قرار است روز جمعه دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا میزبان نخست‌وزیر ارمنستان و رئیس‌جمهور آذربایجان در کاخ سفید باشد. بر اساس آن‌چه تاکنون از منابع رسانه‌ای درز کرده، خروجی این دیدار احتمالاً امضای یک نیت‌نامه (Letter of Intent) خواهد بود که نشان‌دهنده تمایل طرفین برای عادی‌سازی روابط، تعیین مرزها، و حل منازعه بر سر کریدور موسوم به زنگزور است. در صورت تحقق چنین توافقی، این نخستین بار پس از جنگ ۲۰۲۰ است که دو کشور در سطح سران با میانجی‌گری مستقیم آمریکا به یک چارچوب مشترک می‌رسند.
سناریوی پیش رو می‌تواند در دو قالب مختلف تحقق یابد: سناریوی نخست، توافقی کلی و مبهم است که در آن بدون تعیین دقیق جزئیات، طرفین نسبت به اصل ایجاد کریدور، اصلاحات قانون اساسی ارمنستان و نقشه جدید مرزی اعلام موافقت می‌کنند. سناریوی دوم که احتمال تحقق آن کمتر است، شامل توافقی جامع با ذکر دقیق ساختار نظارت، تعهدات متقابل و حتی نام شرکتی نظامی (احتمالاً آمریکایی یا اروپایی) به‌عنوان ناظر اجرایی بر کریدور زنگزور خواهد بود. هر دو سناریو اما حامل یک پیام واحد هستند: تغییر مرجع نظم‌دهی به پرونده قفقاز از مسکو به واشنگتن.
نقش آمریکا در این میان صرفاً میانجی‌گرانه نیست. پیشنهاد اخیر مبنی بر اجاره صدساله بخشی از مسیر کریدور زنگزور به یک شرکت نظامی خصوصی آمریکایی – که البته هنوز تأیید رسمی نیافته – اگر عملیاتی شود، به‌معنای حضور دائمی آمریکا در یکی از راهبردی‌ترین نقاط مرزی ایران خواهد بود. منطقه‌ای که سال‌ها در حوزه نفوذ روسیه تعریف می‌شد و ایران نیز آن را به‌عنوان مسیر ارتباطی تنفس ژئوپلیتیک خود در قفقاز تلقی می‌کرد، حال در معرض بازتعریفی بنیادین قرار گرفته است.
تحرکات اخیر واشنگتن همچنین با تحولات همزمان در مرزهای ایران همراه شده است. تنها چند هفته از حمله نظامی آمریکا به برخی تأسیسات هسته‌ای ایران می‌گذرد و حضور آمریکا در کریدوری که به فاصله چند کیلومتری از مرز ایران می‌رسد، یک تهدید راهبردی به‌شمار می‌رود. اگر چنین طرحی اجرایی شود، مرز شمالی ایران به‌جای آن‌که مسیری برای تعامل با اوراسیا و اتصال به اروپا باشد، به آوردگاه تنش‌های جدید با واشنگتن بدل خواهد شد.
از سوی دیگر، روسیه به‌عنوان بازیگر سنتی قفقاز جنوبی، از سال ۲۰۲۰ تاکنون با اتکا به توافق آتش‌بس سه‌جانبه، ناظر اصلی کریدور لاچین و ضامن صلح در منطقه بود. اکنون با ورود فعالانه آمریکا، نقش روسیه در خطر زوال قرار گرفته است. مسکو، این روند را فریبکاری غرب و بخشی از نقشه‌ای فرصت‌طلبانه می‌داند. سخنگوی وزارت خارجه روسیه نیز به‌صراحت از تلاش‌های آمریکا برای تضعیف نظم امنیتی سنتی در قفقاز انتقاد کرده است. این موضع‌گیری‌ها به‌خوبی نشان می‌دهد که واشنگتن وارد یک رقابت ژئوپلیتیکی جدی با مسکو در این منطقه شده است.
همزمان، چین نیز با نگرانی به تحولات جاری می‌نگرد. کریدور زنگزور یکی از شریان‌های حیاتی در مسیر طرح کمربند و جاده چین (BRI) است و از مسیر خاک ارمنستان به دریای سیاه و در نهایت به اروپا منتهی می‌شود. در صورتی که کنترل این مسیر به دست آمریکا بیفتد یا نظارت آن به شرکت‌های نظامی خصوصی واگذار شود، یکی از مسیرهای اقتصادی آینده چین در معرض اختلال قرار خواهد گرفت. این مسیر و فرایندهای حاکم بر آن مستقیماً بر برنامه‌های کلان چین برای تبدیل به قدرت اول اقتصادی جهان اثرگذار است.
در نهایت، ارمنستان نیز در موقعیت حساسی قرار دارد. اگرچه دریافت حمایت امنیتی از آمریکا در برابر مسکو برای ایروان و شخص نیکول پاشینیان وسوسه‌برانگیز است، اما پذیرش چنین توافقی می‌تواند روابط تاریخی این کشور با ایران و روسیه را با چالش مواجه کند. ایروان باید میان مزایای کوتاه‌مدت سیاسی و اقتصادی، و خطرات بلندمدت ژئوپلیتیکی، یکی را انتخاب کند؛ انتخابی که ممکن است پیامدهای آن برای سال‌ها ساختار قدرت در منطقه را متأثر کند.
برای ایران، این تحولات نیازمند هوشیاری مضاعف است. تهران نباید صرفاً نظاره‌گر باشد. ورود قدرت‌های بزرگ به دروازه‌های شمالی کشور، آن‌هم در میانه بحرانی‌ترین مقطع روابط ایران و آمریکا، هشداری استراتژیک است.
اگر واشنگتن موفق به تبدیل این توافق به واقعیتی میدانی شود، موازنه ژئوپلیتیکی منطقه برای مدت‌ها دچار دگرگونی خواهد شد؛ تغییری که هزینه انفعال در برابر آن، بسیار سنگین خواهد بود.
*تحلیلگر ارشد مسائل قفقاز جنوبی