زهرا وجدانی: با ثبت شاخص بی‌سابقه فرابنفش (UV) در تهران، سلامت میلیون‌ها نفر با تهدیدی جدی مواجه شده است. سازمان هواشناسی کشور اعلام کرد دوشنبه ۳۰ تیر ۱۴۰۴ شاخص UV در پایتخت به سقف خود یعنی عدد ۱۱ می‌رسد؛ حدی که به‌گفته متخصصان، تنها راه ایمن ماندن از مضرات آن، ماندن در محیط‌های بسته عنوان شده است. این هشدار در حالی صادر می‌شود که آمار‌ها نشان می‌دهد روند افزایش شاخص فرابنفش طی سال‌های اخیر سیر صعودی داشته و خطرات آن نه فقط برای پوست بلکه برای سلامت کلی جامعه جدی تلقی می‌شود.
در این گزارش با تکیه بر داده‌ها، نظرات کارشناسان و بررسی علمی، ابعاد مختلف بحران UV و راهکار‌های محافظتی در برابر آن را بررسی می‌کنیم.
اشعه فرابنفش چیست؟
اشعه فرابنفش یا UV ( Ultraviolet) شکلی از تابش غیریون‌ساز و بخشی از طیف الکترومغناطیس است که طول موجی کوتاه‌تر از نور مرئی و بلندتر از اشعه ایکس دارد. این اشعه عمدتاً از خورشید به زمین می‌رسد و تنها بخشی از آن از منابع مصنوعی مانند تخت‌های برنزه، لامپ‌های بخار جیوه، برخی لیزر‌ها و لامپ‌های فلورسنت و هالوژن منتشر می‌شود.
انواع اشعه UV
نور خورشید سه نوع اصلی اشعه UV را تولید می‌کند:
• UVA (طول موج ۳۱۵-۴۰۰ نانومتر): به عمق پوست نفوذ می‌کند و عامل اصلی پیری زودرس و برخی آسیب‌های غیرمستقیم DNA است.
• UVB (۲۸۰-۳۱۵ نانومتر): لایه‌های سطحی پوست را هدف قرار می‌دهد و عمده مسئول آفتاب‌سوختگی و آسیب DNA است.
• UVC (۱۰۰-۲۸۰ نانومتر): کاملاً توسط لایه اوزون جذب می‌شود و به سطح زمین نمی‌رسد؛ اما در منابع مصنوعی برای ضدعفونی و صنعتی استفاده دارد.
شاخص فرابنفش (UVI) ابزاری جهانی برای مدیریت ریسک
شاخص اشعه فرابنفش (UVI) عددی بین ۱ تا ۱۱+ است که شدت پرتو UV و میزان خطر آن برای انسان را نشان می‌دهد. هرچه این عدد بالاتر باشد، احتمال آسیب به پوست و چشم و افزایش خطر سرطان بیشتر می‌شود.
رکورد شاخص ۱۱ در تهران تابستان ۱۴۰۴
براساس هشدار سازمان هواشناسی، روز دوشنبه ۳۰ تیر ۱۴۰۴ شاخص UV تهران به مقدار ۱۱ یعنی بیشینه قابل ثبت می‌رسد. این مقدار بر اساس استاندارد‌های جهانی، تابشی با ریسک فوق‌العاده زیاد محسوب می‌شود و توصیه اکید شده در این شرایط حتی‌المقدور در محیط بسته بمانید و از قرار گرفتن در فضای باز به‌ویژه ظهر (۱۲ تا ۱۶) اجتناب شود.
روند افزایشی بلندمدت: تحلیل داده‌های ده‌ساله
براساس مطالعات به گفته‌ی عباس شاهسونی، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی و رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت میانگین چهارماهه شاخص فرابنفش در تهران طی ده سال اخیر (۱۳۹۳ تا ۱۴۰۲) به رقم بالای ۱۱.۲۸ در ماه‌های گرم رسیده و اوج ماهانه در مرداد ۱۲.۰۶ ثبت شده است.
او می‌افزاید: در حدود ۲۱/۶ درصد از روز‌های سال، شاخص UV در تهران در رده تابش فوق‌العاده زیاد بوده و عمدتاً در ماه‌های خرداد و مرداد رخ داده است. این وضعیت تهران را وارد سطح اضطرار UV در مقایسه با بسیاری از کلانشهری‌های مشابه کرده است.
مقایسه با سایر مناطق: نقش ارتفاع و شرایط جغرافیایی
مطالعات نشان می‌دهد به ازای هر کیلومتر افزایش ارتفاع جغرافیایی، شاخص UV حدود ۱۱ درصد افزایش می‌یابد؛ بنابراین شهر‌هایی با ارتفاع بیشتر از سطح دریا، همچون تهران، پتانسیل بالاتری برای تابش مضر دارند.
فواید و کاربرد‌های مثبت اشعه فرابنفش
اگرچه اشعه UV بیشتر با خطر همراه است، اما دارای فواید کلیدی نیز می‌باشد:
• تولید ویتامین D: تابش ملایم UV برای سنتز ویتامین D در پوست حیاتی است و به سلامت استخوان و عملکرد سیستم ایمنی کمک می‌کند. سازمان جهانی بهداشت دو تا سه بار قرار گرفتن در معرض آفتاب ملایم (۵ تا ۱۵ دقیقه) در هفته را برای بهره‌مندی از این خاصیت توصیه می‌کند.
• درمان بیماری‌های پوستی: نوردرمانی با UV برای درمان بیماری‌هایی، چون پسوریازیس و ویتیلیگو توسط پزشکان تجویز می‌شود.
• ضدعفونی و استریل‌کردن: اشعه UV با نابودی مؤثر باکتری‌ها و ویروس‌ها در مراکز درمانی، صنایع غذایی و لوازم خانگی برای ضدعفونی آب، هوا و سطوح کاربرد دارد.
• تأثیر مثبت بر خلق‌وخو: نور خورشید با تحریک غده صنوبری مغز به ترشح تریپتامین، موجب بهبود خلق و خو می‌شود.
عوارض و مضرات اشعه فرابنفش: از سوختگی تا سرطان
اشعه فرابنفش هرچند ضروری، در مواجهه بیش از حد و بی‌محافظت، عوارض شدیدی ایجاد می‌کند:
• سرطان پوست: بر اساس پژوهش‌ها، حدود ۹۰ درصد از انواع سرطان‌های پوست ناشی از اشعه فرابنفش است. شاهسونی با ارجاع به آمار جهانی می‌گوید: «یک مرگ از هر سه مرگ سرطان پوست غیرملانومایی ناشی از کار زیر نور خورشید است و سالانه ۱۹۰ هزار سال از عمر مفید بشر را در جهان می‌کاهد».
• آفتاب‌سوختگی: حتی قرارگیری کوتاه‌مدت بدون محافظ می‌تواند منجر به آسیب سلولی و سوختگی پوست با علایم قرمزی و درد شود.
• سرکوب سیستم ایمنی: قرارگیری زیاد در معرض UV، پاسخ ایمنی بدن را تضعیف و ریسک برخی عفونت‌ها را افزایش می‌دهد.
• پیری زودرس پوست: تابش UVA با شکست کلاژن و الاستین زیرپوستی، موجب ایجاد چین و چروک، لکه و افتادگی می‌شود.
• آسیب چشمی: فوتوکراتیت (التهاب قرنیه)، آب مروارید و بیماری‌های عدسی و شبکیه از مهم‌ترین عوارض UV هستند. حتی میزان ناچیزی تابش مزمن می‌تواند بینایی را مختل کند.
• تضعیف مواد مصرفی: UV پلیمر‌ها (پلاستیک‌ها) را تخریب و رنگ‌ها را بی‌رنگ می‌کند، چنان‌که محافظت از وسایل، پوشاک و لوازم خانه در برابر اشعه اهمیت دارد.
دسته‌بندی حساسیت پوست و مدت مجاز در معرض UV
درجه آسیب‌پذیری به UV به نوع پوست بستگی دارد. جدولی برای حداکثر حضور بی‌خطر افراد بر اساس فوتوتایپ پوست (نوع یک تا شش) در معرض UV وجود دارد:
افراد دارای پوست روشن (نوع یک و دو)کودکان، نوزادان، سالمندان و کارگران فضای باز در معرض بیشترین ریسک قرار دارند.
توصیه‌های عملی و علمی برای حفاظت در برابر اشعه فرابنفش
تمام متخصصان تاکید دارند که هیچ راهی برای مصون‌ماندن کامل از مضرات UV جز رعایت این اصول وجود ندارد:
• پوشش کامل: استفاده از لباس آستین‌بلند، شلوار بلند و پارچه با بافت متراکم. رنگ‌های تیره‌تر جاذب UV هستند؛ با این حال، لباس‌های روشن در فضای گرم توصیه می‌شود.
• کلاه لبه‌دار یا نقاب‌دار: کلاه‌های با لبه وسیع (در همه جهات) از صورت، گوش‌ها و گردن محافظت می‌کنند.
• عینک آفتابی استاندارد: عینکی با جذب صددرصدی اشعه UVA و UVB تهیه کنید و جدی بگیرید که استفاده از آن فقط مخصوص تابستان نیست؛ حتی در هوای ابری، برفی و روز‌های کوتاه زمستانی نیز آسیب محتمل است.
• کرم ضدآفتاب با SPF مناسب: ضدآفتاب طیف گسترده (Broad Spectrum) با SPF حداقل ۱۵ تا ترجیحاً ۳۰ و بالاتر؛ مصرف آن باید ۱۵ تا ۳۰ دقیقه پیش از خروج هر دو ساعت یک بار تجدید شود، حتی بعد از شنا یا تعریق.
• اجتناب از ساعات پرخطر: از ۱۰ صبح تا ۴ عصر، خصوصاً ۱۲ تا ۱۶، کمتر به فضای باز بروید.
• استفاده از سایه و استراحت در فواصل طولانی: به ازای هر دو ساعت حضور در آفتاب، ۱۵ دقیقه در سایه استراحت داشته باشید و مایعات بنوشید.
• حفاظت کودکان و افراد آسیب‌پذیر: کودکان هرگز نباید بدون پوشش وارد فضای باز در ساعات اوج تابش شوند.
اهمیت فناوری در مدیریت ریسک
اپلیکیشن رایگان SunSmart با همکاری سازمان جهانی بهداشت (WHO)، سازمان هواشناسی جهانی (WMO)، برنامه محیط‌زیست ملل متحد و سازمان بین‌المللی کار، طراحی شده تا کاربران را از وضعیت لحظه‌ای و پیش‌بینی شاخص UV در محل سکونت خود مطلع کند و هشدار‌های لازم را ارائه دهد. با نصب این برنامه روی گوشی هوشمند، کاربر در هر لحظه می‌تواند میزان خطر UV را مشاهده کند و توصیه‌های بهداشتی و یادآور‌ها را دریافت کند. این ابزار گامی مهم در افزایش آگاهی عمومی و کاهش ابتلا به سرطان‌های پوستی و آسیب‌های چشمی ناشی از قرارگیری در معرض اشعه فرابنفش محسوب می‌شود.
عباس شاهسونی، رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت با ارجاع به داده‌های ده‌ساله تصریح می‌کند: در حدود ۲۱/۶ درصد از روز‌های سال، شاخص استاندارد UV تهران بزرگ‌تر از ۱۱ بوده؛ این عدد واقعاً نگران‌کننده است. روند بلندمدت شاخص UV افزایشی و بیشینه ماهانه آن در مرداد ثبت شده است. این داده‌ها نشانگر لزوم بازنگری سیاست‌های بهداشتی و اطلاع‌رسانی عمومی است.
او سپس می‌افزاید: ضروری است مردم اقدامات محافظتی را جدی بگیرند، به ویژه قشر کارگر که بخش زیادی از زمان خود را زیر اشعه خورشید می‌گذرانند. محدودکردن فعالیت در ساعات اوج، استفاده از لباس و کرم مناسب و استراحت‌های دوره‌ای باید فرهنگ‌سازی شود.
شاهسونی در ادامه نصب و استفاده از اپلیکیشن SunSmart را برای مدیریت ریسک توصیه و هدف این ابزار را افزایش آگاهی و کاهش بار بیماری‌های مرتبط با UV توصیف می‌کند.
بحران فرابنفش آزمونی برای هوشمندی سلامت عمومی
تهران و بسیاری از شهر‌های ایران و جهان قریب به آغاز دوره‌ای قرار گرفته‌اند که تابش فرابنفش نه فقط یک خطر موسمی، بلکه تبدیل به یک تهدید پایدار و رو به رشد شده است. آمار‌ها و شواهد علمی نشان می‌دهد که مواجهه با UV در صورت عدم رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی، اثرات فاجعه‌باری خواهد داشت: از افزایش چشمگیر سرطان پوست، ناتوانی بینایی تا سرعت گرفتن روند پیری جمعیت. فناوری‌هایی مانند اپلیکیشن SunSmart می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در حفظ سلامت جامعه ایفا کند، مشروط به آنکه سیاست‌گذاران، رسانه‌ها و خود شهروندان مسئولیت‌پذیر باشند.
در این میان، ضروری است شهروندان در عمل، اصول حفاظت در برابر UV را رعایت کرده و با آگاهی‌بخشی به اطرافیان به سهم خود در کاهش بار بیماری‌های پوستی و چشمی مشارکت کنند.
تجربه جهانی و شواهد تخصصی یک پیام روشن دارد: با کمی توجه و تغییر سبک زندگی می‌توان از مضرات جدی تابش فرابنفش مصون ماند و هم‌زمان از فواید ضروری آن بهره برد. این موفقیت در آن بیش از هر زمان دیگری به دانش و رفتار جمعی وابسته است.
انتهای پیام/