رسول سلیمی: روابط ترکیه و سوریه با بحران این کشور در سال ۲۰۱۱ وارد مرحله جدیدی شد. جایی که بعد از شدت یافتن اعتراضات سیاسی و سرکوب آنها از سوی حکومت مرکزی، هسته های جنگجوی نظامی برای ساقط کردن نظام بشار اسد تشکیل شد. این وضعیت بستر مناسبی را برای ورود داعش و سپس تقویت انگیزه های جدایی طلبانه کردها در شمال سوریه و هم مرز با ترکیه ایجاد کرد.

جایی که خط قرمز اردوغان بود و پس از آرام شدن اوضاع که ایران نقش مهمی در آن داشت، توجه ترکیه را به گسترش روابط سیاسی و اقتصادی با بشار اسد سوق داد. اما دست ردِ اسد به ترکیه و سردی روابط دو کشور و نزدیکی اسد به ایران، اردوغان را بیش از هر زمان به تغییر زمین بازی و بازیگران هدایت کرد. در چنین شرایطی او موفق شد الگوی سیاسی و اقتصادی موفقی را در استان ادلب به مردم سوریه به عنوان تصویری از فردای سقوط بشار اسد نشان دهد.

حمایت های او از تحریرالشام نتیجه داد و در حالی که همه حامیان بشار اسد سرگرم زمین های بازی جنگ غزه و اوکراین بودند، شورشیان تحت حمایتش با سرعت به سوی دمشق حرکت کردند و موفق شدند بشار اسد را ساقط کنند.

در چه مسیری ترکیه و سوریه به هم می رسند؟

مسیر نزدیکی ترکیه و سوریه چیز جدیدی نیست چرا که جلوه های آن از سال ۲۰۲۲ آشکار شد. به ویژه پس از آغاز روابط بین دو کشور که این نزدیکی در سال ۲۰۱۷ به هدف اصلی روسیه نیز در گفتگوهای «مسیر آستانه» تبدیل شد. مسکو گام های مختلفی را با هدف تسهیل بحث و گرد هم آوردن مقامات هر دو کشور برداشت. اولین دیدار رسمی در اواخر سال ۲۰۲۲ بود، زمانی که وزرای دفاع ترکیه و سوریه با همتای روسی خود در مسکو دیدار کردند تا در مورد مسائل مشترک گفتگو کنند.  

سال ۲۰۲۳، وزرای خارجه روسیه، ترکیه، ایران و سوریه بر سر نقشه راهی که مسکو برای همسو شدن منافع هر دو کشور ارائه کرده بود، به توافق رسیدند. سال ۲۰۲۴ نیز نخست وزیر عراق از مشارکت بغداد در میانجیگری بین دو کشور خبر داد اما اراده کافی در دو طرف برای نزدیک شدن حول مسائل مشترک وجود نداشت.

چه آنکه انگیزه های متعددی برای نزدیکی بین دو کشور وجود داشت. از جمله این موارد می توان به تمایل روسیه برای تغییر وضعیت میدانی در شمال سوریه، به ویژه با توجه به جنگ در اوکراین و نیاز آن به تقویت دیپلماسی خود در خاورمیانه اشاره کرد که موضع اعلام شده خود را از زمان دخالت در بحران سوریه در سال ۲۰۱۵ مجددا تکرار کرد.

در حالی که همه حامیان بشار اسد درگیر زمین های بازی جنگ غزه و اوکراین بودند، شورشیان تحت حمایت ترکیه با سرعت به سوی دمشق حرکت کردند و موفق شدند بشار اسد را ساقط کنند

بحران اقتصادی ترکیه به سقوط بشار اسد سرعت داد

علاوه بر این، سوریه مشتاق بود تا مسیر گسترش روابط منطقه ای خود را به ویژه پس از به دست آوردن کرسی خود در اتحادیه عرب در ۷ مه ۲۰۲۳ ادامه دهد. با این حال، روشن بود که نزدیکی روابط با سوریه موضوع فوری تری برای ترکیه است.

 این فوریت نه تنها به مسائل سیاست خارجی مربوط می شد، بلکه پیامدهای محلی نیز داشت که بر سطوح امنیتی، سیاسی و اقتصادی این کشور تأثیر می گذاشت. ترکیه یک بحران اقتصادی را تجربه می کرد و در اواخر سال ۲۰۲۳، لیر ترکیه در برابر دلار به پایین ترین سطح تاریخی و به ۲۹.۷ سِنت سقوط کرد و حدود ۳۷ درصد از ارزش خود را از دست داد. علاوه بر این، نرخ تورم سالانه در این کشور همچنان در حال افزایش بود و در مارس ۲۰۲۴ به حدود ۶۸.۵ درصد رسید که بحران هزینه ها و قیمت های زندگی را تشدید می کرد و نرخ فقر را نیز ۱۴ درصد افزایش داد.

به گفته اداره کل مدیریت مهاجرت ترکیه، بحران های اقتصادی تنش های داخلی متعددی را ایجاد کرده بود. به ویژه در مورد پناهندگان سوری در ترکیه که تعداد آنها بیش از سه میلیون نفر شده بود و حضور این اتباع سوری در ترکیه به معضلی اساسی برای اقتصاد ترکیه تبدیل شد که بشار اسد هم برای آن راهکاری نداشت. ایران و روسیه نیز به دلیل تحریم های اقتصادی اروپا و امریکا، ناتوان از کمک اقتصادی یا سرمایه گذاری در این کشور بودند.

در چنین شرایطی، ترکیه به جامعه ای قطبی در مورد پناهندگان سوری تبدیل شد و لفاظی های ضد پناهندگان بر انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی که در ماه مه ۲۰۲۳ برگزار شد، حاکم بود. هر دو حزب اصلی، حزب عدالت و توسعه و حزب جمهوری خواه مردم، بازگرداندن پناهندگان سوری را به عنوان یک هدف اصلی در مبارزات انتخاباتی خود قرار داده بودند و ترکیه نمی توانست هزینه های آنها را بر مردم کشورش تحمیل کند. آرمان مقاومت فلسطین نیز آنچنان که برای سایر کشورها معنادار است برای ترکیه معنادار نبود و اردوغان نمی توانست بدون چنین انگیزه های معنوی در مردم، هزینه های مادی حضور اتباع سوری را بر مردم تحمیل کند.

بنابراین، مسئله پناهندگان این نگرانی را ایجاد کرد که به اعمال خشونت اجتماعی تبدیل شود. در مرداد ۱۴۰۲، خانه ها و مشاغل سوری ها در آنکارا مورد اقدامات خشونت آمیز قرار گرفتند. در همان زمان، دولت ترکیه شاهد اقدامات خشونت آمیز علیه پناهندگان سوری و اموال و مشاغل آنها بود. همزمان یک گروه تلگرامی ترکیه به نام «شورش ترکیه» که خواستار خشونت علیه سوری ها بود، اطلاعات بانک گذرنامه ای آنها را افشا کرد که مکان بیش از ۳.۳ میلیون پناهنده سوری ساکن ترکیه را نشان می داد. از این رو مسئله اتباع سوری برای ترکیه به مسئله ای امنیتی تبدیل شد که بشار اسد به آن بی تفاوت بود و ناتوان از تغییر وضعیت اقتصادی و سیاسی سوریه.

هر دو حزب اصلی، حزب عدالت و توسعه و حزب جمهوری خواه مردم، بازگرداندن پناهندگان سوری را به عنوان یک هدف اصلی در مبارزات انتخاباتی خود قرار داده بودند و ترکیه قادر نبود هزینه های آنها را بر اقتصاد کشور تحمیل کند

سوریه به مرور به مسئله ملی سیاست ترکیه تبدیل شد

در چنین شرایطی، توهین های نژادپرستانه علیه گردشگران عرب، چه فیزیکی و چه کلامی یا آنلاین، بخش گردشگری ترکیه را نیز تحت تأثیر قرار داد، زیرا گردشگران عرب که ۱۰ درصد از کل بازدیدکنندگان ترکیه را در سه ماهه اول سال ۲۰۲۴ تشکیل می دادند و نزدیک به ۲۳۰۰۰۰ گردشگر عرب بودند، از این اقدامات آزرده می شدند و امکان تحریم بخش گردشگری ترکیه از سوی آنها وجود داشت.  علاوه بر این، اقدامات خشونت آمیز محلی علیه سوری ها توانایی ترکیه را برای حفظ نظم در مناطق تحت کنترل خود در شمال سوریه تضعیف کرد. چه آنکه در همان ایام، مناطق روستایی حلب و ادلب شاهد درگیری بین نیروهای ترکیه و معترضان سوری بود که علیه رفتار آنها با پناهندگان تظاهرات می کردند.

این در حالی بود که ترکیه می ترسید که اگر دمشق کنترل مناطقی را که آنکارا نقش ضامن در آن ایفا می کند، دوباره به دست گیرد، می توانست منجر به هرج و مرج و درگیری شود و به طور بالقوه موج جدیدی از پناهندگان را به ترکیه بکشاند. این نگرانی با این احتمال افزایش یافت که جناح های مخالف مسلح به ویژه هیئت تحریر الشام که از سال ۲۰۱۸ در فهرست ایالات متحده در فهرست سازمان های تروریستی قرار داشتند، هرگونه توافق ترکیه-سوری را رد کنند.

ترکیه در سال ۲۰۱۸ عملیات «شاخه زیتون» را برای کنترل منطقه عفرین (که زیر نظر واحدهای مدافع خلق کٌرد بود) و عملیات «چشمه صلح» را در سال ۲۰۱۹ برای ایجاد منطقه امن در شرق فرات و جلوگیری از استقرار نهادهای مدنی کٌرد در مرزهای خود آغاز کرد

اولویت های مخالفان داخلی اسد کاملا متفاوت از سوریه و ترکیه بود. علاوه بر این، دولت نجات سوریه، دولت جایگزین اپوزیسیون سوری در استان ادلب که مناطق تحت کنترل هیئت تحریر الشام را اداره می کند، شده بود و حضور یا موافقت با مصوبات نشست های ترکیه و سوریه در سال ۲۰۲۲  را نیز رد کرده بود و آن را تهدیدی برای جان میلیون ها سوری می دانست.

در میانه این منازعات، ترکیه در سال ۲۰۱۸ عملیات «شاخه زیتون» را برای کنترل منطقه عفرین (که زیر نظر واحدهای مدافع خلق کٌرد بود) و عملیات «چشمه صلح» را در سال ۲۰۱۹ برای ایجاد منطقه امن در شرق فرات و جلوگیری از استقرار نهادهای مدنی کٌرد در مرزهای خود آغاز کرد.

با این حال، با توجه به اصرار هر دو کشور بر پیش شرط های خود برای از سرگیری روابط، تمایل ترکیه برای افزودن میانجی های جدید به مذاکرات دنبال شد. در جریان کنفرانس مشترک ۱۴ ژوئیه بین هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه و فیصل بن فرحان، وزیر امور خارجه عربستان سعودی، اظهار داشت که عربستان سعودی در مورد موضوعات گفتگو با سوریه با ترکیه همکاری خواهد کرد. این تغییر به دلیل ابتکارات روسیه و ایران با هدف تغییر وضعیت کنونی در مناطقی بود که نیروهای ترکیه با آنها کار می کردند و کنترل ارتش سوریه را بر آنها تحمیل می کرد. در مقابل، به نظر می رسید مدل عربی نزدیکی با دمشق، بر اساس اصل «گام به گام» ، برای ترکیه مناسب تر بود. اما تمام تلاش ها برای حل و فصل اختلافات بین سوریه و ترکیه شکست خورد.

وجود اختلافات مرزی بین کردها و ترکیه، نگرانی های امنیتی اردوغان را دوچندان کرد و به ایجاد خلائی منجر شد که روز به روز آرمان خودمختاری کردها را تقویت می کرد. در چنین شرایطی هیئت تحریر الشام با انجام فعالیت های مستقل از آنکارا و دمشق، تحکیم دولت خود در مناطق تحت کنترل را به مثابه یک هدف تمام عیار دنبال کرد تا خود را به عنوان نماینده میانه رو مردم سوریه در جامعه بین المللی معرفی کند. در نتیجه موفقیت و تفاهمی بین تحریرالشام و ترکیه بر سر سقوط بشار اسد انجام شد تا هر دو به سوی آن حرکت کنند. توافقاتی که یک شبه حاصل نشد و زمینه اصلی آن را عدم بازسازی اقتصادی و سیاسی سوریه از سوی حامیان بشار اسد، بعد از شکست داعش سرعت داد.

311213