نویسنده: شقایق متقی، فارغ التحصیل مقطع کارشناسی ارشد رشته روابط بین الملل دانشگاه تهران

دیپلماسی ایرانی: یکی از مهم ترین رخدادهای احتمالی پس از سقوط بشار اسد، امکان شگل گیری یک هلال سنی در منطقه است. منظور از شکل گیری هلال سنی ایجاد یک اتحاد ژئوپلیتیکی میان کشورهای سنی مذهب در منطقه است که به احتمال بسیار قوی توازن قوا در منطقه را دستخوش تغییرات جدی خواهد کرد.

بررسی زمینه تاریخی و ژئوپلیتیکی مفهوم هلال سنی

مفهوم هلال شیعی برای نخستین بار توسط پادشاه اردن در سال 2004 مطرح شد. علاوه بر این، هلال سنی مفهومی است که در مقابل هلال شیعی مطرح شده است. هلال شیعی عبارت است از اتحاد بین ایران، عراق، سوریه (تحت رهبری علویان) و حزب الله لبنان است که به تقویت نفوذ ایران در منطقه منجر شده است. کشور سوریه به عنوان یکی از پایه های مهم هلال شیعی، نقش محوری در حفظ توازن قدرت به نفع شیعیان و محور شیعی داشته است. می توان گفت که سقوط بشار اسد نشانی بر پایان نفوذ علویان در این کشور و سرآغاز تشکیل یک محور جدیدی به رهبری کشورهای سنی مذهب است.

در صورت تشکیل هلال سنی به رهبری کشورهای سنی مذهب در منطقه خاورمیانه، کشورهایی از جمله ترکیه، قطر، عربستان سعودی، اردن و مصر نقش کلیدی در این هلال ایفا خواهند کرد.

ترکیه

رجب طیب اردوغان به عنوان رئیس¬جمهوری ترکیه همواره به دنبال افزایش و تقویت نفوذ خود در جهان اسلام و در منطقه خاورمیانه بوده است. سیاست خارجی ترکیه در قبال سوریه مبتنی بر حمایت از گروه های مخالف بشار اسد بوده که نشان دهنده گرایش ترکیه به سمت تشکیل یک محور سنی در منطقه خاورمیانه بوده است. ترکیه خواهان این است که پس از تشکیل یک هلال سنی رهبری این هلال را از نظر سیاسی و اقتصادی به عهده بگیرد.

عربستان سعودی

تشکیل یک هلال سنی مورد حمایت کشورهای عرب سنی به ویژه عربستان سعودی خواهد بود. یکی از دلایل این امر رقابت ژئوپلیتیکی بین ایران و عربستان است. کشور عربستان از طریق حمایت های مالی که از گروه های سنی مذهب انجام می دهد، می تواند به صورت چشمگیری نفوذ خود را در منطقه افزایش دهد و تشکیل هلال سنی کمک شایانی به تحقق این هدف خواهد کرد. 

قطر

قطر به عنوان یکی از کشورهای تروتمند منطقه، از طریق سرمایه¬گذاری های گسترده و حمایت مالی از گروه های اسلامگرا سنی مذهب از جمله اخوان المسلمین، سعی در افزایش نفوذ خود در منطقه خاورمیانه دارد. در صورت تشکیل یک هلال سنی نقش قطر بسیار برجسته خواهد بود زیرا در زمینه‌ی تحقق اهداف سیاسی و اقتصادی خود می تواند با کشورهای دیگری مثل ترکیه و سایر کشورهای منطقه همکاری های گسترده ای انجام دهد.

مصر و اردن

سقوط بشار اسد می¬تواند دو کشور اردن و مصر را به سمت حمایت از تشکیل یک هلال سنی در منطقه تشویق کند. اردن به دلیل نزدیکی جغرافیایی به سوریه و مصر به دلیل نفوذ تاریخی در جهان عرب، نقش مهمی در هلال سنی و در معادلات منطقه ای ایفا خواهد کرد.   

بررسی عوامل تاثیرگذار در تشکیل هلال سنی

در شکل گیری هلال سنی عوامل متعددی ایفای نقش می کنند که مهم ترین آن ها عبارت است از خلاء قدرت در سوریه، رشد گروه های اسلامگرا، رقابت گسترده با ایران و نقش قدرت های بین المللی.

ایجاد خلاء قدرت در سوریه

محتمل است که پس از سقوط بشار اسد، یک خلاء قدرت در سوریه ایجاد شود که تمامی گروه های سنی مذهب که خواهان قدرت گیری خود و پر کردن خلاء حاصل شده آن باشند. در صورت بروز خلاء قدرت در سوریه پس از اسد، کشورهای منطقه به ویژه ترکیه و عربستان افزایش نفوذ در منطقه هستند و تلاش می کنند از طریق حمایت از گروه های اسلامگرا و متحد خود، پایه های تشکیل هلال سنی در منطقه خاورمیانه ایجاد کنند.

رشد گروه های اسلامگرا

می توان گفت که سقوط بشار اسد آغازی بر افزایش قدرت و نفوذ گروه های اسلامگرا سنی در منطقه باشد. بدون شک کشورهای سنی منطقه سقوط بشار اسد را به مثابه یک فرصت طلایی در جهت افزایش قدرت و نفوذ خود در سوریه و کاهش نفوذ ایران در نظر خواهند گرفت.

رقابت با ایران

یکی از عوامل اصلی و تاثیرگذار بر تشکیل هلال سنی، رقابت گسترده با ایران است. کشورهای سنی منطقه تلاش خواهند کرد تا به صورت چشمگیری نفوذ ایران را در سوریه و لبنان کاهش دهند و مانع از احیای محور شیعی شوند.

سقوط اسد و احتمال تشکیل یک هلال سنی مورد حمایت آمریکا و اتحادیه اروپا خواهد بود زیرا در صورت تشکیل این هلال، نفوذ روسیه و ایران نیز در سوریه به طرز چشمگیری کاهش پیدا خواهد کرد. 

پیامدهای تشکیل هلال سنی

ایجاد تغییرات در توازن قوا

در صورت تشکیل هلال سنی تغییرات گسترده¬ای در توازن قوا در منطقه خاورمیانه ایجاد خواهد شد. سقوط بشار اسد و تضعیف محور شیعی به رهبری ایران ممکن است نفوذ ایران را در این کشور کاهش دهد. شایان ذکر است که در صورت تشکیل هلال سنی، رقابت های منطقه ای در منطقه خاورمیانه تشدید خواهد شد.

احتمال تجزیه سوریه

چنانچه هلال سنی نتواند بر سر تشکیل یک ساختار سیاسی پایدار به توافق برسد، احتمال تجزیه کشور سوریه وجود دارد. در صورت تجزیه سوریه مناطق شمالی این کشور تحت نفوذ ترکیه قرار خواهد گرفت و مناطق جنوبی و شرقی در کنترل گروه های دیگر قرار خواهد گرفت.

پیامدهای اقتصادی

تشکیل هلال سنی و ایجاد همگرایی اقتصادی در منطقه خاورمیانه امکان ایجاد فرصت های اقتصادی جدید برای کشورهای سنی مذهب فراهم خواهد کرد. از طریق همکاری های اقتصادی و تجاری ایجاد شده بین کشورهای هلال سنی، این کشورها توانایی اقتصادی خود را افزایش خواهند داد و به طبع در بازارهای جهانی نیز نفوذ بیشتری کسب خواهند کرد.

چالش های ایجاد شده

هر چند تشکیل هلال سنی مزیت های بسیاری برای کشورهای سنی مذهب منطقه خواهد داشت، اما تشکیل این هلال مشکلاتی و چالش های بسیاری را نیر ایجاد خواهد کرد. این اختلافات عبارت است از اختلافات میان کشورهای سنی، مقاومت محور شیعی، دخالت قدرت ها در سطح بین المللی. یکی از مهم ترین اختلافاتی که ممکن است بین کشورهای سنی بروز کند عبارت است از اختلافات بین عربستان سعودی و قطر همچنین میان مصر و ترکیه است که می تواند باعث ایجاد مانعی جدی بر سر تشکیل یک محور دارای انسجام شود. کشورهای مذکور باید بر سر اولویت های اقتصادی و سیاسی خود به یک اجماع و توافق برسند. 

مقاومت محور شیعی

بدون شک ایران و متحدان آن از جمله حزب¬الله لبنان، قدرت و نفوذ خود را به سادگی تقدیم کشورهای منطقه نخواهند کرد. ایران و متحدان آن از تمامی ظرفیت‌های خود به ویژه ابزارهای نظامی، دیپلماتیک و سیاسی خود در زمینه جلوگیری از نفوذ و قدرت¬گیری هلال سنی استفاده خواهند کرد.

در صورت تشکیل هلال سنی در منطقه، بعضی از قدرت‌های غربی از تشکیل این هلال استقبال خواهند کرد و آن را مورد حمایت خود قرار خواهند داد. اما در سوی دیگر، روسیه و چین موضعی متفاوت اتخاد خواهند کرد و در برابر هلال سنی، حمایت بیشتری از هلال شیعی خواهند کرد.

نتیجه گیری

تشکیل هلال سنی پس از سقوط بشار اسد به علل و عوامل بسیاری بستگی دارد و به طبع تشکیل این هلال پیامدهای گسترده‌ی منطقه‌ای و بین المللی دارد. شکل گیری هلال سنی به تغییر در توازن قدرت در منطقه منجر خواهد شد و نقش کشورهای سنی مذهب در سطح بین المللی نیز باز تعریف خواهد شد. 

هلال سنی و آینده آن نامشخص است اما بدون شک سقوط اسد سر آغاز شکل¬گیری تحولات ژئوپلیتیکی گسترده در منطقه خاورمیانه خواهد بود.