به گزارش خبرگزاری ایمنا، آنچه از تورق تاریخ سرزمین‌مان به دست می‌آید آن است که جشن شب یلدا، آئینی مذهبی و ملی تلقی می‌شده است که ایرانیان آن را از قدیم به بهانه پیروزی نور بر تاریکی پاس می‌داشته‌اند، چراکه اول دی از طول تاریکی شب کاسته می‌شود و زمان نورافشانی مهر یا میترا است.
یلدا در کنار نوروز و چهارشنبه‌سوری از قدیمی‌ترین جشن‌های ایرانی به شمار می‌رود و این شب در تمام شهرهای سرزمین پهناور ایران با آداب و رسوم خاص برگزار می‌شود.
یلدا، جشنی ایرانی و سراسر فرهنگ، هنر، آداب و رسوم، ادب، شعر و تمدن است. آئین شب یلدا، حکایت‌گر روح پاک ایرانیان است، ایرانیانی که در طبیعت و تغییر «لیل» و «نهار» نیز سراغ فرهنگ رفته‌اند و دل و جان خود را در فرهنگ غنی ایرانی شست‌وشو داده‌اند. مردم در جای جای ایران به نحوی یلدا را گرامی می‌دارند، اگرچه که کلیات این آئین مشترک است اما بعضی اقوام به نحوی متفاوت‌تر این آئین کهن را گرامی می‌دارند.
احمد زارع، پژوهشگر ادبیات عامیانه می‌گوید: یلدا یک جشن ملی و مذهبی بوده که در اندیشه شاعران کشور از دیرباز تاکنون پر آوازه بوده است و از آن به عنوان جنگ خیر و شر، جنگ تاریکی و روشنی یاد می‌شود.
وی می‌افزاید: یلدا برخلاف سایر جشن‌ها یک جشن ملی است و عموم مردم از جمله مسلمان، زرتشتی و مسیحیان آن را برگزار می‌کنند.
این پژوهشگر ادبیات عامیانه خاطرنشان می‌کند: شب یلدا از واژه سریانی به معنای زایش و تولد است، در حقیقت زایش خورشید و ایزد مهر است و حتی در مناطق مختلف دنیا این شب را گرامی می‌دارند.
زارع ادامه می‌دهد: یلدا در گذشته در نقاط مختلف ایران، افغانستان، تاجیکستان و سایر کشورها با رسم و رسوم خاص هر کشور سپری می‌شد، میوه‌هایی که در این شب استفاده می‌شود سرخ رنگ همچون انار، هندوانه و سیب سرخ است و در بعضی مناطق کندو تنبل نیز استفاده می‌شود که استعاره از خورشید است، این میوه در همدان به صورت پخته شده در شب یلدا سرو می‌شود.
گرامیداشت شب چراغ میان شیرازی‌ها
وی تصریح می‌کند: غذای ویژه‌ای که مردم شیراز در شب یلدا طبخ می‌کنند، هویج پلو، سبزی پلو با ماهی یا کلم پلو است. در این شب مردم شیراز آجیل شیرین مصرف می‌کنند که مغز گردو، پسته، بادام، قیصی و برگه زردآلو دارد؛ شیرازی‌ها تنقلات شور استفاده نمی‌کنند و بیشتر مصرف میوه‌های خشک شده میان آن‌ها متداول است.
این پژوهشگر تاکید می‌کند: شیرازی‌ها در گذشته با مشعل و فانوس در خانه گرم بزرگ قوم جمع می‌شوند و ضمن برافروختن آتش و برآوردن چراغ‌های همراه، از قدرت اهریمن تاریکی می‌کاهند. این آتش را تا طلوع و تولد دوباره خورشید پاس می‌دارند و به باور برخی نام این شب، شب چله و شب چراغ است.
زارع اضافه می‌کند: علت نام‌گذاری این شب به شب چله به این دلیل است که آغاز چهل بزرگ است که از دی تا دهم بهمن است و جشن سده نامیده می‌شود و دهم تا سی‌ام بهمن چله کوچک نامیده شده است.
وی تاکید می‌کند: مردم در شب چله به مشاعره، شاهنامه‌خوانی و حافظ‌خوانی می‌پردازند. تفال به حافظ، روایت قصه و مَثل‌های تاریخی از بزرگ فامیل جز جدانشدنی آئین شب یلدا برای شیرازی‌ها است.
این مدرس گردشگری اظهار می‌کند: در بعضی خانواده‌ها، مردم شیراز در شب چله فال کلوک می‌گیرند، کلوک کوزه‌های دهان گشادی است که روغن شیره، رب انار یا ترشی در آن می‌ریزند و روی کوزه را با لعابی سبز می‌پوشانند.
زارع ادامه می‌کند: فال کلوک مخصوص بانوان بوده و مرسوم است که کلوکی به مجلس می‌آورند و هرکدام از خانم‌ها علامت یا نشانه‌ای در کلوک می‌اندازد، سپس دختر بچه‌ای جلو می‌آید، دست در کلوک می‌کند و یکی از نشانه‌های داخل کلوک را در می‌آورد و به دیگران نشان می‌دهد، سپس زنی ترانه محلی می‌خواند و هر شخصی از ترانه مخصوص به خود به نتیجه‌ای می‌رسد، البته به جای ترانه اشعار ناب حافظ خوانده می‌شود.
وی خاطرنشان می‌کند: چهل بیت، فال دیگری است که در بعضی مناطق فارس در شب یلدا گرفته می‌شود، این فال بیشتر مخصوص خانم‌ها است و نه تنها برای شب یلدا بلکه در سایر ایام گرفتن این فال مرسوم بوده است.
پژوهشگر ادبیات عامیانه شهر شیراز اظهار می‌کند: دود کردن اسپند از دیگر رسوم مردم شیراز در شب چله است، این رسم به منظور دور کردن انرژی‌های بد انجام می‌شود، جایگاه شب یلدا در اشعار حافظان بزرگی همچون حافظ و سعدی شیرازی و در روایات و ضرب‌المثل‌ها مشهود است.
تهیه «کالک تورش» در کردستان
امیر صادقی، کارشناس ارشد مردم‌شناسی با اشاره به آداب و رسوم مردم کردستان در شب چله، می‌گوید: شب یلدا را در کردستان «شه‌و چله» (شب چله) یا «شه و زمسان» (شب زمستان) می‌نامند، شبی که پیش از فرارسیدنش هیجان و شور خاصی را میان مردم برمی‌انگیزد.
وی می‌افزاید: اصلی‌ترین ویژگی شب چله، گردآمدن خانواده‌ها با هماهنگی قبلی در کنار هم است، به نحوی که یک هفته قبل از آن مشخص می‌شود که شب چله این سال در خانه چه کسی جمع شوند.
این کارشناس ارشد مردم‌شناسی تصریح می‌کند: در خانواده‌هایی که پدر در قید حیات باشد، معمولاً فرزندان با عروس‌ها و دامادها شب چله را در آنجا می‌گذرانند، اما برای زوج‌ها همچون خانواده پدر خانم و پدر شوهر هر دو مطرح است و معمولاً نوبت را رعایت می‌کنند.
صادقی اضافه می‌کند: در تدارکات این جشن سنندجی‌ها چند ماه قبل از شب چله، خربزه‌های کوچکی که از روستای گردشگری سراب قامیش تهیه می‌شود را در تفاله سرکه می‌اندازند تا برای این شب «کالک تورش» (خربزه ترش) که از اصلی‌ترین موارد سفره است را داشته باشند؛ پس از خوردن غذای چرب و سنگین شب چله، میل کردن این خربزه ترش هضم غذا را آسان می‌کند و باعث می‌شود بقیه شب نیز بتوان از تنقلات متنوع و میوه‌های رنگارنگ شب چله استفاده کرد.
وی ادامه می‌دهد: علاوه بر این، چند ماه قبل از زمستان خوشه‌های انگور را برای شب یلدا نخ و در زیرزمین یا اتاق دارای سایه از سقف آویزان می‌کنند که به آن «آن و» می‌گویند.
این کارشناس ارشد مردم‌شناسی با بیان اینکه غذای مخصوص شب یلدا در استان کردستان معمولاً دلمه و رشته پلو است، اظهار می‌کند: در این شب اگر همسایه‌ها مایل باشند از غذایی که تهیه کرده‌اند به همدیگر می‌دهند که به آن «کاسه هاوسا» می‌گویند.
صادقی می‌گوید: پس از صرف شام، نوبت به خوردن تنقلات و خشکبار می‌رسد که انجیر خشک، برگ گلابی، برگ زردآلو، هسته زردآلو، توت خشک، تخمه بو داده کدو و گندم برشته که با شیره گز مخلوط شده و به صورت گلوله‌های کوچکی درآمده از خشکبارهای شب چله در کردستان است.
وی تاکید می‌کند: میوه‌های شب چله که شامل هندوانه، سیب، گلابی، به و انار می‌شود از ضروریات شب چله است، برخی خانواده‌ها برای خوردن میوه‌های شب چله سفره می‌اندازند و در برخی دیگر به روال امروزی است.
از رسوم جالبی که در شب یلدا در کردستان هنوز رایج است می‌توان به خوانچه بردن (کادو عروس) از طرف خانواده پسر برای نامزدش، نام برد. در این خوانچه‌ها باید از شام گرفته تا خشکبار و میوه را برای خانواده عروس ببرند، به نحوی که آن شب، خانواده عروس برای برگزاری شب چله هیچ اقدامی نکرده باشد، به علاوه هدیه‌ای گران‌بها از پارچه یا قطعه‌ای طلا برای عروس خانم برده می‌شود.
کارشناس ارشد مردم‌شناسی در کردستان اضافه می‌کند: در این شب بلند به دلیل اینکه وسایل ارتباط جمعی همچون امروز در میان خانه‌ها وجود نداشته، انواع سرگرمی‌ها همچون فال حافظ و انجام بعضی بازی‌های محلی که معروف‌ترین آن «گوروابازی» یا جوراب بازی است، انجام می‌شده است.
صادقی تاکید می‌کند: بعد از صرف شام، بزرگان فامیل داستان‌ها، متل‌ها (معما) و افسانه‌های قدیمی تعریف می‌کردند، امروزه در روستاها حکایت‌گویی همچنان پابرجا مانده است و پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها داستان‌هایی همچون «خاتون زمهریر» را برای نوه‌هایشان در این شب طولانی و تاریک و سرد زمستانی تعریف می‌کنند. همچنین در گذشته خواندن شاهنامه، گلستان و بوستان و اسکندرنامه معمول بوده است.
وی می‌گوید: از رسوم جالبی که در شب یلدا در کردستان هنوز رایج است می‌توان به خوانچه بردن (کادو عروس) از طرف خانواده پسر برای نامزدش، نام برد. در این خوانچه‌ها باید تمام موارد ذکر شده در بالا از شام گرفته تا خشکبار و میوه را برای خانواده عروس ببرند، به نحوی که آن شب، خانواده عروس برای برگزاری شب چله هیچ اقدامی نکرده باشد، علاوه بر مواردی که گفته شد، هدیه‌ای گران‌بها از پارچه یا قطعه‌ای طلا برای عروس خانم برده می‌شود.
کارشناس ارشد مردم‌شناسی کردستان خاطرنشان می‌کند: رسم دیگری نیز به نام «شه و زمسانی» وجود دارد که در آن عروسی که اولین شب چله خود را در خانه شوهر تجربه می‌کند باید این بار خانواده او، خوانچه‌هایی را که تمام نیازهای شب چله خانواده داماد است، به منزل دامادشان ببرند.
صادقی می‌افزاید: طی سال‌های گذشته در روستاهای کردستان در شب چله، مراسم شال انداختن نیز اجرا می‌شد که جوانان روستا در این رسم از روزنه‌های بالای بام‌ها که نقش هواکش و نورگیر را دارند، شال‌های لباس‌شان را به پایین می‌فرستادند تا صاحب‌خانه هدیه‌ای به مناسبت شب چله در آن بگذارد.
گرفتن فال هندوانه پوس؛ رسم دیرینه مردم گیلان در شب یلدا
بر اساس روایات و باورهای اعتقادی، مردم گیلان در شب چله انواع خوراکی‌ها را مصرف می‌کنند و آداب و رسوم ویژه‌ای دارند. مردم استان گیلان در شب یلدا از تنقلاتی همچون هندوانه، آب ازگیل یا آب کونوس، برشته برنج و سه میوه محلی پرتقال، گلابی محلی به نام «خوج» و لیمو استفاده می‌کنند.
در شهر گیلان مصرف هندوانه در این شب متداول است و مردم معتقد هستند که هرکس در شب چله هندوانه بخورد در تابستان احساس تشنگی نمی‌کند و در زمستان سرما را حس نخواهد کرد. مردم شهرها و روستاهای شرق گیلان در شب یلدا هنگام بریدن هندوانه شعری را با مضمون «امشب شب چله / خانم جیر (زیر) پله / چاقو بزنیم / هندانه کله (سر)» می‌خوانند.
در میان برخی مردم و جوانان دم بخت این استان مرسوم است که در شب یلدا فال هندانه پوس (پوست هندوانه) می‌گیرند که برای گرفتن این فال، هندوانه را به چهار قسمت طولی تقسیم می‌کنند و هر چهار پوست را به پشت سر خود می‌اندازند.
در این میان، چهار حالت پیش می‌آید، اگر دو قاچ هندوانه، سفید و دو قاچ، سبز باشد، به معنای حد وسط بودن برای نیت شخص است. اگر سه قاچ سبز و یک قاچ سفید بیفتد، نیت آن خوب است، اگر سه قاچ سفید و یک قاچ سبز باشد، نیت بد است، اگر هر چهار قاچ سبز باشد، به معنای خیلی خوب و اگر هر چهار قاچ سفید باشد، به معنای خیلی بد است.
سبز کردن آجیل در لرستان
عزت‌اله چنگایی، پژوهشگر و نویسنده لرستانی می‌گوید: در شب یلدا گردهمایی و شب‌نشینی در خانه بزرگترها همراه با فال‌گیری انجام می‌شود، با این تفاوت که در همه کشور فال حافظ یا در بعضی مناطق جنوبی فال می‌گیرند، اما در لرستان همه خانواده‌ها فال چهل سرو می‌گیرند.
وی می‌افزاید: فال چهل سرو، ابیاتی است که سینه به سینه در ذهن مردم لرستان و بعضی مناطق غربی کشور بوده است و تا به امروز نقل شده است، در لرستان به شب یلدا (شو اول قاره) به معنای سرما، قهاریت و سختی زمستان می‌گویند.
پژوهشگر و نویسنده لرستانی خاطرنشان می‌کند: یکی دیگر از تفاوت‌های شب یلدای لرستان با دیگر مناطق، تفاوت آن در آجیل مصرفی مردم این استان است در حالی که آجیل سایر مناطق ایران پسته، گردو، بادام و تخمک است، اما مردم لرستان آجیل خاص خود را دارند؛ این آجیل به گندم برشته معروف است که ترکیبی از گندم شیر برشته است.
چنگایی تصریح می‌کند: گندم قبل از شب چله و از مدت‌ها قبل توسط زنان لر در شیر خوابانده می‌شود تا شیر را جذب کند، بعد از این فرآیند گندمی که با شیر خیس خورده است خشک می‌شود و بعد از خشک شدن روی یک سینی داغ یا تابه گذاشته و برشته می‌شود که به آن گندم برشته می‌گویند.
وی ادامه می‌دهد: پس از آن با کنجد، شاهدانه، کشمش، مغز گردو و آن چیزی که در لرستان به آن قلنگ (دانه‌ای خوشبو و معطر با پسته کوهی) مخلوط و به عنوان آجیل در شب چله مصرف می‌شود.
شال‌اندازی رسم متمایز مردم لرستان
این پژوهشگر لرستانی تاکید می‌کند: یکی دیگر از وجوه افتراق شب یلدا در لرستان به ویژه خرم آباد که در سایر مناطق انجام نمی‌شود، شال‌اندازی است که در زندگی آپارتمان‌نشینی این رسم کمتر شده است، اما در مناطق قدیمی شهر این رسم زیبا کماکان اجرایی می‌شود.
چنگایی اظهار می‌کند: شال‌اندازی رسم زیبایی است، در این رسم جوانان یک محله جمع می‌شوند و به بالای پشت بام‌هایی که در گذشته به یکدیگر متصل بود، می‌رفتند. پس از آن جوانان چند شال بلند را به هم گره می‌زدند، از پشت بام به داخل حیاط صاحب خانه آویزان می‌کنند و دسته جمعی این شعر را می‌خواندند؛ «امشو اول قاره / خیر دِهونت بواره / نون و پنیر و شیره بِه علی کوچ که بیاره / امشب شب یلداست.» «خداوند تو را خیرباران کند / چیزی را به کوچک‌ترین فرزندت بده بیاورد.»
وی اضافه می‌کند: اهل خانه در آن شب هرچه که دارند به شال آویزان شده می‌بندند، جوانان محل شال را بالا می‌برند و با تنقلاتی که در شال گذاشته شده است، خوش می‌گذرانند.
چله برای عروس از رسوم شب یلدا در خراسان شمالی
طولانی‌ترین شب سال در خراسان شمالی نیز با آداب و رسوم ویژه‌ای برگزار می‌شود، رسومی که خراسان شمالی را متمایز از سایر استان‌ها می‌کند؛ آدابی که هرکدام ریشه‌های تاریخی و فرهنگی خاص خود را دارد؛ یکی از رسوم شب یلدا در خراسان شمالی چله بردن برای عروس است.
در شب چله مردان جوان خانواده داماد، طبق‌های میوه، آجیل، شیرینی یا لباسی نو را به منزل عروس می‌برند و مادر عروس نیز به رسم یادبود لباس یا پارچه‌ای را در سینی خالی می‌گذارد و به منزل داماد می‌فرستد.
ترکمن‌ها از کدوی «تکل قوز» که در دورترین روستای استان خراسان شمالی برداشت می‌شد، بهره می‌بردند. این کدو نزد ترکمنان معروف‌ترین نوع کدو در استان‌های خراسان شمالی و گلستان است.
در گذشته نیز مردان جوان فامیل داماد، این طبق‌ها را بر سر می‌گذاشتند و در پی یکدیگر با شادی و پای‌کوبان راهی خانه عروس می‌شدند، البته این رسم کهن در روزگار فعلی اندکی دچار تغییر شده است.
در مناطق تات نشین و جلگه سنخواست استان نیز مردم در ایام چله کوچک و بزرگ به جمع‌آوری هیزم می‌پرداختند تا شب یلدا در میدان فراخی، آتش بیفروزند، سپس از روی آتش می‌پریدند. در پشت بام‌های کاه‌گلی نیز نوعی هیزم را خرمن می‌کردند و آتش می‌زدند و شعله‌های آنکه آتش شادی محسوب می‌شد، بسیار چشمگیر بود.
مردمان این خطه چوب‌هایی را که با نخ و پارچه مزین شده بود، به نفت آغشته می‌کردند و به نشانه شادی، نشاط و سرور به آسمان پرتاب می‌کردند. قدیم‌ترها ترکمن‌ها انواع و اقسام خربزه و دانه را برای این شب تهیه می‌کردند که یکی از آن‌ها «واخ آرمان» نام دارد، به علاوه از کدوی «تکل قوز» که در دورترین روستای استان خراسان شمالی به همین نام و در نقطه صفر مرزی برداشت می‌شد، بهره می‌بردند. این کدو نزد ترکمنان معروف‌ترین نوع کدو در استان‌های خراسان شمالی و گلستان است.
از کف‌زنی تا آواز خوش کرمانجی در خراسان رضوی
در ادبیات خراسان، واژه یلدا به‌کار برده نشده بلکه براساس اسناد شفاهی و مکتوب موجود، شب چله یا چله‌نشینی به کار رفته است. در هر منطقه جغرافیایی ایران به دلیل دارا بودن اقوام و اعتقادات مختلف، این شب طولانی را با آئین‌ها و مراسم خاصی خود مزین می‌کنند. البته در برگزاری مراسم جشن شب یلدا در مشهد و به طور کلی در برگزاری این جشن، اشتراک‌های فراوانی میان اقوام مختلف ایرانی به چشم می‌خورد.
در گذشته هر میهمان برای رفتن به شب‌نشینی، چراغی را همراه خود می‌برد و به دلیل فراوانی چراغ‌ها از عبارت چهل‌چراغ یا شب‌چراغ استفاده شده است؛ چهل چراغ یا شب چراغانی نشانه کثرت است. اصطلاح شب چله نیز که خراسانی‌ها برای شب یلدا در مشهد استفاده می‌کنند، برگرفته از شب چراغ است.
یکی از آداب‌ورسوم شب یلدا در مشهد و خراسان جنوبی، مراسم کف‌زدن است. کف یک نوع شیرینی یا شربت سنتی است. طی این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک یا بیخ را در آب خیسانده و پس از چندین بار جوشاندن در ظرف بزرگ سفالی به نام «تغار» می‌شود؛ مردان قدرتمند با کمک چوب‌های نازک درخت انار به نام دسته گز مایع مزبور را برای چندین ساعت هم می‌زنند تا به صورت کف سفت درآید.
میان خراسانی‌ها رسم بر این است که بعد از خوردن هندوانه، پوست آن را به پشت بام همسایه می‌اندازند تا اگر کسی استطاعت خرید این میوه را ندارد پوست آن را بتراشد و بخورد؛ پرتاب پوست هندوانه تا بام همسایه هفتم نیز ادامه دارد.
این کار در محیط سرد انجام می‌شود تا مایع خشک شود، در پایان شیره شکر به آن اضافه می‌کنند و آماده خوردن می‌شود و می‌توان آن را با مغز گردو و پسته تزئین کرد. به جرأت می‌توان گفت یکی از بهترین آداب و رسوم شب یلدا در مشهد و خراسان جنوبی است.
میوه‌های مختلفی در شب یلدا مصرف می‌شود؛ میوه اصلی، هندوانه است. گذشتگان اعتقاد داشته‌اند که هندوانه سوزندگی جگر، بیماری‌های روده‌ای و گرمای تابستان سال بعد را دور می‌کند. همچنین آن‌ها معتقد هستند هرکس در شب چله هندوانه بخورد، جگرش لک برنمی‌دارد. از سوی دیگر اگر مقداری هندوانه در شب یلدا بخورید در سراسر زمستان، سرما و بیماری بر شما غلبه نخواهد کرد.
رسم بر این است که بعد از خوردن هندوانه، پوست آن را به پشت بام همسایه می‌اندازند تا اگر کسی استطاعت خرید این میوه را ندارد پوست آن را بتراشد و بخورد. پرتاب پوست هندوانه تا بام همسایه هفتم ادامه دارد.
غلبه بر سیاهی با آواز کرمانجی
نقالی‌خوانی، خواندن ترانه‌های بومی با مضامین امید، صمیمیت یا عاشقانه در کنار نوازندگان از جمله آیین‌هایی است که بیشتر در میان کردهای خراسان (کرمانج) مرسوم است. قرائت اشعار «جعفرقلی» شاعر کرمانج، خوانندگی و نوازندگی با موضوع شب و تاریکی از دیگر آداب محسوب می‌شود.
یکی از برنامه‌های شب یلدا در مشهد رقص و پایکوبی است، چراکه مردم خراسان معتقد هستند با رقص و پایکوبی بر سردی و سیاهی کسل کننده شب غلبه می‌کنند. یکی دیگر از سنت‌های مردمان خراسان در شب چله، خواندن شاهنامه فردوسی در این شب است که هنوز هم در برخی خانواده‌های قدیمی مشهدی رواج دارد.
پاسداشت چله کلو در فرهنگ سیستان
شب یلدا که در گویش محلی شب چله نیز گفته می‌شود، بلندترین شب سال است. مردم سیستان نیز از دیرباز در شب یلدا آداب و رسوم خاصی داشته‌اند که یکی از مهم‌ترین آن‌ها شاهنامه‌خوانی در سیستان است. تفال به دیوان حافظ، رقص محلی، سر زدن به افراد سالخورده و بزرگ‌ترهای فامیل از رسوم مردم سیستان در شب یلدا است.
مردم این خطه از خوراکی‌هایی همچون قلیفی، کماچ، تَجگی شیرینی با آرد جوانه گندم، ستو، دوشو یا دوشاب که از ترکیب خرمای خوب به همراه روغن زرد حیوانی در یک مشک آماده برای این شب آماده می‌شود، طیفی، خرمالو و هندوانه‌هایی که در تابستان در میان انبار کاه قرار می‌دادند تا برای شب چله سالم بماند، مصرف می‌کنند.
در بلوچستان نیز قصه‌گویی و شعرخوانی حماسی از دیرباز در شب چله میان مردم رواج دارد و بازی‌های محلی از جمله چوک بازی که یک بازی با چوب درخت خرما است و جزو بازی‌های پرطرفدار مردم بلوچستان در شب یلدا محسوب می‌شود، به اجرا درمی‌آید. خوراکی‌هایی که مردم بلوچ در این شب تناول می‌کنند، دانکو، وَشَک، حلوای خرما و چنگال است.
محمد آذری، محقق فرهنگ اقوام سیستانی می‌گوید: در میان قوم سیستانی ساکن در گلستان چله خُرد و چله کلو (شب چله بزرگ) همراه با جشنی شبانه و بیداری تا طلوع خورشید در کنار کهن‌سالان و بزرگان خانواده برگزار می‌شود.
وی ادامه می‌دهد: سفره یلدایی قوم سیستانی با نانی به نام چنگالی، گندم بریان، شیرنَک وچَوَلی، قلیفی، کماچ، تَجگی، طیفی، خرمالندو و تخمه ناب هندوانه سیستانی مزین می‌شود. مردم اعتقاد دارند چنانچه در شب یلدا، انار، هندوانه، ماست، شیر، پنیر و کنجد خورده شود تا پایان سال موجب فزونی نعمت خواهد شد.
این محقق اضافه می‌کند: جوانان سیستانی در این شب به بازی‌هایی همچون قلعه پوده، خسوخسو و کشتی کچ گردان می‌پردازند، در این شب‌نشینی سرد زمستانی مادربزرگ و پدربزرگ سیستانی با بیان آسوکه (قصه‌گویی) با مفاهیم شجاعت، همدلی، عشق به وطن و ایثار و گذشت، گنجینه‌های فرهنگی قوم خود را به نسل جوان منتقل می‌کنند.
تقدیس و نوزایی در بلندترین شب سال ترکمن‌ها
موسی جرجانی، پژوهشگر ترکمن می‌گوید: در شب یلدا فامیل‌ها در خانه یکی از اقوام ترکمن برای تقدیس، نوزایی و ستایش زندگی جمع می‌شوند و با نوای موسیقی سنتی دوتار و نغمه‌های اصیل و غنی، اشعار ترکمنی همچون اشعار مختوم قلی فراغی را می‌خوانند و این شب را جشن می‌گیرند.
وی می‌افزاید: جوانان و نوجوانان در این شب طولانی به دور اجه ها یا همان مادربزرگ‌ها جمع می‌شوند و آن‌ها نیز با صبر و حوصله داستان‌ها و افسانه‌های قوم ترکمن همچون آق پامیق و زهره و طاهر را نقل می‌کنند.
این پژوهشگر ترکمن اضافه می‌کند: سفره‌های شب یلدا با اشعار مختوم قلی فراغی و حافظ شیرازی مزین شده است و بانوان قوم ترکمن برای آراستن بیشتر این سفره رنگین در کنار آجیل، انار و هندوانه شیرینی‌های سنتی همچون بیشمه می‌گذارند و از میهمانان خود با غذای سنتی همچون چکدرمه پذیرایی می‌کنند.
جرجانی می‌گوید: دختران و زنان جوان در این شب‌نشینی‌ها لباس‌های سنتی خود را می‌پوشند و با گرفتن فال حافظ با لبخند به پیشواز زمستانی زیبا و پر امید می‌روند.
یلدا بلندترین شب سال بهانه‌ای برای دورهمی و دید و بازدید اقوام و سپری‌کردن شبی پرخاطره و مهیج برای کودکان و نوجوانان در کنار خانواده است. حفظ این سنت نه تنها به استحکام بنیان خانواده کمک می‌کند بلکه فرهنگ صله‌رحم را نیز همچنان زنده نگه می‌دارد.