
مدیرعامل موزه ملی دفاع مقدس ضمن قدردانی از موسسه پیام آزادگان تصریح کرد: من از سال‌های گذشته با این موسسه آشنا شدم و همواره به دیگران توصیه کرده‌ام از ظرفیت‌های آن استفاده کنند. فعالیت‌های علمی و پژوهشی در حوزه آزادگان باید بدون جنبه‌های تبلیغاتی و در فضایی آرام و تخصصی دنبال شود؛ در این مسیر موسسه پیام آزادگان عملکرد جدی و مؤثری داشته است.
امیریان با بیان اینکه روایت آزادگان تأثیر عمیقی بر نسل جوان داشته، افزود: خاطرات و آثار مرتبط با آزادگان می‌تواند مسیر زندگی یک جوان را تغییر دهد. همان‌طور که تجربه شخصی من نشان می‌دهد، یک کتاب یا یک روایت قادر است تحولی اساسی در نگرش و آینده افراد ایجاد کند.
او در ادامه مقاومت آزادگان را دارای ویژگی‌های منحصر به‌فرد دانست و گفت: رزمندگان در جبهه با سلاح در برابر دشمن ایستادگی می‌کردند، اما آزادگان در اسارت، بدون سلاح و در شرایط سخت دشمن مقاومت کردند. این نوع مقاومت نیازمند ادبیات و رویکرد خاص خود است و باید به‌طور جدی مورد مطالعه قرار گیرد.
مدیرعامل موزه ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس خاطرنشان کرد: مقاومت در حصر هم انسان‌ساز و هم الگوپذیر است. امروز گمشده ما در روایت آزادگان، تبیین همین چه کرده است؛ یعنی چگونگی صبر، ایمان و پایداری در شرایط دشوار.
امیریان در پایان تأکید کرد: موزه ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس تمام ظرفیت‌های خود را برای حمایت از تولید آثار، کتاب‌ها و نمایشگاه‌های مرتبط با آزادگان در اختیار خواهد گذاشت. زیرا آزادگان قشری اثرگذار و ارزشمند هستند که باید بیش از پیش به آنان پرداخته شود.
تبادل اسرا با دقت، برنامه‌ریزی و پشتیبانی درمانی انجام شد
عسگر روح‌نواز در سخنان خود به دشواری‌های دوران اسارت اشاره کرد و گفت: در اردوگاه‌ها سه دسته اسیر وجود داشت؛ اسیر تواب، اسیر بی‌طرف و اسیر مقاوم. برای حفظ امنیت و جلوگیری از سوءاستفاده بعثی‌ها لازم بود این گروه‌ها تفکیک شوند. این اقدام بخش مهمی از وظایف ما در کمیسیون تبادل اسرا بود و تأثیر مستقیمی بر حفظ جان و روحیه آزادگان مقاوم داشت.
او با یادآوری روند تبادل اسرا اظهار کرد: در فاصله یک ماه، ۳۷۹۰۳ نفر از طریق مسیرهای هوایی و زمینی مبادله شدند. هر روز حدود هزار نفر اسیر باید تحویل داده می‌شد. این فرایند به برنامه‌ریزی دقیق نیاز داشت و ما برای آن ۲۵ خودرو، آمبولانس و تیم‌های پزشکی اختصاص دادیم. وظیفه کمیته بهداشت و درمان این بود که از ابتدای حرکت تا رسیدن آزادگان به مرز، پزشک، دارو و آمبولانس همراه کاروان‌ها باشد تا کوچک‌ترین مشکل درمانی فوراً برطرف شود.
رئیس کمیته بهداشت و درمان کمیسیون تبادل اسرا افزود: مسیر حرکت اسرای عراقی از پادگان حشمتیه آغاز می‌شد و سپس به پایگاه همدان و پادگان ابوذر می‌رسید. در هر مرحله نظارت کاملی صورت می‌گرفت تا عملیات بدون وقفه و خطا انجام شود. این حجم از هماهنگی در آن شرایط، جلوه‌ای از مدیریت جهادی بود.
روح‌نواز درباره خدمات رفاهی و معنوی گفت: برای بازگشت اسرای عراقی به وطن‌شان، تمهیدات ویژه‌ای فراهم شد. لباس کامل شامل کت و شلوار، پیراهن، کفش و حتی هدایا برای خانواده‌ها و عروسک برای فرزندانشان تهیه شده بود. این کار تنها یک اقدام نمادین نبود، بلکه نشان‌دهنده احترام نظام به کرامت اسرای عراقی بود.
او با اشاره به فعالیت‌های فرهنگی در کنار اقدامات اجرایی افزود: نمایشگاه‌هایی برگزار کردیم تا شرایط سخت اردوگاه‌های عراق و نحوه رفتار ایران با اسرای عراقی را به‌صورت مقایسه‌ای نشان دهیم. در این نمایشگاه‌ها موقعیت اردوگاه‌ها روی نقشه مشخص می‌شد و بازدیدکنندگان می‌توانستند ببینند که اسرا در عراق چه رنج‌هایی متحمل شدند و در ایران چگونه با اسرا برخورد انسانی شد. این روایت‌ها بعدها به اسناد ارزشمند تاریخ شفاهی تبدیل شد.
رئیس کمیته بهداشت و درمان کمیسیون تبادل اسرا تأکید کرد: با وجود همه تلاش‌ها، هنوز کارهای زیادی باقی مانده است. بخش مهمی از خاطرات و اسناد آزادگان مغفول مانده و باید با همکاری پژوهشگران، هنرمندان و مدیران فرهنگی احیا شود. هر آزاده دنیایی از تجربه است و انتقال این تجربه‌ها به نسل‌های آینده یک ضرورت تاریخی است.
روح‌نواز در پایان سخنانش خاطرنشان کرد: آزادگان سرمایه‌ای بزرگ برای کشورند و بازگویی رنج‌ها و مقاومت آنان، بخشی از هویت ملی ماست. امیدوارم این روایت‌ها بیش از گذشته ثبت و به جامعه معرفی شود.
نامه‌های اسرای عراقی بازتاب‌دهنده رنج و امید آنان بود
محمدحسن محمدی گفت: کتاب «راه یافتگان روح الله» شامل نامه‌های ده‌ها اسیر عراقی است که در جبهه‌های جنگ ایران و عراق در ایران اسیر شده بودند. در ترجمه این نامه‌ها تلاش کردم چکیده و خلاصه مطالب طولانی را به گونه‌ای منتقل کنم که منویات، آرزوها و احساسات مشترک اسرا به خواننده منتقل شود.
او افزود: اکثر این اسرا از صدام و رژیم بعث متنفر بودند، اما رنج اصلی‌شان ناشی از مبارزه با مسلمانان و شیعیان هم‌مذهب خود بود. بسیاری از آنان در نامه‌های خود خواستار اسارت شده بودند؛ چرا که اسارت به نوعی آزادی از جنگ ناخواسته با برادران دینی‌شان محسوب می‌شد.
مترجم کتاب با اشاره به نگاه مذهبی و آرزوی اصلاح حال امت اسلامی ادامه داد: در تمامی نامه‌ها، امام خمینی (ره) به عنوان سرمنشا آزادی مسلمانان و شیعیان عراق و جهان مورد توجه بود و اسرا از ایشان طلب دعا و توفیق برای جبران داشتند. این نامه‌ها بازتاب‌دهنده اعتقاد و وفاداری عمیق آنان به ارزش‌های انسانی و دینی است. کتاب «راه یافتگان» تنها شامل نامه‌های اسرای عربی است که به همت خانم سلطانیان گردآوری شده و ترجمه آن به من سپرده شد. وظیفه من انتقال دقیق و با کیفیت این مفاهیم به زبان فارسی بود تا تجربه‌ها و احساسات اسرا برای خوانندگان ملموس شود.
∎