به گزارش خبرگزاری ایمنا، مصرف خودسرانه و بی‌رویه داروهای آنتی‌بیوتیک به معضل جدی در جامعه تبدیل شده است، غافل از اینکه این داروها بدون تجویز پزشک نه تنها به بهبودی بیمار منجر نمی‌شود، بلکه سلامتی افراد را نیز به خطر می‌اندازد، نگرانی‌های مرتبط با مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها خیلی زود پس از معرفی آن‌ها به دنیای پزشکی در سال‌های ۱۹۴۰ میلادی ایجاد شد، آنتی‌بیوتیک‌ها از جمله رایج‌ترین داروهای مصرفی در جهان هستند، اگر چه این دسته از داروها می‌تواند نجات‌بخش جان بسیاری از مردم جهان از بیماری‌های عفونی باشد، اما استفاده بی‌رویه از آن‌ها سبب بروز عوارض متعددی می‌شود که سال‌ها است جامعه پزشکی جهان را نگران کرده است.
آنتی‌بیوتیک که گاهی در باور عموم به آن چرک خشک‌کن هم گفته می‌شود، نقش پررنگی در درمان عفونت‌های باکتریال دارند، اما به همان اندازه که این داروها در درمان مفید است، استفاده نادرست از آن‌ها نیز عواقبی خواهد داشت، آنتی‌بیوتیک‌ها باعث از بین رفتن باکتری‌ها یا توقف روند رشد آن‌ها شده و از این طریق به کنترل عفونت در بدن کمک کرده به حفظ جان میلیون‌ها انسان در سراسر کره زمین کمک می‌کند.
قبل از اینکه باکتری‌ها در بدن شروع به تکثیر کرده و منجر به بروز علائم عفونت شوند، سیستم ایمنی از طریق گلبول‌های سفید خون به آن‌ها حمله کرده و باکتری‌های مضر را از بین می‌برد، حتی در صورت بروز علائم نیز بیشتر اوقات سیستم ایمنی بدن می‌تواند با عفونت مقابله کرده و آن را از بین ببرد، هرچند گاهی اوقات تعداد باکتری‌ها به اندازه‌ای زیاد می‌شود که سیستم ایمنی به تنهایی قادر به از بین بردن تمام آن‌ها نبوده و در این صورت از آنتی‌بیوتیک‌ها استفاده می‌شود، اولین آنتی‌بیوتیک که توسط الکساندر فلمینگ کشف شد، پنی‌سیلین بود که هنوز مشتقات آن مثل آمپی‌سیلین و آموکسی‌سیلین مورد استفاده قرار می‌گیرند.
مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک در جهان و پدیده مقاومت دارویی وجود دارد، در واقع پدیده مقاومت میکروبی زمانی اتفاق می‌افتد که میکروب‌ها نسبت به درمان‌های ضدمیکروبی که برای از بین بردن آن‌ها طراحی شده مقاوم شده و به رشد خود ادامه می‌دهند، مقاومت دارویی یکی از مشکلات مهم در درمان است و حتی گاهی راهکاری برای آن وجود ندارد، مقاومت میکروبی یک تهدید جدی بهداشت عمومی جهانی است که باعث مرگ حداقل ۱.۲۷ میلیون نفر در سراسر جهان شده است و این توانایی را دارد که بر افراد در هر مرحله از زندگی و همچنین صنایع مراقبت‌های بهداشتی، دامپزشکی و کشاورزی تأثیر بگذارد.
مصرف خودسرانه آنتی‌بیوتیک‌ها یکی از مشکلات رایج در ایران است، مقدار مصرف دارو در ایران سه برابر میانگین جهانی برآورد شده که این میزان بسیار نگران‌کننده به نظر می‌رسد، در حقیقت بیشتر افراد نمی‌دانند که با این کار حتی می‌توانند جان خود را به خطر بیندازند، اگر سطح دانش عمومی جامعه بالا برود شاید دیگر کمتر کسی به سمت استفاده از آنتی‌بیوتیک بدون تجویز پزشک برود.
مصرف خودسرانه آنتی‌بیوتیک‌ها عوارض بسیاری دارد
فریبرز خوروش، متخصص مغز و اعصاب در مورد عوارض مصرف خودسرانه آنتی‌بیوتیک‌ها در بین عده‌ای از بیماران به خبرنگار ایمنا می‌گوید: به طور کلی مصرف داروها برای افراد باید بر حسب نیاز بدن آن‌ها تا بتواند اثربخشی لازم را در روند درمان آن‌ها داشته باشد، تعدادی از داروها ضدویروس است و هر کدام در موارد خاصی باید استفاده شود، داروهایی به اسم آنتی‌بیوتیک وجود دارد که با عنوان داروهای ضدمیکروب شناخته شدند، مصرف این داروها بر اساس دستور پزشک و بر مبنای موارد نیاز بیماران تجویز می‌شود و جای تأسف دارد ایران از دو جهت از رتبه‌های بالای مصرف داروها در دنیا است و در مورد داروی آنتی‌بیوتیک هم این موضوع مستثنی نیست.
وی می‌افزاید: دو قشر از افراد جامعه دارو زیاد مصرف می‌کنند، یک دسته همان افراد هستند که خودسرانه به داروخانه‌ها مراجعه کرده و اقدام به خرید دارو می‌کنند و خودسرانه همان دارو را استفاده می‌کنند، برای مثال داروی آزیترومایسین یکی از داروهایی که افراد خودسرانه اقدام به خرید و مصرف آن می‌کنند، در دوران کرونا نیز مصرف این دارو بسیار مرسوم شده بود، در حالی که این دارو هیچ اثری روی ویروس کرونا یا سرماخوردگی ندارد، جای تأسف دارد برخی از بیماران که به مطب‌ها مراجعه دارند می‌گویند که آزیترومایسن مصرف کردم و تأثیری نداشته و حالا به مطب آمدیم و مطرح شدن این موارد یعنی مصرف خودسرانه داروها در بین مردم رواج دارد، مصرف خودسرانه داروهای آنتی‌بیوتیک مشکلاتی را برای بیماران به وجود می‌آورد.
متخصص مغز و اعصاب تصریح می‌کند: در بسیاری از کشورهای داروهای آنتی‌بیوتیک را بدون نسخه در اختیار افراد قرار نمی‌دهند و در شرایط فعلی این داروها جزو داروهایی به حساب نمی‌آید که بخواهند بدون نسخه در اختیار بیماران بگذارند، اما بعضی داروخانه‌ها در کشور به دلیل اصرار زیاد بیماران و شرایط خاصی که وجود دارد داروها را در اختیار آن‌ها قرار می‌دهند.
چگونگی مکانیزم اثرگذاری مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها در بدن
وی درباره مکانیزم اثرگذاری مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها در بدن افراد تاکید می‌کند: لازم است بدانیم ویروس‌ها شایع‌ترین عوامل میکروبی در دنیا بوده که عامل ایجاد عفونت‌ها در بدن انسان می‌شوند، به طور یقین برای درمان ویروس‌ها آنتی‌بیوتیک وجود ندارد، البته باید بدانیم برای ویروسی مانند آنفلوانزا کپسول اوسالتیمول را داریم که می‌تواند برای از بین بردن این ویروس بسیار مؤثر باشد یا برای ویروس آبله مرغان درمان وجود دارد، اما برای برای بسیاری از ویروس‌ها درمانی وجود ندارد و گاهی برای این نوع بیماری‌ها نیازی به مصرف دارو نیز وجود ندارد.
خوروش عنوان می‌کند: گاهی ویروس‌ها مشخصه‌ای دارند که ممکن است با بیماری‌های باکتریایی اشتباه گرفته می‌شوند، یعنی تشابه علائم دارند و افراد فکر می‌کنند، به دنبال ابتلاء به سرماخوردگی بر این باور هستند که باید داروی آنتی‌بیوتیک استفاده کنند تا درمان شوند، اما افراد باید بدانند که بسیاری اوقات آن‌ها نیاز به داروی آنتی‌بیوتیک ندارند.
تفاوت دوره مصرف داروهای آنتی‌بیوتیک در بیماران
وی خاطرنشان می‌کند: هنگام ابتلاء به بیماری ویروسی سیستم التهابی بدن علائم مشابهی با عفونت‌های باکتریایی ایجاد می‌کند و در این مرحله بیمار نیاز به مصرف آنتی‌بیوتیک ندارد و درمان‌های حمایتی را پزشکان برای بیماران انجام می‌دهند، یعنی درمان‌هایی که بتواند سیستم ایمنی بدن را تقویت کند و بیمار نیاز به مصرف دارو نیز ندارد، اما در بعضی موارد ممکن است عفونت باکتریایی از ابتدا وجود داشته باشد یا اینکه این عفونت باکتریایی با عفونت ویروسی همراه شود و در این شرایط بیمار نیاز به مصرف آنتی‌بیوتیک پیدا می‌کند، هنگامی که بیمار داروی آنتی‌بیوتیک را مصرف می‌کند، دارو روی میکروب اثر می‌گذارد و با مکانیزم‌های تخصصی آن باکتری را از بین می‌برد و جلوی پیشرفت بیماری را می‌گیرد و به نوعی بیماری را کنترل کرده و فرد احساس بهبودی پیدا می‌کند.
متخصص مغز و اعصاب اظهار می‌کند: هنگامی که بیماران بدون نیاز و موارد خاص داروهای آنتی‌بیوتیک را استفاده می‌کنند، در واقع دچار عوارض مصرف آنتی‌بیوتیک می‌شوند، مواردی مانند دل درد، معده درد و سرگیجه در اثر مصرف آنتی‌بیوتیک برای بیماران ایجاد می‌شود و مورد دیگر اینکه میکروبی که به شکل عادی در بدن انسان وجود دارد یعنی تعدادی از میکروب‌ها به طور طبیعی در روده قرار دارند و وقتی که آنتی‌بیوتیک زیادی توسط افراد مصرف می‌شود، از بین می‌رود، یعنی میکروب‌های مفیدی که در بدن هستند با خوردن خودسرانه آنتی‌بیوتیک‌ها توسط بیماران از بین می‌روند و ممکن است بدن بیمار مستعد ابتلاء به عفونت‌های جدیدی شود و همه این موارد عوارض مصرف بی‌رویه و خودسرانه آنتی‌بیوتیک‌ها در بدن انسان است.
وی با بیان اینکه بیمار نباید مصرف آنتی‌بیوتیکی که پزشک تجویز کرده است را خودسرانه قطع کن، زیرا در این صورت نیز مشکلاتی برای افراد به وجود خواهد آمد، عنوان می‌کند: گاهی اوقات تجویز بیش از اندازه آنتی‌بیوتیک‌ها هم توسط عده‌ای از پزشکان برای بیماران انجام می‌شود، باید به تعداد مورد نیاز داروی آنتی‌بیوتیک برای بیماران تجویز شود و اگر پزشکی تشخیص می‌دهد، برای یک عفونت گوارشی و ادراری باید بیمار پنج تا هفت روز آنتی‌بیوتیک مصرف کند، ضرورت دارد که بیمار به طور دقیق این کار را انجام دهد و همان تعداد آنتی‌بیوتیکی را که پزشک تجویز کرده است، مصرف کند و بعد بر اساس پاسخ‌دهی که مصرف داروها برای بدن او داشته است، دوباره به پزشک معالج مراجعه داشته باشد تا پزشک تعیین کند که بیمار باید مصرف دارو را ادامه دهد یا می‌تواند مصرف آنتی‌بیوتیک را قطع کند.
خوروش تصریح می‌کند: طول مدت مصرف داروهای آنتی‌بیوتیک باید بر مبنای تجویز پزشک باشد و بیمار نباید خودسرانه مصرف داروها را قطع کند یا بیشتر و خودسرانه به روند استفاده از این داروها ادامه دهد، نکته مهم اینکه با تشخیص پزشک برای هر نوع عفونتی تعداد خاص آنتی‌بیوتیک با بازه زمانی مشخص بر مبنای منابع علمی تجویز انجام می‌شود، یعنی برای بعضی عفونت‌ها زمان سه یا چهار روزه تعیین می‌شود و برای تعداد دیگری از عفونت‌ها زمان ۱۴ روز معین شده و برای درمان بعضی بیماری‌های عفونی سه ماه مصرف آنتی‌بیوتیک برای بیماران تجویز می‌شود، بنابراین مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها بر اساس محل عفونت، شدت و شرایط عفونت در بدن بیماران بازه زمانی برای مصرف داروهای آنتی‌بیوتیک متفاوت است.
مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها و خطر ایجاد مقاومت میکروبی
محمدرضا ناظر، متخصص عفونی در مورد حساس بودن تجویز داروی آنتی‌بیوتیک برای بیماران به خبرنگار ایمنا می‌گوید: تجویز پیشگیرانه آنتی‌بیوتیک قابل بحث بوده و تجویز پیشگیرانه آنتی‌بیوتیک برای پیشگیری از عفونت در بیماران زیر تهویه مکانیکی، به‌ویژه در ICU، موضوعی حساس و محل بحث است، در شرایط معمول، تجویز آنتی‌بیوتیک پیشگیرانه برای جلوگیری از عفونت نای و ریه (مانند پنومونی مرتبط با ونتیلاتور یا VAP) توصیه نمی‌شود، دلیل اصلی این رویکرد خطر ایجاد مقاومت آنتی‌بیوتیکی است که می‌تواند کنترل عفونت‌های آینده را بسیار دشوار کند.
وی می‌افزاید: دلایل پرهیز از تجویز پیشگیرانه آنتی‌بیوتیک افزایش خطر مقاومت میکروبی است و مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها یکی از دلایل اصلی گسترش میکروب‌های مقاوم به درمان در ICU، همچنین عفونت‌های فرصت‌طلب و تجویز آنتی‌بیوتیک‌ها است که می‌تواند فلور طبیعی بدن بیمار را مختل کند و زمینه‌ساز رشد ارگانیسم‌های مقاوم یا قارچ‌ها در بدن بیمار شود.
این متخصص عفونی تصریح می‌کند: از سوی دیگر نبود اثربخشی اثبات شده هم در مورد مصرف داروهای آنتی‌بیوتیک برای بیماران مطرح است، شواهد کافی برای سودمندی آنتی‌بیوتیک‌های پیشگیرانه در کاهش بروز VAP وجود ندارد، بسیاری از مطالعات نشان داده‌اند که مداخلات غیردارویی (مانند تکنیک‌های پیشگیری از آسپیره کردن ترشحات) مؤثرتر هستند.
وی درباره رویکرد پیشنهادی برای پیشگیری از عفونت نای و ریه عنوان می‌کند: اقدامات غیردارویی پیشگیرانه (پیشگیری از VAP) وضعیت سر بیمار با بالا نگه داشتن سر تخت (۳۰-۴۵ درجه) برای کاهش خطر آسپیره شدن ترشحات، همچنین دهان‌شویه‌های کلرهگزیدین و تمیز نگه‌داشتن حفره دهانی خطر ورود میکروب‌ها به نای را کاهش می‌دهد.
مبرهن است که خوددرمانی برای بسیاری از افراد مشکلی ندارد، زیرا اعتقاد دارند که مراجعه به پزشک وقت‌گیر و گران است، اما از این موضوع آگاهی ندارند که خوددرمانی عوارض جانبی زیادی دارد و بسیار مضر است، این افراد تمایل دارند، قرص‌های آنتی‌بیوتیک را مانند آب نبات مصرف کنند غافل از اینکه عوارض جدی در پی این مصرف نادرست پنهان است.
باید افراد بدانند که آنتی‌بیوتیک‌ها داروهایی هستند که برای پیشگیری و درمان عفونت‌های باکتریایی استفاده می‌شوند، مقاومت آنتی‌بیوتیکی زمانی اتفاق می‌افتد که باکتری‌ها در پاسخ به این داروها تغییر می‌کند و داروها مانند گذشته کارایی لازم برای درمان بیماری را نخواهد داشت، مقاومت آنتی‌بیوتیکی منجر به افزایش هزینه‌های سلامت، طولانی شدن مدت بستری بیماران در مراکز درمانی و افزایش مرگ و میر می‌شود.
با وجود توسعه و رونمایی از داروهای جدید، مردم جهان باید در نحوه تجویز و استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها تغییر جدی و فوری انجام دهند، چراکه بدون ایجاد تغییرات رفتاری در استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها، مقاومت آنتی‌بیوتیکی یک تهدید جدی باقی می‌ماند، این تغییرات رفتاری باید شامل مواردی نظیر واکسیناسیون، شستن دست‌ها، رعایت بهداشت عمومی و بهداشت غذا که منجر به کاهش انتقال و گسترش عفونت‌ها بوده نیز ضرورت دارد.