ایران با بهره‌گیری از ظرفیت تاریخی خود در پیوند دانش و سیاست، می‌تواند از طریق «دیپلماسی علمی جنوب-جنوب» با کشورهای آفریقایی و آمریکای لاتین، جایگاهی فعال و راهبردی در نظم علمی نوین بیابد.
از خواجه نظام‌الملک تا تجربه جنگ ایران و عراق
خواجه نظام‌الملک طوسی؛ وزیر مقتدر دوره سلجوقیان، در قرن پنجم هجری با تأسیس «مدارس نظامیه» الگویی کم‌نظیر از پیوند علم و سیاست را پایه‌گذاری کرد. این مدارس نه‌تنها مرکز تربیت نخبگان داخلی بودند، بلکه دانشمندان و استادانی از سرزمین‌های مختلف را جذب می‌کردند. در واقع، او نوعی دیپلماسی علمی زمان خود را به کار بست؛ شبکه‌ای از مراکز علمی که هم‌زمان اقتدار فکری و سیاسی سلجوقیان را تحکیم می‌کرد.
ایرانِ پس از انقلاب نیز تجربه‌ای مشابه، اما در شرایط کاملاً متفاوت، داشته است. در دوران جنگ ایران و عراق، کشور تحت شدیدترین فشارها و تحریم‌های علمی و فناورانه قرار داشت. با این وجود، دانشگاه‌ها و نهادهای پژوهشی کشور، به‌ویژه دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه تهران و جهاد دانشگاهی، با ایجاد شبکه‌های همکاری با کشورهای همسو در آسیا، آمریکای لاتین و آفریقا توانستند بخشی از نیازهای حیاتی علمی و فناورانه کشور را تأمین کنند. این همکاری‌ها که از حوزه‌های پزشکی و دارویی تا فناوری‌های صنعتی و دفاعی را دربرمی‌گرفت، نشان داد که حتی در شرایط بحران نیز می‌توان دیپلماسی علمی مستقل را فعال و مؤثر کرد.
این دو تجربه تاریخی - یکی در قرون میانه و دیگری در دهه‌های اخیر - پیام مشترکی دارند: تثبیت اقتدار ملی، بدون حضور و شبکه‌سازی علمی در عرصه بین‌الملل، ممکن نیست.
ضرورت رویکرد جنوب-جنوب در آموزش عالی ایران
چند روند جهانی، ضرورت این رویکرد را آشکار می‌کند:
چندقطبی شدن علم: رشد سریع تولید علم در چین، هند، برزیل، آفریقای جنوبی و دیگر کشورهای جنوب جهانی باعث کاهش انحصار علمی غرب شده است.
اشتراکات سیاسی و فرهنگی: ایران با بسیاری از کشورهای آفریقایی و آمریکای لاتین در رویکرد تقویت استقلال علمی، کاهش وابستگی فناورانه و گسترش همکاری‌های چندجانبه جنوب-جنوب همسو است.
تکمیل ظرفیت‌ها: ایران در حوزه‌هایی همچون پزشکی، نانو، انرژی، فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز و برخی علوم انسانی پیشرو است؛ در مقابل، کشورهای جنوب جهانی نیز در حوزه‌های بومی، کشاورزی پایدار، تنوع زیستی و برخی فناوری‌های کم‌هزینه تجربه ارزشمندی دارند.
وضعیت فعلی ایران در این عرصه
اگرچه ایران در دو دهه اخیر با برخی کشورهای آفریقایی و آمریکای لاتین همکاری علمی محدودی داشته است - از جمله اعزام استادان و همکاری در پروژه‌های پزشکی یا مهندسی - اما این همکاری‌ها پراکنده و فاقد یک راهبرد جامع بوده است. تمرکز بیش از حد بر همکاری‌های علمی با اروپا و شرق آسیا باعث شده بخش بزرگی از ظرفیت‌های جنوب جهانی مغفول بماند.
مزایای راهبردی برای ایران
۱. تنوع‌بخشی به شرکای علمی و کاهش ریسک وابستگی به مسیرهای پر محدودیت
۲. افزایش قدرت نرم و اعتبار بین‌المللی از طریق حضور فعال در مجامع علمی جنوب-جنوب
۳. ایجاد بازار جدید برای آموزش عالی ایران با جذب دانشجویان بین‌المللی از آفریقا و آمریکای لاتین
۴. توسعه همکاری‌های فناورانه بومی که کمتر در معرض محدودیت‌ها و تحریم‌ها قرار می‌گیرند
پیشنهادهای عملی برای توسعه دیپلماسی علمی جنوب-جنوب
- تأسیس مرکز ملی دیپلماسی علمی جنوب-جنوب در یکی از دانشگاه‌های مادر کشور برای برنامه‌ریزی و هماهنگی پروژه‌های بین‌المللی
- انعقاد توافق‌نامه‌های پژوهشی سه‌جانبه بین ایران، یک کشور آفریقایی و یک کشور آمریکای لاتین در حوزه‌هایی مانند کشاورزی پایدار، انرژی‌های تجدیدپذیر و فناوری‌های کم‌هزینه پزشکی
- برگزاری سالانه «کنفرانس بین‌المللی جنوب-جنوب» با میزبانی تهران یا یکی از شهرهای دانشگاهی ایران
- راه‌اندازی دوره‌های مشترک تحصیلات تکمیلی با دانشگاه‌های منتخب برزیل، آفریقای جنوبی و کوبا
- توسعه بورسیه‌های تحصیلی هدفمند برای جذب نخبگان علمی از کشورهای جنوب جهانی
جمع‌بندی
تجربه تاریخی خواجه نظام‌الملک و تجربه معاصر ایران در سال‌های دفاع مقدس، هر دو نشان می‌دهند که علم می‌تواند ستون فقرات سیاست و اقتدار ملی باشد. همان‌گونه که خواجه نظام‌الملک با شبکه‌سازی علمی در قرون میانه قدرت فرهنگی و سیاسی ایران را ارتقا داد، و همان‌گونه که دانشگاه‌های ایران در شرایط جنگی و تحریم توانستند با همسایگان علمی غیر غربی همکاری کنند، امروز نیز می‌توان با فعال کردن دیپلماسی علمی جنوب-جنوب، جایگاه ایران را در نقشه جهانی علم تثبیت کرد.
در جهانی که قطب‌های علمی در حال بازتعریف‌اند، حاضر بودن معادل اثرگذار بودن است؛ و برای ایران، این حضور نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی راهبردی است.
* عضو هیات علمی دانشگاه