«کاسپین» اسبی ثبت شده در فهرست آثار ملی ایران است که اینک در چند قدمی ثبت جهانی یونسکو قرار گرفته است.
نامش با دریاچه‌ای گره خورده که قرن‌ها بر ساحل آن زیست کرده و پرورش یافته و می‌یابد، آری اسب کاسپین را با نام لاتین «Caspian horse» و نام‌هایی چون گیل اسب، اسب گیلان، اسب شاه و اسبچه خزری (که امروز می‌گویند این نام اشتباه است چرا که اسب کاسپین به هیبت یک اسب کامل است) می‌شناسند.
این اسب ۱۲۸ سانتیمتر قد دارد و با پیشانی کمی محدب، گوش‌ها و پوزه ای کوچک و منخرین (دو سوراخ بینی) باز، سریع، سبک و چابک است و تناسب اندام یک اسب بزرگ با سُمی بسیار سفت و بیضی شکل دارد که این نژاد را از نعل بندی بی‌نیاز می‌کند.
اسب کاسپین با وجود استخوان‌بندی بسیار قوی و محکم، به لحاظ اندام حرکتی بسیار ظریف است در واقع در عین قدرت و قوی بودن ظریف و زیباست و در طبیعت با رنگ‌های متنوع سفید، سیاه، نیلی یا خاکستری، کُرنگ (از خانواده قهوه‌ای) و کَهر مشاهده می‌شود و در مقایسه با اسب‌های پونیک کوچک با دست و پای کوچک و شکم برآمده، اسبی مینیاتوری و از شاهکارهای خلقت است که از تالش در غرب گیلان تا بهشهر مازندران در نزدیکی دشت ترکمن پراکندگی جمعیتی دارد.
این نژاد از اسب‌های ایران در مهر ۱۴۰۲ در راستای اجرای مواد ۱۱و ۱۲ قانون الحاق جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون حراست از میراث فرهنگی ناملموس مصوب سال ۱۳۸۴ مجلس شورای اسلامی و مواد ۲و ۳ آیین‌نامه اجرایی قانون مذکور مصوب ۱۳۸۷ هیئت وزیران به شماره ۲۸۷۸ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد.
گذرگاه تاریخی اسب کاسپین
در خصوص چگونگی شناسایی اسب کاسپین روایتی که از سوی کارشناسان نقل می‌شود تقریباً یکسان است همه از بانویی آمریکایی الاصل به نام لوئیز فیروز نام می‌برند که بیش از ۴۰ سال همراه همسرش نرسی فیروز به پرورش اسب در ایران پرداخت.
این بانو به‌دنبال یافتن اسب‌های کوچک برای آموزش سوارکاری به فرزندان خود در سفری که در سال ۱۳۴۴ شمسی برابر با ۱۹۶۵ میلادی به سواحل جنوبی دریای خزر و یکی از روستاهای آمل داشت نخستین بار اسبچه خزر (اسب کاسپین) را به‌صورت تصادفی در حالی که به گاری بزرگی بسته شده بود، مشاهده کرد که کیسه‌های سیمان را جابه‌جا می‌کرد؛ فیروز متوجه شد تعدادی از بقایای این نژاد در آن منطقه وجود دارد.
او دو اسب کاسپین را از مردم محلی خرید و از آمل به تهران آورد و بعد از مدتی آموزش به آن‌ها، از روی کنجکاوی در زمینه ارتباط این اسب‌ها با حجاری‌های تخت جمشید، تصمیم به تحقیق روی این نژاد گرفت و با فرستادن نمونه خون، استخوان و موی این اسب به اروپا به نتایج جالبی دست یافت.
اسب کاسپین قدیمی‌ترین اسب خونگرم دنیاست؛ شواهد ژنتیکی، گرافیکی و استخوان‌شناسی و نقوش سنگی روی پلکان‌های تخت جمشید و مُهرها و مجسمه‌های بر جای مانده از آثار تمدن‌های باستانی همگی دال بر وجود اسب کاسپین از زمان‌های دور است.
نژادی در خطر انقراض
مرکز تحقیقات علوم دامی و مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین در راستای عمل به وظایف حاکمیتی که برعهده دارند برای حفظ و تنوع ژنتیکی و نیز هویت‌گذاری اسب کاسپین در سطح استان و کشور ۴۰۰ رأس اسب کاسپین را در گیلان شناسایی، رصد، پایش و هویت‌گذاری کرده است و در کنار آن پروژه‌های تحقیقاتی را حول محورهای مختلف علمی از جمله اصلاح نژاد، فیزیولوژی و رفتارشناسی این اسب دنبال می‌کند.
معاون پژوهش و فناوری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گیلان با تأکید بر اینکه پایش، شناسایی، ثبت جمعیت‌ها، نژادها، دام و طیور بومی هر کشور ضرورتی انکارناپذیر است، گفت: اسب کاسپین  قدیمی‌ترین نژاد اسب جهان و یکی از گونه‌های در معرض انقراض است که حفظ ذخایر ژنتیکی این اسب ضروری است.  
مسئول مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی گیلان،  اسب کاسپین را یکی از چهار جد اسب خونگرم دنیا دانست و افزود: اسب‌های عرب نیز از اسب کاسپین مشتق شده‌اند اما اکنون جمعیت این اسب‌ها در جهان و ایران بسیار معدود  است و یک نژاد در معرض خطر انقراض محسوب می‌شوند.
هوشنگ دهقان‌زاده افزود: تحقیقات «گاس کاتران» از دانشگاه کنتاکی آمریکا که به‌وسیله مارکرهای ژنتیکی و آنالیز DNA، فسیل و بقایای اسب کاسپین انجام شده تأیید می‌کند این اسب منشأ تمام اسب‌های شرقی دنیا و یکی از نژادهای پایه در سطح بین‌المللی است که ذخیره ژنتیکی بسیار ارزشمندی دارد.
اسب اصیل جنگل‌های هیرکانی 
دهقان‌زاده ادامه داد: اسب کاسپین متعلق به خطه شمال و جنگل‌های هیرکانی است و نژادهای بومی کشور طی سال‌های متمادی نسبت به بیماری‌ها و انگل‌های رایج منطقه و اقلیم‌های مختلف سازگاری یافته‌اند که در وهله نخست تحت تأثیر انتخاب طبیعی و در مرحله بعد تحت تأثیر انتخاب پرورش دهندگان ایجاد، توسعه و گسترش پیدا کرده‌اند.
وی با اشاره به اینکه تاکنون  ۲۸ رأس اسب کاسپین به کشورهای مختلف از جمله استرالیا، نیوزیلند، آمریکا، سوئد، دانمارک و  نروژ صادر و تکثیر شده است، گفت: اکنون نیز حدود ۲ هزار ۳۴۶ رأس اسب کاسپین در دنیا ثبت شده است که این آمار از گذشته تاکنون بوده و امروز بسیاری از این اسب‌ها زنده نیستند؛ طبق آمار انجمن حفاظت از اسب کاسپین حدود ۷۱۵ رأس اسب زنده و در سن تولیدمثل در کشورهای مختلف دنیا وجود دارد.
دهقان‌زاده تصریح کرد: اروپا با ۲۹۷ رأس، آمریکا با ‌۲۱۸ رأس، ایران با ۸۸ رأس، استرالیا ۴۹ رأس، سوئد ۴۸ رأس و نروژ با ۱۵ رأس بیشترین تعداد اسب کاسپین مولد ثبت شده بین‌المللی را دارند. مسئول مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین افزود: در ایران ۳۳۱ رأس اسب توسط انجمن حفاظت و با همکاری مؤسسه علوم تحقیقات دامی زنده و مولد شناسایی و ثبت شده اند که ازاین تعداد ۱۷۸ رأس اسب کاسپین در گیلان و ۶۰ رأس اسب در مازندران، کرمان ۴۵ رأس و البرز ۱۹ رأس وجود دارد و پیش‌بینی می‌شود با شناسایی بیشتر اسب‌های کاسپین در کشور، تعداد این اسب ها به ۵۰۰ رأس برسد.
دهقان‌زاده ادامه داد: از حدود ۱۷۸ رأس اسب کاسپینی که در گیلان وجود دارد حدود ۴۷ رأس در این مجتمع نگهداری می‌شود و ۱۳۱ رأس اسب دیگر در پنج مرکز شاخص پرورش‌دهنده این نژاد اسب و تعداد محدود دیگری به‌صورت پراکنده در سطح شهرستان‌های مختلف استان نگهداری می‌شوند.
نگارش تبارنامه اسبچه خزری
رئیس بخش تحقیقات علوم دامی و مسئول مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین، ذخیره ژنتیکی این اسب را بسیار با ارزش اعلام کرد و گفت: شناسایی اسب‌های کاسپین خالص در دستور کار قرار گرفته است تا تبارنامه اسب کاسپین براساس این جمعیت پایش شده و با کمک انجمن حفاظت از اسب‌های کاسپین و مؤسسه تحقیقات علوم دامی، مرکز اصلاح نژاد کشور نگارش و چاپ شود. وی گام نخست در تهیه این کتاب را کامل بودن اطلاعات و اثبات خلوص اسب‌های کاسپین اعلام کرد و افزود: برای نگارش کتاب انصاب باید به تعدادی از جمعیت پایه برسیم و این فرایند باید پس از بررسی در کتاب منعکس شود.
رئیس بخش تحقیقات علوم دامی و مسئول مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین این اسب را بسیار آموزش‌پذیر و باهوش دانست و گفت: این نژاد برای آموزش سوارکاری به کودکان و نوجوانان بسیار مناسب است و ضرورت دارد با افزایش جمعیت این اسب‌های مینیاتوری راه برای ثبت آن در یونسکو هموار شود.
دهقان‌زاده با اشاره به فعالیت‌های گسترده‌ای که در زمینه حفاظت از این اسب در حال انجام است، اظهار کرد: هم اکنون کارزاری برای ثبت جهانی اسب کاسپین تشکیل شده تا زمینه ثبت آن در یونسکو فراهم شود.
ممنوعیت صادرات کاسپین 
این مسئول با اشاره به جمعیت اندک این نژاد در سطح کشور گفت: با توجه به جمعیت موجود اکنون زمینه صادرات این نژاد فراهم نیست ضمن آنکه نه تنها صادرات اسب کاسپین بلکه صادرات هر نوع اسبی از کشور ممنوع است اما امید می‌رود در آینده با افزایش تعداد آن‌ها امکان صادرات و ارزآوری برای کشور از این ناحیه فراهم شود.