سرویس دین و اندیشه خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): به شور و اشتیاق مردم برای حضور در مهمانی کیلومتری غدیر هر سال افزوده می‌شود. در سال‌های اخیر این اتفاق جمعی که از دل مناسبات جامعه ایرانی بیرون آمده است تنها به شهر تهران محدود نشد و در شهرهای مختلف ایران رخ داد.
در خصوص ابعاد گوناگون این اتفاق بزرگ با زهرا شهرزاد، عضو هیئت علمی گروه فرهنگ پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات به گفتگو پرداختیم.
مهمانی کیلومتری غدیر مکمل هر امر محلی دیگری در حوزه غدیر است
شهرزاد درباره پیامدهای اجتماعی-فرهنگی مهمانی کیلومتری عید غدیر گفت: وقتی کار مثبت بزرگی رخ می‌دهد، این کار بزرگ محصول هماهنگی‌های ستادی بسیار بزرگ و سخت است. مهمانی کیلومتری غدیر و ایجاد این صدای بلند در رساندن پیام غدیر، مکمل هر امر محلی دیگری در حوزه غدیر است. من به خاطر دارم در سال‌های گذشته که اطعام غدیر در محله‌های نابرخوردار جنوب تهران توزیع می‌شد، معمولاً کودکان و مردم از علت و چرایی این اطعام چیزی نمی‌دانستند علی رغم اینکه این افراد، ساکن تهران بودند و الزاماً از خانواده‌های غیر مذهبی نیز نبودند اما این خبر آنقدر صدادار نشده بود که به گوش آن‌ها برسد.
وی افزود: ما در مورد عید غدیر به طور خاص، مناسک متعین شده‌ای از زبان معصوم داریم و یکی از بزرگترین منسک‌ها که در خطبه غدیر نیز هست بحث ابلاغ است. چیزی که سفارش پیغمبر است، رساندن خبر غدیر از پدر به پسر است. مسیر رساندن یک امر فرهنگی هم می‌تواند یک مسیر شخصی و جزئی باشد و هم می‌تواند یک ساختار حاکمیت شیعی عهده دار آن باشد. اگر در شکل کلان نگاه کنیم، «ولی» جامعه نقش پدر را دارد که باید پیام را به ابنا برساند. از این جهت بلند کردن پرچم عید غدیر و برگزاری مهمانی عید غدیر، در ذیل مسئله ابلاغ فهم می‌شود.
او در مورد منسک‌سازی‌های مذهبی که برخی تحلیلگران مطرح کرده‌اند، گفت: وقتی در ابعاد کلان به مسئله‌هایی مانند اربعین و اعتکاف و یا جشن غدیر که تسهیل‌گری در اجرای آن رخ می‌دهد، نگاه می‌کنید، شما می‌توانید به هر یکی از این پدیده‌ها برچسب منسک‌سازی را بچسبانید. می‌توان این امور را از زبان شارع فهم کرد که آیا چنین رویدادهایی منسک‌سازی است و یا فرآیند طبیعی توسعه تمدن است؟ آن چیزی که من فهم کرده‌ام این است که شیعه در شکل تاریخی خود، نوعاً در مواجهه با دیگری‌های خودش در اقلیت بوده است. در دوره ائمه به طور خاص تا در دوره امام زمان (عج)، مناسکی که ائمه داشته‌اند مناسکی جزئی و خاص بوده است. زیارت‌ها، عزاداری سیدالشهدا و آدابی که در مورد عید غدیر وجود دارد ابزاری برای بقای فرهنگی در تاریخ شیعه بوده‌اند.
او ادامه داد: وقتی به گذشته تاریخی خود نگاه کنیم، نوعاً شیعه آنچنان در موضع قدرت خود نبوده است، بنابراین صورت مناسکی کنش‌های شیعه، ما را به به عنوان یک اقلیت درخوری متمایز می‌کرده است و می‌توانست هویت فرهنگی ما را تا دوره رسیدن قدرت استمرار بدهد. ما اکنون در ذیل فضای جمهوری اسلامی که مهمانی کیلومتری غدیر در آن رخ می‌دهد فضای اقلیت را حس نمی‌کنیم. با توجه به به آیه «الَّذینَ إِن مَکَّنّاهُم فِی الأَرضِ أَقامُوا الصَّلاةَ»، مکنت همیشه بار اقامه امور دینی همچون مناسک و دیگر حوزه‌ها را بوجود می آورد. اجرای مناسک در زمانی که در صدر یا ذیل امور هستید متفاوت است.
برچسب‌منسک سازی خوانش رمانتیک و غیر اجتماعی و خلوص‌خواهانه است
شهرزاد گفت: یک نگاه خلوص‌خواهانه و سخت گیرانه و ایدئالی به اجرای منسک در تحلیل‌ها وجود دارد که تا حدی رمانتیک است. خود ائمه می‌گویند منسک در همه افراد به غایت نمی‌رسد ولی چنین مناسکی مانند مهمانی غدیر مسیری را فراهم می‌کند. بنابراین برچسب منسک‌سازی عید غدیر دو پایه دارد: اولین پایه آن، خوانش رمانتیک و غیر اجتماعی و خلوص خواهانه است و پایه دیگر این برچسب‌سازی‌ها در رویکرد انتقادی به حاکمیت است. من احساس می‌کنم که از فضا و ادبیات دین بویژه در مورد عید غدیر و بحث ابلاغ، کار بزرگ کردن و به گوش رساندن حاصل می‌شود و نباید به هویت شیعۀ در خود و بی سرصدا اکتفا کنیم چراکه ما در موقعیت متفاوتی هستیم.
شهرزاد در مورد ظرفیت جشن غدیر درباره یکپارچه کردن جامعه ایرانی گفت: مناسبات دینی در کشور ما همیشه محل مناقشه است. سوالاتی نظیر اینکه آیا مردم با ظواهر متکثر و سبک زندگی‌های متنوع خود دیندار یا ضد دین هستند؟ و دین چه میزان از ابعاد هویتی آن‌ها را پر می‌کند؟ همیشه وجود داشته اند.
او گفت: من زمانی که راجع به مرگ‌اندیشی از آدم های گوناگون به لحاظ ظاهری مصاحبه می‌کردم، همیشه این تصویر داشتن ذهنیات و باورهای دینی تکرار و تداعی می‌شد. می‌خواهم بگویم وقتی در فضای تفهمی وارد قضیه باورها و مناسک دینی می‌شوید آدم ها علی رغم ظواهر متنوع شان، در اقسامی دیندار هستند. این موضوع در جشن‌هایی مثل غدیر، عزاداری محرم، اربعین و منسک‌های دینی عمومی خود را نشان می‌دهد. دین چتری را بر فراز افراد جامعه شکل می‌دهد و از این رو جشن‌هایی مانند مهمانی غدیر رواداری اجتماعی را بالا می‌برند. و سبب افزایش حب میان افراد حول حب برتر امیرالمومنین، می‌شود و سو تفاهم‌ها را کم می‌کند. مهمانی غدیر قابلیت و ظرفیت‌هایی دارد که شکاف‌های جامعه ایرانی را پر می‌کند.
داشتن مناسک مشترکی مانند مهمانی غدیر یکی از ابزار های ابراز هویت تمدنی است
شهرزاد در پایان با اشاره به مقایسه رویداد مهمانی کیلومتری غدیر و رویداد تمدنی اربعین گفت: مواجهه با جهان سکولار و بازیابی هویتی در قبال سکولاریسم که در جهان بروز پیدا کرده است، تنها چالش هویتی ما در جمهوری اسلامی نیست. معمولاً ما ایرانیان به واسطه زبان یا ملاحظات فرهنگی و جامعوی از ساحت‌هایی که انسان‌ها در اقصی نقاط جهان نسبت به این مواجهه و برخورد با هسته سخت هویت خود دارند، دور هستیم. این انسان ها برای بازگشت به هویت دینی تقلا می‌کنند.
من احساس می‌کنم علتی که در حوادثی مانند اربعین و مراسم مناسک‌محور دیگر حلقه‌های مردم بهم پیوند می‌خورند، جایگاهی است که مناسک برای حفظ هویت دارد. مناسک اختصاصی به دینداران ندارد. وقتی خاندان سلطنتی برای تاجگذاری مناسک می‌سازد تنها به دلیل عقبه‌دار بودن این سنت نیست بلکه علت آن قدرتی است که در مناسک مشترک برای حفظ و امتداد هویت وجود دارد. منسک به تجلی هویت کمک می‌کند. شما نمی‌توانید تمدن را بدون لوازم آن بسازید. داشتن مناسک مشترکی مانند مهمانی غدیر یکی از ابزار های ابراز هویت تمدنی ماست. در این مهمانی غدیر نیز یک زیرساخت حبی وجود دارد. وقتی پهنه‌ای از جمعیت با محوریت محبت امیرالمومنین جمع بشوند نشان از احتیاج و تشنگی در یک عرصه فرهنگی برای ابراز هویت است.
∎