جوان آنلاین: شب یلدا یکی از کهن‌ترین و زیباترین جشن‌های ایرانی است که فرصتی برای دورهمی خانواده‌ها و تقویت روابط اجتماعی فراهم می‌کند. این شب نمادی از همبستگی و هویت ملی است و می‌تواند نقش مهمی در حفظ فرهنگ و ارزش‌های ایرانی داشته باشد. برپایی جشن‌هایی مانند شب یلدا علاوه بر ایجاد فضای شاد در جامعه، احساس تعلق و همدلی را نیز تقویت می‌کند. بر همین اساس با برنامه‌ریزی مناسب و همراهی مردم و مسئولان، می‌توان این آیین کهن را زنده نگهداشت و نسل به نسل منتقل کرد، ولی برای زنده نگهداشتن این آیین و نداشتن گرایش نسل نو به فرهنگ‌های غیرخودی، مشارکت فعال مردم و مسئولان ضروری است. مردم به ویژه در جوامع محلی با برگزاری مراسم و جشن‌ها می‌توانند شور و نشاط اجتماعی ایجاد کنند. مسئولان نیز باید با حمایت‌های مالی و معنوی، شرایط لازم را برای برگزاری این مراسم و تلفیق آن با خلاقیت و نوآوری فراهم کنند تا این سنت و دیگر سنت‌های ایرانی به بهترین شکل ممکن اجرا و حفظ شود. در این زمینه گفت‌وگویی با دکتر نادر صادقیان، جامعه‌شناس داریم تا ضمن آشنایی با اهمیت شب یلدا و نقش مردم و مسئولان در حفظ این جشن، چالش‌ها و فرصت‌های موجود را بررسی کنیم.
در ابتدای گفتگو درباره اهمیت شب یلدا و میراث فرهنگی‌اش توضیح دهید.
شب یلدا یکی از میراث‌های فرهنگی ما ایرانیان است که نیاز به پاسداشت و شناخت دارد. این شب به ما یادآوری می‌کند چگونه باید فرهنگ خود را حفظ و آن را به نسل‌های آینده منتقل کنیم. یلدا نه تنها یک جشن، بلکه فرصتی برای بازنگری در ارزش‌ها و هویت فرهنگی ماست. اگر این منابع غنی به درستی مدیریت نشوند، ممکن است به فرصت‌های از دست رفته یا تهدیداتی تبدیل شوند. آیین‌های سنتی مانند یلدا به خانواده‌ها کمک می‌کند تا هویت خود را بازشناسی و حس تعلق و همبستگی را تقویت کنند.
چرا شب یلدا را راهی برای تحکیم بنیان خانواده‌ها معرفی می‌کنند؟
شب یلدا یکی از جشن‌های سنتی و باستانی ما ایرانیان است که در طول تاریخ به عنوان فرصتی برای دور هم جمع‌شدن خانواده‌ها شناخته شده است. این شب نه تنها به عنوان یک مراسم اجتماعی، بلکه به عنوان یک نماد عمیق از پیوند‌های خانوادگی و فرهنگی عمل می‌کند که از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود. در حقیقت، یلدا به ما یادآوری می‌کند خانواده‌ها و جوامع چگونه می‌توانند با هم ارتباط برقرار و از یکدیگر حمایت کنند. این جشن که در بلندترین شب سال برگزار می‌شود، نمادی از پیروزی نور بر تاریکی و آغاز بازگشت خورشید به آسمان است. برگزاری جشن‌هایی مانند یلدا در عین حال به تقویت همبستگی اجتماعی کمک می‌کند. این مراسم فرصت‌هایی برای تبادل احساسات مثبت، شادی و امید فراهم می‌آورد و ارزش‌های مشترکی را در جامعه تعریف می‌کند. وقتی افراد دور هم جمع می‌شوند، نه تنها روابط خود را تقویت می‌کنند، بلکه فرصتی برای گفتگو و تبادل نظر نیز فراهم می‌شود. این نوع تعاملات اجتماعی موجب ایجاد حس نزدیکی و دوستی میان افراد می‌شود. به عنوان مثال، در شب یلدا خانواده‌ها دور هم جمع می‌شوند و با خوردن میوه‌های خاصی مانند هندوانه و انار، داستان‌هایی را تعریف می‌کنند یا فال حافظ می‌گیرند. این فعالیت‌ها نه تنها سرگرم‌کننده هستند، بلکه باعث ایجاد خاطرات مشترک نیز می‌شوند که در طول زمان ارزشمند خواهند بود. اگر این آیین‌ها به خوبی منتقل شوند، می‌توانند از هویت فرهنگی جامعه محافظت کنند و نسل‌های آینده را با ریشه‌های فرهنگی‌شان آشنا کنند.
غفلت از انتقال این آیین‌ها چه عواقبی به دنبال خواهد داشت؟
منجر به هویت‌باختگی می‌شود و نسل‌های آینده از ریشه‌های فرهنگی خود فاصله خواهند گرفت. این موضوع بسیار نگران‌کننده است، زیرا هویت ملی یکی از ارکان اصلی انسجام اجتماعی است. حفظ و حراست از این سنت‌ها می‌تواند به ایجاد هویتی قوی‌تر برای خانواده‌ها و جامعه کمک کند. وقتی مردم احساس تعلق بیشتری نسبت به فرهنگ خود داشته باشند، تمایل بیشتری برای مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی خواهند داشت. بنابراین، باید تلاش کنیم تا آیین‌هایی مانند یلدا را زنده نگه داریم.
با توجه به توضیحات شما می‌توان گفت، برگزاری چنین جشن‌هایی فقط مختص خانواده‌ها نیست، بلکه جوامع بزرگ‌تر هم باید مشارکت داشته باشند؟
بله و این نکته بسیار مهمی است. سازمان‌دهی رویداد‌های عمومی مرتبط با شب یلدا مانند بازارچه‌های محلی یا جشنواره‌های فرهنگی می‌تواند فرصت خوبی باشد تا مردم بیشتری دور هم جمع شوند. این نوع رویداد‌ها باعث تقویت روابط اجتماعی میان افراد مختلف جامعه خواهد شد، زیرا افرادی با پیشینه‌های مختلف گرد هم جمع می‌شوند و تجربیات فرهنگی یکدیگر را می‌شنوند و تبادل نظر می‌کنند. به علاوه، چنین رویداد‌هایی زمینه‌ای فراهم خواهد کرد تا هنرمندان محلی آثار خود را معرفی کرده و مهارت‌های‌شان را نشان دهند، بنابراین علاوه بر حفظ فرهنگ سنتی، خلاقیت نیز تشویق خواهد شد.
شب یلدا و این دسته از جشن‌های آیینی آیا می‌تواند نقشی در کاهش استرس‌ها و مشکلات روحی داشته باشد؟
بله، دقیقاً! در دنیای امروز، بسیاری از افراد با مشکلات روحی مواجه هستند. فشار‌های زندگی مدرن، مشغله‌های روزمره و حتی بحران‌های اقتصادی باعث شده‌اند که افراد بیشتر احساس تنهایی کنند. برگزاری جشن‌هایی مانند یلدا فرصتی برای فرار از این فشارهاست. این مراسم‌ها به خانواده‌ها کمک می‌کنند تا دور هم جمع شوند و ارتباطات اجتماعی خود را تقویت کنند. تجمعات خانوادگی در شب یلدا باعث ایجاد حس نشاط، شادی و احساس تعلق بیشتری می‌شود که در نهایت منجر به کاهش احساس تنهایی و افسردگی در افراد خواهد شد.
در کنکاش علت بی‌توجهی به آیین‌هایی مانند یلدا، بیشتر پاسخ‌ها معطوف به شبکه‌های اجتماعی است. نظر شما در این باره چیست و آیا موارد دیگر را هم شامل می‌شود؟
اینکه شبکه‌های اجتماعی به نوعی جایگزین تعاملات واقعی شده‌اند، درست است، اما این ابزار‌ها با وجود مزایای خاص خود، اما نمی‌توانند جایگزین ارتباطات انسانی واقعی شوند. ارتباطات مجازی نمی‌توانند حس نزدیکی و صمیمیت را که در یک جمع خانوادگی واقعی وجود دارد، ایجاد کنند، اما امروزه اگر برخی از آیین‌ها مانند یلدا کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد، دلایل دیگری هم دارد که یکی از آنها نداشتن تمرکز منابع لازم برای ترویج این آیین‌ها در نظام فرهنگی و آموزشی است. با وجود اینکه نوروز همچنان جشن ملی و فراملی مهمی باقی مانده است، اما بسیاری از آیین‌ها مانند یلدا ممکن است کمتر مورد حمایت قرار گیرند.
چه پیشنهادی برای افزایش مشارکت مردمی در نکوداشت این آیین‌ها دارید؟
اولین گام تغییر نگرش نظام سیاستگذاری فرهنگی است. باید اجازه داد مردم در برگزاری مراسم‌ها مشارکت داشته باشند. دومین گام اینکه فضایی برای هنرمندان و فعالان فرهنگی فراهم کنیم تا برنامه‌های خود را در چارچوب‌های تعریف شده اجرا کنند. اگر کسی بخواهد جشنی برگزار کند، پیچیدگی‌های اداری و مجوز‌ها را روان‌تر کنیم، چراکه ایجاد یک بستر ساده و قابل دسترس برای برگزاری مراسم‌ها می‌تواند مشارکت مردم را افزایش دهد. سومین گام آگاهی عمومی درباره اهمیت این آیین‌هاست. رسانه‌ها نقش فعالی در ترویج فرهنگ یلدای ایرانی دارند تا مردم را بیشتر با ارزش‌ها و تاریخچه این سنت آشنا کنند. آنها باید آگاهی درباره اهمیت این آیین‌ها را افزایش دهند و فضای مثبتی ایجاد کنند تا افراد بیشتری برای شرکت در مراسم حضور یابند و به واسطه این حضور هویت فرهنگی خود را تقویت کنند. رسانه‌ها باید نشان دهند این جشن‌ها نه تنها بخشی از تاریخ ما هستند، بلکه فرصتی برای ایجاد ارتباطات جدید و تقویت پیوند‌های اجتماعی محسوب می‌شوند. به عنوان مثال، برنامه‌های تلویزیونی یا محتوای دیجیتال مرتبط با شب یلدا می‌تواند شامل مصاحبه با خانواده‌هایی باشد که تجربیات خاصی از برگزاری این مراسم دارند یا آموزش‌هایی درباره نحوه برگزاری بهتر جشن ارائه دهد.
بنابراین معتقد هستید کاهش موانع و افزایش آگاهی، مشارکت مردمی را بالا می‌برد؟
دقیقاً! با ایجاد فضای مناسب برای فعالیت‌های فرهنگی، می‌توانیم به نشاط و هویت اصلی خود دست یابیم. همچنین باید توجه داشته باشیم که موانع اجتماعی نباید مانع برگزاری مراسم‌ها شوند. اگر رسانه‌ها به جای ایجاد جو منفی، فضایی مثبت و امیدبخش ایجاد کنند، افراد بیشتری ترغیب خواهند شد تا در این مراسم شرکت کنند. در نهایت، اگر بتوانیم موانع را کاهش و آگاهی عمومی را افزایش دهیم، قطعاً شاهد افزایش مشارکت مردم در نکوداشت آیین‌های سنتی خواهیم بود که نه تنها باعث تقویت هویت ملی، بلکه موجب شادی و سرزندگی جامعه خواهد شد.
کنار این دلایل آیا دلایل دیگری وجود دارد که توجیه بی‌تفاوتی بعضی از مردم به خصوص نسل نو به برگزاری چنین مراسم‌هایی باشد، چراکه در جایی حتی دیده می‌شود به مراسم‌های غیرایرانی گرایش دارند و به آنها اهمیت بیشتری می‌دهند. گاهی این تغییرات ممکن است به دلیل فشار‌های اجتماعی یا فرهنگی باشد. گاهی هم صحبت از تغییر ذائقه و سلیقه‌ها می‌شود که شامل فرهنگ و آیین‌ها هم می‌گردد. اگر ما موانعی در راه برگزاری مراسم‌های سنتی ایجاد کنیم، مردم کمتر می‌توانند خلاقیت خود را به کار بگیرند. در حالی که نسل جدید نیاز دارد تا سنت‌ها با علایق آنها همخوانی داشته باشد. اگر موانع از بین برود، مردم می‌توانند ایده‌های جدید خود را در برگزاری مراسم‌های سنتی پیاده کنند. این خلاقیت می‌تواند باعث احیای فرهنگ ما شود. بنابراین، برای اینکه مردم به‌ویژه جوانان به مراسم‌های غیرایرانی گرایش پیدا نکنند، باید فضایی ایجاد کنیم تا بتوانند با الهام از فرهنگ خود، مراسم‌های جذاب و نوآورانه‌ای برگزار کنند. اگر مسئولان هم از این خلاقیت‌ها حمایت کنند، فرهنگ ملی ما زنده خواهد ماند و به تقویت هویت فرهنگی کمک می‌کند. این کار باعث نشاط و همبستگی در جامعه می‌شود. بنابراین نوآوری اهمیت زیادی دارد. باید سنت‌ها را با خلاقیت ترکیب کنیم تا جذاب‌تر شوند. مثلاً برگزاری کارگاه‌هایی برای آموزش تهیه غذا‌ها یا دسر‌های شب یلدا، یا مسابقات هنری برای طراحی سفره یلدا می‌تواند جذاب باشد. همچنین استفاده از روش‌های تبلیغاتی مدرن و تولید محتوای بصری و فیلم‌های کوتاه درباره نحوه برگزاری مراسم، تأثیرگذار خواهد بود. گاهی اوقات، جوانان شاید ارزش‌های این مراسم‌ها را به درستی درک نکنند. ممکن است شب یلدا یا دیگر مراسم‌های سنتی را قدیمی و فاقد جذابیت بدانند. اگر بتوانیم این آیین‌ها را با زبان خودشان معرفی کنیم یا جنبه‌های جدیدی از آنها را نشان دهیم، احتمالاً تمایل بیشتری برای شرکت خواهند داشت. به عنوان مثال، استفاده درست از شبکه‌های اجتماعی می‌تواند به جذابیت جشن یلدا کمک کند. همچنین برگزاری مسابقات و چالش‌های مرتبط با شب یلدا می‌تواند نظر جوانان را جلب کند.
ممکن است برخی افراد نسبت به این تغییرات مقاومت نشان دهند؟
طبیعی است، اما تغییر همیشه ضروری است تا بتوانیم با زمان پیش برویم، اما نکته مهم این است که تغییرات باید با احترام به ریشه‌ها انجام شوند، یعنی نباید هویت اصلی فرهنگ تحت تأثیر قرار گیرد. ما باید نشان دهیم نوآوری نه تنها تهدیدی برای سنت نیست، بلکه مکمل آن نیز هست. وقتی مردم ببینند تغییرات باعث غنای بیشتر فرهنگ‌شان شده است، احتمالاً استقبال بیشتری خواهند کرد، بنابراین ترکیب سنت با نوآوری یکی از بهترین راهکار‌ها برای جذب نسل جدید است. باید نشان دهیم چگونه سنت‌ها هنوز هم زنده هستند و چگونه می‌توانند زندگی روزمره ما را غنی‌تر کنند. در نهایت هدف ما حفظ فرهنگ غنی‌مان همراه با پذیرش تغییرات مثبت است تا بتوانیم هویتی قوی‌تر بسازیم که نه تنها نسل حاضر، بلکه نسل‌های آینده نیز بتوانند از آن بهره‌برداری کنند؛
و سخن آخر...
امیدوارم همه بتوانیم سهم خود را در حفظ فرهنگ غنی کشورمان ایفا کنیم تا نسل آینده نیز بتواند از زیبایی‌های آن بهره‌برداری کند. همچنین امیدوارم مسئولان توجه بیشتری به ترویج چنین آیین‌ها داشته باشند تا شاهد زنده ماندن فرهنگ‌های غنی ایران‌مان باشیم.