یکی از ویژگی‌های متمایز ملت ایران در دوره پس از ورود اسلام، هم‌زیستی و هم‌افزایی دو مؤلفه مهم هویتی یعنی ایرانیت (به‌معنای میراث فرهنگی، زبانی و تاریخی پیش از اسلام) و اسلامیت (به‌معنای باورهای دینی، ارزش‌های معنوی و فقهی پس از اسلام) بوده است. در برهه‌های حساس تاریخی، از جمله در جنگ‌ها، این همگرایی نه‌تنها بحران هویت ایجاد نکرد، بلکه به یک نقطه قوت و عامل وحدت ملی تبدیل شد.
۱. هویت دوگانه و درعین‌حال یکپارچه
ایران پس از اسلام با چالشی مهم روبه‌رو شد: چگونه می‌توان سنت‌های کهن و فرهنگ ملی را با آموزه‌های دینی جدید تلفیق کرد؟
پاسخ تاریخی ملت ایران، نه در حذف یکی به نفع دیگری، بلکه در تلفیق و تطبیق بود. این نگاه، ریشه در «خرد ایرانی» دارد که همواره با «عقلانیت»، «انعطاف‌پذیری» و «بازآفرینی فرهنگی» شناخته می‌شود.
نمونه روشن این تلفیق، تمدن ایرانی-اسلامی است که توانست در حوزه‌های فلسفه، هنر، ادبیات، سیاست و مقاومت نظامی، کارآمد ظاهر شود.
۲. دفاع مقدس: نمود عینی وحدت هویتی
در جنگ تحمیلی (۱۳۵۹–۱۳۶۷)، ملت ایران با تهدیدی روبه‌رو شد که نه فقط تمامیت ارضی، بلکه هویت ملی و دینی‌اش را هدف گرفته بود. در این برهه، برخلاف تحلیل‌های برخی ناظران بیرونی که انتظار فروپاشی اجتماعی داشتند، جامعه ایران به طرز شگفت‌انگیزی بسیج شد. دفاع مقدس صحنه‌ای بود که در آن، ایرانیت و اسلامیت به‌صورت یک کل منسجم عمل کردند:
ایرانیت در قالب غرور ملی، حس تعلق به سرزمین، زبان فارسی، اسطوره‌های مقاومت و روحیه تاریخی حماسه‌سازی.
اسلامیت در قالب ایمان دینی، فرهنگ شهادت، عدالت‌خواهی، ایثار و ایدئولوژی مقاومت.
این دو نه متقابل، بلکه مکمل یکدیگر بودند و همین امر باعث شکل‌گیری اجماع ملی شد.
۳. نقش رهبری و نهادها
رهبری جمهوری اسلامی، به‌ویژه در دوران امام خمینی (ره)، توانست این دو لایه هویتی را در گفتمان خود به‌خوبی درآمیزد. از یک‌سو بر ارزش‌های اسلامی و الهی تأکید داشت، و از سوی دیگر، با واژگانی چون «ملت ایران»، «استقلال»، «غرور ملی» و «سربلندی تاریخی» به عنصر ایرانیت میدان داد. همچنین نهادهایی چون سپاه پاسداران، بسیج، و رسانه‌ها این وحدت گفتمانی را در عمل نیز تقویت کردند.
۴. ملت‌سازی در شرایط جنگی
شاید بتوان گفت یکی از مهم‌ترین دستاوردهای دفاع مقدس، تثبیت یک هویت ملی-دینی منسجم بود. جنگ، اگرچه ویرانگر بود، اما در عرصه هویت، ایران را از یک جامعه چندلایه و مستعد شکاف، به ملتی منسجم و مقاوم تبدیل کرد. این تجربه درخشان، بعدها نیز در بحران‌های منطقه‌ای و فشارهای بین‌المللی تکرار شد.
در پایان:
رمز پیروزی ملت ایران در جنگ‌ها، نه صرفاً در توان نظامی یا حمایت خارجی، بلکه در پشتوانه هویتی و فرهنگی نهفته است. اسلامیت و ایرانیت، هر دو ریشه‌های عمیقی در جان این ملت دارند و در لحظات سرنوشت‌ساز، به جای تضاد، به اتحاد رسیده‌اند. این وحدت هویتی، سرمایه‌ای بی‌بدیل برای تداوم بقا و اقتدار ملی ایران در آینده نیز خواهد بود.