بدون شک یکی از مهمترین راهبردهای تثبیت حاکمیت ایران بر جزایر سه‌گانه شامل بوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک، رونق اقتصادی و ایجاد شرایط مناسب برای افزایش جمعیت منطقه است؛ در این میان، سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی یکی از زمینه‌های توسعه اقتصادی و به‌دنبال آن، رشد و استقرار جمعیت در این جزایر محسوب می‌شود اما کشاورزی در جزایر سه‌گانه با چالش‌های متعددی روبرو است.
شرایط اقلیمی گرم و خشک، کمبود منابع آب شیرین و خاک نامناسب، امکان کشاورزی سنتی را در این جزایر تقریبا غیرممکن کرده است؛ این محدودیت‌ها باعث شده است که ساکنان جزایر مذکور برای تأمین مواد غذایی دچار مشکل باشند، در این شرایط، هزینه‌های بالای حمل و نقل سبب افزایش قیمت مواد غذایی شده و علاوه بر این، نبود فعالیت‌های کشاورزی، فرصت‌های شغلی مرتبط را از بین برده و وابستگی اقتصادی این مناطق به دولت را افزایش داده است.
هیدروپونیک؛ گزینه مطلوب توسعه کشاورزی
یکی از راهبردهای مؤثر و قابل تأمل برای غلبه بر چالش‌های توسعه کشاورزی در جزایر سه‌گانه، بکارگیری فناوری‌های نوین تولید محصول به‌ویژه هیدروپونیک (کشت بدون خاک) است؛ در هیدروپونیک، گیاهان در یک بستر بدون خاک یا محیط آبی تغذیه شده با مقدار کافی از عناصر غذایی پرورش داده می‌شوند.
با توجه به بهره‌وری بسیار بالای مصرف آب (مقدار کمتر آب مورد نیاز برای تولید محصول) از یک‌سو و عدم نیاز به خاک از سوی دیگر، هیدروپونیک گزینه بسیار مناسب و مطلوبی برای توسعه کشاورزی در جزایر سه‌گانه ایران است؛ این صنعت مزایای متعددی دارد که به برخی از آنها در ادامه مقاله اشاره شده است.
تولید غذا و امنیت غذایی
امنیت غذایی یکی از اولویت‌های مهم در توسعه پایدار جزایر سه‌گانه است؛ با توجه به موقعیت راهبردی این جزایر، اجرای پروژه‌های کشاورزی پیشرفته مانند هیدروپونیک می‌تواند به خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی و تقویت امنیت غذایی کمک کند، این امر نه‌تنها هزینه‌های واردات را کاهش می‌دهد بلکه باعث رونق اقتصادی، ارتقای سطح امنیت و تثبیت جایگاه این جزایر نیز می‌شود.
علاوه بر این، با توجه به موقعیت جغرافیایی جزایر سه‌گانه، این منطقه می‌تواند به‌عنوان یک مرکز صادرات محصولات تولیدی مورد توجه قرار گیرد.
نمونه‌های موفق توسعه هیدروپونیک در برخی کشورهای حاشیه خلیج فارس نشان می‌دهد که این صنعت می‌تواند به‌طور مؤثری در جهت تحقق امنیت غذایی بکار گرفته شود، به‌عنوان مثال در امارات متحده عربی به‌دلیل کمبود آب و خاک مناسب (کمتر از پنج درصد زمین قابل کشت)، امکان توسعه کشت‌های سنتی و رایج خاکی وجود ندارد، برهمین اساس تا سال ۲۰۲۰ میلادی بیش از ۹۰ درصد غذای مردم این کشور از سایر کشورها مانند هند و استرالیا تأمین می‌شد.
دولت امارات در سال ۲۰۲۰ میلادی در جهت امنیت غذایی و ثبات در تأمین غذای جمعیت رو به رشد این کشور، کاهش واردات محصولات غذایی به ۵۰ درصد را هدفگذاری کرد، درنتیجه با وجود محدودیت‌های خاک و آب، برنامه‌ریزی دولت تولید دست‌کم ۵۰ درصد غذای مورد نیاز مردم در داخل کشور بود.
یکی از راهکارهای دولت در این زمینه بکارگیری و توسعه روش‌های نوین و پایدار تولید محصولات کشاورزی از جمله ایجاد گلخانه‌های بزرگ و تجاری هیدروپونیک بود؛ مطابق اطلاعات دفتر امنیت آب و غذا در سال ۲۰۲۲ یعنی ۲ سال بعد از سیاستگذاری دولت امارات در خودکفایی محصولات غذایی، بیش از ۳۵ هزار مزرعه در این کشور ایجاد شد که عمده آنها از فناوری‌های روز دنیا شامل هیدروپونیک و کشت عمودی برخوردار بودند.
در کشور قطر نیز افزایش ارزش تجاری محصولات کشاورزی از ۱۴۳.۵۵ میلیون دلار در سال ۲۰۲۰ به ۲۰۹.۹۷ میلیون دلار در سال ۲۰۲۸ (نرخ رشد ۴.۸۷ درصد) هدفگذاری شده است؛ در این کشور دمای بالا، بارش کم و کمبود خاک مناسب سبب شده است فناوری‌های نوین کشاورزی با کارایی بالای مصرف آب به‌ویژه هیدروپونیک برای تولید سبزی و میوه‌های محلی مورد توجه قرار بگیرد.
یکی از برنامه‌های امنیت غذایی ملی قطر، دستیابی به ۷۰ درصد خودکفایی در تولید محصولات گلخانه‌ای از جمله گوجه‌فرنگی، خیار، فلفل، کاهو، بادمجان، پیاز و کلم بوده که در همین راستا در پنج سال گذشته، حدود ۱۱۰ هکتار از زمین‌های غیرقابل کشت به گلخانه‌های بزرگ و مجهز تولید محصول به روش هیدروپونیک تبدیل شده است.
مشابه همین برنامه خودکفایی در غذای مورد نیاز مردم با توسعه هیدروپونیک و سایر روش‌های نوین کشاورزی در عمان و برخی دیگر از کشورهای منطقه هدفگذاری شده یا در حال اجراست؛ در واقع با توجه به شرایط نامناسب آب و خاک، صنعت هیدروپونیک در این کشورها به‌عنوان راهکاری موثر برای افزایش تولید غذا و دستیابی به امنیت غذایی مورد توجه قرار گرفته است.
ظرفیت اشتغالزایی برای ساکنان جزایر سه‌گانه
ترکیب جمعیتی جزایر سه‌گانه که شامل نیروهای کار غیربومی نیز می‌شود نشان می‌دهد ظرفیت بالایی برای مشارکت خانواده‌های افراد غیربومی با نیروهای کار بومی در پروژه‌های کشاورزی نوین وجود دارد؛ با اجرای برنامه‌های آموزشی مناسب و فراهم‌کردن امکانات لازم، علاوه بر نیروی کار بومی، اعضای خانواده نیروهای کار غیربومی نیز می‌توانند در صنعت هیدروپونیک فعالیت کرده و علاوه بر کسب درآمد به توسعه پایدار منطقه کمک کنند؛ این مشارکت نه‌تنها زندگی در این جزایر را برای ساکنان شادابتر می‌کند بلکه می‌تواند امید و انگیزه خانواده‌های ساکن در این مناطق را تقویت کند.
فرصتی برای اشتغال دانش‌آموختگان دانشگاهی
یکی دیگر از مزایای اجرای پروژه‌های کشاورزی نوین در جزایر سه‌گانه، ایجاد فرصت‌های شغلی برای دانش‌آموختگان رشته‌های کشاورزی از جمله علوم و مهندسی خاک و سایر رشته‌های فنی مهندسی در جهت بومی‌سازی ساختار، تجهیزات و نهاده‌های هیدرپونیک است؛ نخبگان جوان دانشگاهی که دغدغه اشتغال در زمینه تخصصی خود را دارند، می‌توانند در این پروژه‌ها نقش مؤثری ایفا کنند.
بکارگیری نخبگان علمی جوان و پرتلاش و بهره‌گیری از دانش و فناوری‌های روز دنیا می‌تواند به افزایش توانمندی نیروی انسانی متخصص جهت توسعه فعالیت‌های مشاوره‌ای، خدماتی و فناورانه به سایر کشورها به‌ویژه کشورهای همسایه با شرایط اقلیمی مشابه منجر شود. همچنان که پیشتر گفته شد، بسیاری از کشورهای منطقه ظرفیت کم‌نظیری برای فعالیت و صادرات خدمات دانش‌بنیان جوانان متخصص ایرانی در راستای توسعه هیدروپونیک محسوب می‌شوند.
توسعه گردشگری
جزایر سه‌گانه به‌دلیل مناظر طبیعی بکر و موقعیت جغرافیایی منحصربفرد، ظرفیت زیادی برای توسعه گردشگری دارند؛ با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های گردشگری، این جزایر می‌توانند به مقاصد جذاب برای گردشگران داخلی و خارجی تبدیل شوند و به رونق اقتصادی منطقه کمک کنند.
ایجاد امکانات اقامتی، رستوران‌ها و مراکز تفریحی می‌تواند جذابیت این جزایر را برای گردشگران افزایش دهد؛ در ماه‌های اخیر، اقدامات مهمی از جمله افزایش تعداد پروازهای هفتگی به جزیره بوموسی و اختصاص بودجه ویژه برای بهبود زیرساخت‌ها و توسعه جزایر سه‌گانه انجام شده است. این اقدامات، به‌عنوان بخشی از طرح جامع توسعه جزایر، نشان‌دهنده عزم جدی دولت برای بهره‌برداری از ظرفیت‌های اقتصادی، گردشگری و کشاورزی این مناطق است.
ایجاد و رونق صنعت هیدروپونیک در این جزایر از لحاظ مختلف به توسعه گردشگری کمک می‌کند؛ تولید و تأمین برخی محصولات کشاورزی مثلا سبزی و صیفی تازه، باکیفیت و ارزان‌قیمت در کاهش هزینه‌های گردشگران و بهبود شرایط اقامت آنها در منطقه موثر است، از سوی دیگر، امروزه برخی نظام‌های هیدروپونیک در دنیا با سازه‌های جذاب و پیشرفته خود به‌عنوان عامل مهمی در جذب گردشگر محسوب می‌شوند.
جمعبندی
صنعت هیدروپونیک را می‌توان به‌عنوان یک راهبرد موثر و قابل تأمل برای توسعه اقتصادی و استقرار جمعیت در جزایر سه‌گانه ایرانی به‌عنوان گنجینه‌های خلیج فارس برشمرد؛ در طرف دیگر، این جزایر می‌توانند به‌عنوان پیشران توسعه صنعت هیدروپونیک کشور برای تولید برخی محصولات کشاورزی و در راستای امنیت غذایی مورد توجه قرار بگیرند. در این میان نهادها و سازمان‌های دولتی مطابق اصول مندرج در برنامه هفتم توسعه، لازم است ضمن ارزیابی دقیق و همه‌جانبه جایگاه هیدروپونیک در توسعه اقتصادی جزایر سه‌گانه، مقدمات ایجاد این صنعت را منطبق با شرایط بومی منطقه فراهم آورند.
دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی کشور به‌ویژه دانشکده‌های کشاورزی و متخصصان علوم و مهندسی خاک نیز نقش قابل ملاحظه‌ای در کمک به توسعه هیدروپونیک و سایر فناوری‌های نوین تولید محصولات کشاورزی در شرایط نامناسب اقلیمی و خاکی جزایر بر عهده دارند.
لازم به توضیح است که طرح ایجاد دهکده هیدروپونیک در جزایر جنوب کشور برای نخستین بار در اواخر دهه ۸۰ توسط مرکز پژوهشی کشت‌های بدون خاک دانشگاه صنعتی اصفهان به‌عنوان تنها مرکز پژوهشی تخصصی در این موضوع ارائه شد که تا امروز گام اجرایی موثری در این زمینه برداشته نشده است. به هرحال، قبل از اجرای هر برنامه‌ای، شناسایی چالش‌ها، تهدیدها و فرصت‌های ایجاد و توسعه هیدروپونیک در جزایر سه‌گانه با روش‌های علمی «برنامه‌ریزی کاربری اراضی» ضرورت دارد.
* امیرحسین خوشگفتارمنش، عضو هیات علمی دانشکده کشاورزی دانشگاه صنعتی اصفهان
** الهام قلعه‌شاهی، دانشجوی علوم و مهندسی خاک دانشگاه صنعتی اصفهان