به گزارش گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو، تفسیر تسنیم، محصول چهل سال درس تفسیر آیت‌الله جوادی در حوزه علمیه قم است. آیت‌الله جوادی از مهر ۱۳۵۹ درس تفسیر قرآن را شروع کرد و در ۲۹ فروردین ۱۳۹۹ش به پایان برد. نام این تفسیر از آیه ۲۷ سوره مطففین الهام گرفته شده است مطابق این آیه، تسنیم نام چشمه‌ای در بهشت است که مقربین درگاه الهی از آن می‌نوشند.
مفسر نخست جایگاه علمی و عملی هر آیه را مورد بحث قرار می‌دهد. البته در مواردی هم مفسر چند آیه را به دلیل پیوستگی معنایی در کنار هم یاد می‌کند و سپس در چهار بخش تفسیر خود را ذیل آن پی می‌گیرد که عبارتند از: ۱- گزیده تفسیر؛ ۲- تفسیر؛ ۳- لطایف و اشارات؛ ۴- بحث روایی.
در تفسیر تسنیم آیات ترجمه نشده است. مفسر پس از آوردن آیه یا آیات، گزیده‌ای از تفسیر را پیش روی قرار می‌دهد و سپس در بخش «تفسیر» از ادبیات عرب و منابع آن به وفور استفاده کرده و معنا و مراد آیه را مفصل‌تر بررسی می‌کند. مرحله لطایف و اشارات، اجتهادی‌ترین بخش تفسیر است. قدرت تحلیل، اشراف بر عرفان نظری و عملی و میدان داری مفسر در فلسفه و کلام در این بخش آشکار شده است.
در بحث روایی که آخرین بخش از گفتار مفسر در هر فصل است، روایات را طبقه‌بندی کرده و در پایان به جمع‌بندی پرداخته و آن را تحت عنوان «الاشاره» آورده است.
در این بخش، روایاتی را از منابع حدیثی یا تفسیری انتخاب کرده در بسیاری از موارد به شرح آنها پرداخته و در صورت لزوم به رفع تنافی ظاهری آنها روی آورده یا بعضی را کنار نهاده است. مفسر در این بخش از طولانی شدن ابایی نداشته و بدین‌سان منبعی در شرح و تبیین روایات تدوین نموده است.
مفسر به روایات شأن نزول نیز توجه داشته و به عنوان یک مبنا در روایات شأن نزول به متعدد بودن سبب نزول باور دارد و بیشتر روایات تفسیری را از باب تطبیق مصداقی و از نوع جَری می‌داند و معتقد است چه بسا روایتی بیانگر باطن قرآن و در مقام ذکر مصادیق باطن قرآن باشد. شاخصه‌های تفسیر
یکی از امتیازات این تفسیر، توجه ویژه به هدفمندی سوره‌ها و اختصاص فصلی با عنوان «تناسب آیات» در میان مباحث تفسیری است. وجود مباحث روز و کاربردی و کلام جدید و آنچه در عرصه اجتماعی و سیاسی به گفتمان تبدیل شده است در این تفسیر مورد توجه قرار گرفته است. پلورالیسم دینی، سکولاریسم، اصل تنازع بقا در رویارویی حق و باطل، ولایت فقیه و شورا و نقش آن در حکومت دینی، نسبت بین یافته‌های علوم تجربی و آموزه‌های دینی، و تأثیر انتظار از متن در تفسیر متن [۱۵]نمونه‌هایی از این موضوعات است.
از نکات قابل توجّه در تفسیر «تسنیم» نقد و بررسی دیدگاه‌های سایر مفسران است.
آیت‌الله جوادی آملی هم در پیشگفتار طولانی خود و هم در متن تفسیر، موضوعات علوم قرآنی را مطرح و دیدگاه خود را درباره آنها بیان کرده است. گاهی اصطلاحاتی همسو با نظر خود ابداع نموده و آنها را به کار گرفته است؛ برای نمونه مفسر لفظ «جو نزول» و «فضای نزول» را وضع و میان آن دو و «شأن نزول» تفاوت قائل شده است.
به جز جلد ۱و۲ در پایان بقیه مجلدات این تفسیر فهرست منابع آمده است و در بهره‌گیری از منابع تفسیری و روایی، از منابع غیر شیعی نیز استفاده شده است.
مشترکات و تمایزات المیزان و تسنیم
علامه طباطبایی روش تفسیری قرآن به قرآن را که پیشینیان به اشاره یا در حد یک نظریه مطرح ساخته یا بعضی به صورت محدود آن را به کار برده بودند، محور تفسیر خود قرار داد. تفسیر «تسنیم» نیز از همین روش بهره می‌برد.
هر دو مفسر، قرآن را در اصل حجیت و دلالت، مستقل و دلالت و حجیت آن را نیازمند به غیر نمی‌دانند.
هردو مفسر روایاتی را که به تعیین مصداق و تطبیق پرداخته‌اند از باب «جَری» دانسته‌اند.
هر دو از تفاسیر وجوامع حدیثی اهل سنت استفاده کرده کرده‌اند.
در هر دو تفسیر المیزان و «تسنیم» عموماً روایات بدون ذکر سند یاد شده و بیشتر به ذکر آخرین راوی بسنده شده است.
در هر دو تفسیر بحث و تفسیر‌های موضوعی متعدد و مفیدی وجود دارد، عناوینی همچون: «یوم در قرآن»، «قرآن و عزت»، «حیات در فرهنگ قرآن» و «مناسک حج».
به رغم یکسان بودن اسلوب و روش «تسنیم» با اسلوب و روش المیزان، تفاوت‌های این دو تفسیر نیز چشمگیر است و آیت الله جوادی آملی در برخی موارد به نقد دیدگاه استاد خود می‌پردازد.
«تسنیم» عموماً برای هر آیه فصلی جداگانه در نظر گرفته و این اسلوب، دسترسی به تفسیر هر آیه را آسان‌تر می‌کند ولی در المیزان مجموعه‌ای از آیات مورد تفسیر قرار گرفته است. تفاوت دیگر این دو تفسیر این است که، چون تألیف «تسنیم» در عصر برپایی نظامی استوار بر فقه شیعه صورت گرفته مباحث سیاسی و حکومتی در این تفسیر از تفسیر المیزان پررنگ‌تر است.
جایگاه سنّت در تفسیر تسنیم
تفسیر تسنیم با محوریت تفسیر قرآن به قرآن سامان یافته است، با این حال مولف در پایان بیشتر قسمت‌ها بخش مستقلی را با عنوان «بحث روایی» به گفت‌و‌گو در زمینه روایات اختصاص داده است. در نگاه آیت‌الله جوادی، مطابق حدیث ثقلین، تمسک به قرآن یا سنت بدون دیگری در حقیقت ترک هر دو ثقل اکبر و اصغر است. مراد مفسر از سنت خصوص حدیث لفظی نیست، بلکه سنت هر چیزی است که به معصوم منسوب باشد؛ اعم از عدم ردع (تقریر معصوم) یا سکوت یا فعل و قول. ایشان سنت را به دو نوع سنت قطعی و غیر قطعی تقسیم می‌کند و معتقد است سنت قطعی همچون قرآن نیاز به عرضه ندارد؛ زیرا از مقام عصمت قطعی صادر شده و به خداوند منسوب است؛ و به تعبیر علامه طباطبایی روایت قطعی الصدور همانند آیه از اینکه از امری محال سخن بگوید محفوظ است.
نسبت قرآن به سنت، همانند نسبت قانون اساسی به قوانین دیگر است. قرآن عهده‌دار تبیین خطوط کلّی معارف و احکام دین است و تبیین حدود و جزئیات و شیوه اجرای آن برعهده رسول خدا (ص) و ائمه علیهم‌السلام (سنت) است؛ مثل اصل وجوب نماز که در قرآن با أَقِیمُوا الصَّلوةَ آمده و احکام جزئی آن را ائمه بیان کرده‌اند.
جایگاه عقل در تفسیر تسنیم
مفسر «تسنیم» عقل‌گرایی را در جای جای تفسیر نشان داده و گرایش فلسفی و اشراف خود بر مباحث کلامی را به وضوح نمایانده است. در این دیدگاه، عقل رسول باطنی خداست، [۳۲]، اما طبق نظر مؤلف، در تفسیر آیه یا حدیث به صرف قطع به یک مطلب نمی‌توان از ظاهر یا نص منابع دینی منصرف شده، بر خلاف آن حمل کرد، بلکه اگر قطع به یک مبدأ تصدیقی به گونه‌ای باشد که ثبوت محمول برای موضوع به نحو ضروری و انفکاک آن از موضوع محال باشد چنین قطعی مفید ضرورت است و تنها در آن صورت مجازیم از ظاهر یا نص آیه یا روایت دست برداریم.
به عنوان نمونه وی در ردّ نسیان پیامبر (ص) آورده است: «با صعود روح به مقام تجرد عقلی که جایگاه حضور و ظهور دائمی است نه غفلت، جایی برای نفوذ شیطان باقی نمی‌ماند. این دلیل عقلی آن چنان قاطع است که حتّی اگر ظواهر نقلی بر خلاف آن باشد باید توجیه شود.»
وضعیت نشر
در زمستان سال ۱۴۰۳ش، چاپ جلد هشتادم و آخرین جلد از تفسیر تسنیم به اتمام رسید. قرار است تفسیر ۱۵ جزء نخست قرآن در ۵۰ جلد منتشر شوند و تفسیر ۱۵ جزء بعدی در ۳۰ جلد خاتمه یابند. دلیل این امر تبیین بسیاری از موضوعات تفسیری در ۱۵ جزء نخست است که لزومی به تکرار آنها در جزء‌های بعدی نیست. [۴۰]