مسجد به‌عنوان نخستین نهاد اجتماعی، فرهنگی و علمی در تمدن اسلامی، نقشی بنیادین در شکل‌گیری و گسترش این تمدن ایفا می‌کند و از صدر اسلام تا عصر طلایی تمدن اسلامی و دوران انقلاب اسلامی، مسجد نه‌تنها مکان عبادت، بلکه کانونی برای آموزش، پژوهش، تصمیم‌گیری‌های سیاسی و تقویت همبستگی‌های اجتماعی بوده است. برای تبیین گفتمان مسجد محوری جهت ادارۀ امور با محوریت مسجد در بین آحاد جامعه به پژوهش مسجدی و تألیف آثار پژوهشی بنیادین و کاربردی نیازمندیم.

یکی از لوازم ضروری در برنامه ریزی زیربنایی و اصولی فعالیت های متنوع و متکثر مسجد، داشتن شناخت دقیق وضعیت مطالعات و پژوهش های انجام شده در طی ادوار گذشته است. داشتن این اطلاعات پژوهشی جامع الاطرف موجب خواهد شد تا درک درست و شناخت عمیقی از وضعیت حال و گذشته مساجد داشته باشیم تا بر اساس داده ها و اطلاعات موجود به بهترین نحو برای آینده مسجد با هدف کسب موفقیت بیشتر و افزایش ضریب کارایی فعالیت های آن برنامه ای مدون و کارشناسی شده  ارایه نماییم.

به مناسبت فرارسیدن ۲۵ آذرماه، روز پژوهش گفتگویی با حجت الاسلام مجتبی فرهنگیان، پژوهشگر، مدیرکل پژوهش و مراکز پژوهشی حوزه های علمیه کشور، نویسنده کتاب های «مسجد، نماز، خانواده»، «مسجد و مرجعیت»، «بازشناسی مدل مدیریت مسجد»، پیرامون اینکه مشکلات امروز مساجد چقدر ناشی از فقدان پژوهش های راهبردی در این حوزه است، ترتیب دادیم که در ادامه مشروح آن را می خوانید:

مشکلات امروز مساجد در حوزه مدیریت، تامین محتوا برای جذب نسل جوان، زیرساخت های نرم افزاری موثر و جذاب و جایگزین شدن مراکزی مثل فرهنگسرا، حسینیه، هیأت به جای مسجد چقدر ناشی از فقدان پژوهش های راهبردی با نگاه به نیازها و رفع مشکلات مسجدی است؟

اساسا باید بگوییم ما با فقدان یک پژوهش راهبردی در حوزه مسجد روبرو هستیم، پژوهشی که ناظر بر اضلاع و عناصر متفاوت مسجد اعم از امام جماعت تا کارگزاران و قشربندی مخاطبان مسجد باشد و محتوا و پیامی تولید کند که این پیام تبدیل به بسته قابلیت تعمیم یافته بر شخصیت افراد باشد.

 امروز فضاهای سخت افزاری و فضاهای جدید ارتباطاتی که در سپهر اجتماعی رخ داده، تحت تاثیرانسان ها قرار گرفته است و ما در حوزه مسجد فاقد یک راهبرد منظم و منسجمی هستیم، به این معنا که ما نقشه ای را که هم تصویری از وضعیت موجود ارایه دهد و هم  وضعیت مطلوبی که باید به آن برسیم، نداریم، تا بر اساس همین راهبرد برنامه ای را طراحی، تنظیم و نقش آفرینان مسجد را نیز مسلح و مسلط کنیم و اطلاعات، دانش و مهارت های آنها را به روزرسانی، نوع مهارت ارتباطی آنها را استخراج و برهمین مبنا طرحی نو دراندازیم تا وقتی در یک حوزه کلان تر قرار گرفت، تبدیل به یک راهبرد برای مساجد شود.

در حوزه مسجد نهادهای سیاستگذار متعدد وجود دارد، اما نهادهایی که نگاه راهبردی داشته باشند، محدود است، اساسا علت آنکه امروز نهادی همانند فرهنگسرا جایگزین مسجد شده، به این علت است که  متولیان مساجد نتوانسته اند، برنامه منسجم و مدونی برای مساجد طرح ریزی نمایند، در برخی موارد هم که مسجدی موفق عمل کرده است به دلیل آن است که عنصر امام جماعت یا کارگزار آن مسجد با علاقه خود به مسجد رونق بخشیده است.

امروز ما در حوزه مساجد با یکی از مشکلاتی که مواجه هستیم این است که با یک خلاء محتوایی روبرو هستیم، اگر  نسل جوان (z) را جامعه آماری قرار دهیم، به جز برخی از مساجد آن هم به خاطر ویژگی های آن مسجد، ماهیت متفاوت امام جماعت، عناصر و کارگزاران مسجد که موجب جذب این نسل شده است و یا نوجوانان و جوانان به دلیل علاقه شخصی و خانوادگی و اعتقاداتشان در مسجد حضور می یابند، نتوانسته ایم برای مسجد جاذبه ایجاد نماییم که پاسخگوی این نسل شویم و ما اساسا هیچ برنامه و هدفی برای جذب نوجوانان و جوانان به مسجد نداریم.

 در حال حاضر در حیطه راهبردنگاری در عرصه ادبیات دینی، مناسک و برنامه های دینی که بتواند تاثیرگذار بر شخصیت و رفتار دینی افراد باشد، نیازمند بسته چندضلعی مبتنی بر نوع روان شناختی و نگاههای جامعه شناختی افراد برگرفته بر نوع نگاههای ارتباطی و مهارتی افراد و نیز مخاطب شناسی و قشربندی و به روز شده هستیم، از طرفی نیازمندیم که این راهبردها توسط امام و کارگزار مسجد برای جامعه هدف اقناع شود، همه اینها معضلات و حلقه های مفقود هستند که موجب شده است وضعیت مساجد ما نسبت به اوایل انقلاب که پایگاهی برای کادرسازی و تربیت نیرو بود، مطلوب نباشد، بنابراین در حوزه مساجد نیازمند پژوهش هایی هستیم که بتوانیم راهبردنگاری کنیم، راهبردها را عملیات برنامه ای نماییم، تا از این طریق برای اثربخشی مساجد گام های اثرگذاری برداریم.

پژوهش های کاربردی و قابل اجرا در میدان در حوزه مسجد و مسجد داری چقدر می تواند مشکلات مختلف و به ویژه عدم برقراری و پویایی مساجد را حل کند؟ علت آنکه پژوهش های مسجدی در حد کتاب  و طرح باقی مانده  قابل اجرا نیست، چیست؟

اگر میان پژوهش های کاربردی و میدان اجرا فاصله ای نباشد، این پژوهش ها می تواند راهگشای حل مشکلات مساجد باشد، اما موضوع مهم این است در بیشتر مواقع شاهد هستیم که بین میدان اجرا و پژوهش فاصله زیاد است، برخی کارشناسان این حوزه معتقد هستند که در حوزه مسجد پژوهش ها و مطالعات زیادی صورت گرفته است اما همانند برخی از کشورهای توسعه یافته که اندیشکده هایی که این پژوهش ها را به میدان عمل آورد، وجود ندارد. ما گروه، کمیته و مکان مشخصی که تجربه افزایی نماید و تجربه ها را به اشتراک بگذارد و از دل تجربه ها مولفه هایی را برای مدیریت مسجد و جامعه انسانی مسجد ارایه نماید، نداریم، همه اینها دست به دست هم داده و موجب شده است که وضعیت موجود ما وضعیت تقریبا نابسامانی باشد.

ضرورت دارد که در حوزه مسجد قرارگاه‌های ذی‌ربط طراحی و شکل بگیرد که با استفاده از جوانان باسواد و مومن و انقلابی پژوهش های صورت گرفته را دسته بندی و به میدان عملیاتی آورد. بخشی از مشکلات به دلیل نبود چنین قرارگاهی است، اما یکی از مشکلات دیگری که با آن مواجه هستیم این  است که در برخی مواقع هم شاهدیم که اگر چنین قرارگاهی هم شکل بگیرد در چنین قرارگاهی، افراد تربیت شده برای برنامه سازی ذیل پژوهش را نداریم، به این معنا که افرادی که دارای تجربه هم افزا و دانش مبتنی بر پژوهش باشند، وجود ندارد یا کم است و اساسا نگاهشان به این مساله نگاه سازمانی اداری است، همین نگاه موجب شده است که به اهداف بلندمدت دست نیابیم.

اگر هر سال ۵ تا ۶ برنامه کاربردی که در حوزه مساجد طراحی شده است را مورد بازخورد گیری از جامعه هدف قرار دهیم و سپس آن را بهینه سازی کنیم در این زمینه به موفقیت هایی دست می یابیم، اما فاصله پژوهش و میدان عمل یکی از مشکلات موجود در این زمینه است.

همان طور که گفتم اگر در برخی موارد هم درجذابیت، رونق و نیز کاهش آسیب های مساجد موفق عمل شده است، به دلیل ذوق و سلیقه شخصی افراد بوده است و ائمه جماعات، هیأت امنا، صاحب نظران و کارگزاران مساجد در این حوزه به خوبی عمل نموده اند، اما واقع عمل این است که با یک خلا جدی محتوایی در مورد مساجد روبرو هستیم.

وجود دستگاههای متعدد برای مدیریت مساجد چقدر در کاربردی نشدن پژوهش های مسجدی دخیل است؟

 در حوزه مسجد مشکلات متعددی وجود دارد، یعنی اگر در حوزه مسجد پژوهش های گسترده ای هم داشته باشیم و آماده برای اجرا شود، مادامی که مدیریت درستی برای اجرا شکل نگیرد و امام جماعت و نیروهای کارگزار مسجد درک وسیعی و ارتباط عمیق با این پژوهش برقرار نکنند،  نمی توان استفاده بهینه نمود و کارآمدی نخواهد داشت.

مهمترین بخش در اتصال پژوهش به میدان عمل و راهبردنگاری و به روزرسانی مطالعات، طراحی برنامه ها، دانش افزایی و مهارت افزایی نیروهای مسجدی مربوط به مدیریت مسجد است در این زمینه ضعف های جدی و مشهودی وجود دارد و در بدنه مدیریت مساجد با ضعف منابع انسانی روبرو هستیم، از طرفی در مساجد با تعدد و تکثر منابع مدیریتی و سیاستگزارمواجه هستیم که با یکدیگر هم افزا و هم راستا نیستند و اتفاقا اثربخشی آنها همدیگر را هم خنثی می کند یا جنبه منفی دارد، تا زمانی که این مشکلات حل نشود، پژوهش ها نیز نمی توانند، مشکلی را حل کند.