به گزارش خبرگزاری صدا و سیمای مازندران، فرا رسیدن سوم جمادی الثانی سالروز شهادت حضرت فاطمه زهرا (س) بر دوستداران اهل بیت تسلیت باد.
فاطِمه (س) مشهور به فاطمه زهرا (۵ بعثت -۱۱ق)، دختر پیامبر اسلام (ص) و خدیجه کبری (س) و همسر امام علی (ع) است. او یکی از پنج‌تن آل‌عبا (اصحاب کساء) است که شیعیانِ دوازده امامی آن‌ها را معصوم می‌دانند. امام دوم و سوم شیعیان، زینب (س) و ام‌کلثوم از فرزندان او هستند. زهرا، بَتول، سیدة نساء العالمین (برترین زن در دو عالم) از القاب وی و اُمّ اَبی‌ها (مادر پدرش) کنیه مشهور او است. فاطمه، تنها زن همراه پیامبر (ص) در روز مباهله با مسیحیان نجران بوده است.
سوره کوثر، آیه تطهیر، آیه مودت و آیه اطعام و احادیثی، چون حدیث بَضعه در شأن و فضیلت فاطمه نازل و نقل شده‌اند. در روایات آمده است که پیامبر (ص)، فاطمه (س) را برترین زن در دو عالم معرفی کرده و خشم و خشنودی او را خشم و خشنودی خداوند دانسته است.
درباره دوران کودکی و نوجوانی فاطمه (س) گزارش‌های کمی وجود دارد. از این دوران فقط گزارش‌هایی درباره همراهی او با پیامبر (ص) در مقابل خشونت‌های مشرکان، حضور او در شعب ابی‌طالب و هجرت به مدینه همراه امام علی (ع) نقل شده است.
فاطمه (س) در سال دوم هجرت با امام علی (ع) ازدواج کرد. انجام فعالیت‌های اجتماعی و همراهی با پیامبر اسلام (ص) در برخی از جنگ‌ها از جمله فتح مکه از جمله کار‌های او بعد از هجرت بود.
فاطمه (س) در ماجرای سقیفه ضمن مخالفت با اقدام شورای سقیفه، خلافت ابوبکر را غاصبانه خواند و با او بیعت نکرد. او در جریان مصادره فدک و دفاع از خلافت امام علی (ع) خطبه‌ای خواند که به خطبه فدکیه معروف است. وی اندکی پس از رحلت پیامبر (ص) و در جریان هجوم طرفداران ابوبکر به خانه‌اش، آسیب دید، در بستر بیماری افتاد و پس از مدت کوتاهی در ۳ جمادی‌الثانی سال ۱۱ هجری قمری در مدینه به شهادت رسید. پیکر دختر پیامبر (ص) به سفارش خودش، شبانه و مخفیانه تشییع و دفن شد و قبرش هیچ‌گاه مشخص نشد.
تسبیحات حضرت زهرا (س)، مصحف فاطمه، خطبه فدکیه بخشی از میراث معنوی فاطمه است. مصحف فاطمه (س) کتابی است شامل سخنانی که فرشته الهی به او الهام کرده و امام علی (ع) آن‌ها را نوشته است. این صحیفه بنابر روایات، در دست امامان بوده و هم‌اکنون در دست امام زمان (عج) است.
شیعیان، فاطمه (س) را الگوی خود می‌دانند و در سالروز شهادت وی که به ایام فاطمیه مشهور است، عزاداری می‌کنند. در ایران سالروز ولادت فاطمه (س) (۲۰ جمادی‌الثانی)، روز زن و مادر نامگذاری شده و نام فاطمه و زهرا جزو بیشترین نام‌ها برای دختران است.
آثاری که راجع به فاطمه زهرا (س) تألیف یا جمع‌آوری شده، می‌توان به سه دسته مُسنَدنگاری، مَنقَبَت‌نگاری و زندگینامه‌نویسی تقسیم کرد.
نام و نسب
فاطمه دختر پیامبر اسلام محمد بن عبدالله و خَدیجَه بنت خُوَیلد است. برای فاطمه (س) القاب متعددی (در حدود ۳۰ لقب) یاد شده است. زهرا، صدّیقه، مُحَدَّثه، بَتول، سیدة نساء العالمین، منصوره، طاهره، مُطهّره، زَکیّه، مبارکه، راضیه، مرضیه از مشهورترین القاب فاطمه‌اند.
برای فاطمه (س) چند کُنیه گفته شده است: اُمّ‌اَبیها، اُم‌الائمه، ام‌الحسن، ام‌الحسین و ام‌المحسن.
خواستگاری و ازدواج
فاطمه (س) خواستگاران متعددی داشت؛ اما در نهایت با امام علی (ع) ازدواج کرد. به اعتقاد برخی پژوهشگران پس از هجرت پیامبر (ص) به مدینه و رهبری جامعه اسلامی، فاطمه (س) به سبب نسبت فرزندی با پیامبر (ص) در میان مسلمانان مورد احترام قرار گرفت و جایگاه والایی یافت. در کنار این مسئله ابراز محبت پیامبر به فاطمه (س) و ویژگی‌های فاطمه در مقایسه با زنان دوره خود موجب شد برخی از مسلمانان به دنبال ازدواج با دختر پیامبر (ص) باشند. شماری از بزرگان قریش که زودتر از دیگران اسلام آورده بودند یا از قدرت مالی مناسبی برخوردار بودند از فاطمه خواستگاری کردند. ابوبکر، عمر و عبدالرحمن بن عوف از این افراد بودند. همه خواستگاران جواب ردّ از پیامبر شنیدند. پیامبر در پاسخ به درخواست آنان می‌فرمود: «ازدواج فاطمه امری آسمانی است و نیازمند حکم الهی است.» و در مواردی نیز نارضایتی فاطمه (س) از ازدواج با خواستگاران را مطرح می‌کرد.
علی (ع) به سبب ارتباط خانوادگی با پیامبر و ویژگی‌های اخلاقی و دینی فاطمه، علاقه زیادی برای ازدواج با فاطمه داشت؛ اما به گفته مورخان به خود اجازه نمی‌داد از دختر پیامبر خواستگاری کند. سعد بن معاذ این مسئله را به پیامبر منتقل کرد و پیامبر با خواستگاری علی (ع) موافقت نمود. پیامبر (ص) درخواست امام علی (ع) و ویژگی‌های رفتاری و فضیلت او را برای فاطمه (س) بیان کرد که با رضایت فاطمه همراه شد. پیامبر نیز به امر الهی فاطمه (س) را به ازدواج با علی (ع) درآورد. علی (ع) مانند دیگر مهاجران، در ماه‌های نخستینِ پس از هجرت، وضعیت اقتصادی سختی داشت. از این‌رو به توصیه پیامبر، زره خود را فروخت (یا رهن داد) و قیمت آن را مهر فاطمه قرار داد. مراسم عقد علی (ع) و فاطمه (س) در حضور مسلمانان در مسجد برگزار شد. درباره تاریخ مراسم عقد اختلاف وجود دارد. در بیشتر منابع، سال دوم هجری ذکر شده است. مراسم عروسی پس از جنگ بدر در شوال یا ذی‌الحجة سال ۲ هجری قمری برگزار شد.
زندگی مشترک با علی (ع)
در گزارش‌های تاریخی و روایی آمده است فاطمه (س) به علی (ع) به گونه‌های متفاوت و حتی در حضور پیامبر محبت می‌کرد و او را بهترین همسر می‌خواند. نقل شده است فاطمه، علی (ع) را در خانه با کلمات محبت‌آمیز و در میان مردم با کنیه اباالحسن خطاب می‌کرد. در گزارش‌هایی آمده است که فاطمه (س) در خانه با عطر و وسایل زینتی خود را می‌آراست.
دوره نخست زندگی فاطمه (س) و علی (ع) با شرایط دشوار اقتصادی همراه بود و در برخی زمان‌ها غذایی برای سیر کردن حسنین (ع) نمی‌یافتند؛ اما فاطمه (س) به وضع موجود اعتراض نمی‌کرد و گاه برای کمک به همسر خود در تأمین معاش، پشم‌ریسی می‌کرد.
فاطمه (س) براساس توصیه پیامبر (ص) تمایل داشت کار‌های درون منزل را خود انجام دهد و امور خارج از منزل را به علی (ع) واگذارد. زمانی که فضه را به عنوان خادم به خانه‌اش فرستاد، نیمی از کار‌های خانه را خود انجام می‌داد و نیمی دیگر را به فضه می‌سپرد. بر اساس برخی از گزارش‌ها به توصیه فاطمه (س) یک روز فضه و روز دیگر فاطمه (س) خانه‌داری می‌کردند.
امام علی (ع) متقابلا" فاطمه را احترام می‌کرد. روایتی که از امام علی (ع) نقل شده است که نه من هیچ‌گاه فاطمه را به خشم آوردم و نه فاطمه هیچ گاه مرا به خشم آورد. در ماجرای درخواست ابوبکر و عمر از امام علی (ع) برای ملاقات با فاطمه (س)، وی خطاب به علی (ع) گفت: خانه از آنِ توست و این زن آزاده‌ای که با تو سخن می‌گوید همسر تو، هر کاری خواستی انجام بده.
فرزندان
منابع شیعه و اهل‌سنت هم‌رأی‌هستند که حسن، حسین، زینب و ام‌کلثوم چهار فرزند فاطمه و علی هستند. در منابع شیعه و برخی از منابع اهل سنت از فرزند دیگری برای او نام برده شده که بر اثر آسیبی که در جریان حوادثِ پس از پیامبر (ص) بر فاطمه وارد شد سقط گردید. نام او مُحسِن یا مُحَسَّن ذکر شده است.
وقایع پایان زندگی
در چند ماه پایانی زندگی فاطمه (س) حوادث ناگواری برای او اتفاق افتاد؛ چنانکه گفته شده در این دوره هیچ کس زهرا (س) را خندان ندید.
درگذشت پیامبر (ص)، ماجرای سقیفه، غصب خلافت، مصادره فدک توسط ابوبکر و خواندن خطبه فدکیه در حضور صحابه مهم‌ترین وقایع پایانی زندگی اوست. فاطمه در کنار علی (ع) یکی از مخالفان اصلی شورای سقیفه و خلافت ابوبکر بود؛ به همین دلیل مورد تهدید دستگاه خلافت قرار گرفتند که نمونه آن تهدید به آتش‌زدن خانه فاطمه است. بیعت نکردن علی (ع) و مخالفان ابوبکر و تحصن آنان در خانه فاطمه موجب شد یاران خلیفه به خانه او حمله کنند و در این هجوم فاطمه به سبب ممانعت از بردن علی برای بیعتِ اجباری با ابوبکر آسیب دید و فرزندش سقط شد. فاطمه (س) پس از این واقعه در بستر بیماری افتاد و پس از مدت کوتاهی به شهادت رسید.
در کتاب الاحتجاج سخنانی نیز از او در جمع زنان مدینه که به قصد عیادت به خانه‌اش آمده بودند گزارش شده است که در بردارنده پاره‌ای دیگر از مواضع حضرت و اظهار نارضایتی از مواضع مردم پس از وفات پیامبر (ص) است.
فاطمه (س) به علی (ع) وصیت کرد مخالفانش در نماز گزاردن بر پیکرش و مراسم دفن او شرکت نکنند و از علی (ع) خواست شبانه وی را دفن کند. بر اساس دیدگاه مشهور، فاطمه (س) در ۳ جمادی‌الثانی سال ۱۱ هجری قمری در مدینه به شهادت رسید. عمر او را هجده سال گفته‌اند؛ اما در روایتی از امام باقر (ع) عمر او ۲۳ سال ذکر شده است.
مشارکت‌ها و مواضع سیاسی
فاطمه (س) فعالیت‌های اجتماعی و موضع‌گیری‌های سیاسی متعددی داشته است. هجرت به مدینه، مداوای پیامبر (ص) در جریان جنگ احد، حضور در کناربدن حمزه سیدالشهدا همراه با صفیه خواهر حمزه وعمه پیامبر (ص) در اُحُدرساندن آذوقه برای پیامبر در جنگ خندق و همراهی‌اش در فتح مکه از جمله فعالیت‌های وی قبل از رحلت پیامبر (ص) است؛ اما بیشتر فعالیت‌های سیاسی فاطمه (س) مربوط به دوران کوتاه زندگی‌اش پس از رحلت پیامبر است.
از مهم‌ترین موضع‌گیری‌های سیاسی وی این موارد است: مخالفت با واقعه سقیفه و انتخاب ابوبکر به عنوان خلیفه پس از پیامبر، رفتن به خانه سران مهاجر و انصار برای اقرار گرفتن از آنان در خصوص شایستگی و برتری امام علی (ع) برای خلافت، تلاش برای بازپس‌گیری مالکیت فدک، خواندن خطبه فدکیه در جمع مهاجرین و انصار، دفاع از علی (ع) در ماجرای هجوم به خانه او، سخنرانی در جمع زنان (مهاجر وانصار) که به عیادتش آمدند و وصیت کردن برای انجام مراسم پس از مرگش به صورت مخفیانه و پنهانی. به باور برخی پژوهشگران، بسیاری از گفتار‌ها و رفتار‌های فاطمه پس از رحلت پیامبر (ص) به نوعی واکنش سیاسی و اعتراض به غصب خلافت از سوی ابوبکر و طرفداران دستگاه خلافت او بود.
مخالفت با تصمیم شورای سقیفه
فاطمه زهرا (س) مجاهد در راه خدا، اسلام و حق است. او در مقابل ظلم ایستادگی کرد و برای حمایت از سیاست بر حق الهی به‌پا خواست. او زمانی اعتراض خود را به اوج رساند که وصیت کرد شبانه دفن شود تا افرادی که منکر حق شدند و او را اذیت کردند، نتوانند در تشییع او حاضر شوند.
«کاتب المسیحی: الزهراء عارضت الظلم وانتفضت لحمایة سیاسة الحق الإلهی»، وبگاه شبکه الکوثر.
پس از تشکیل شورای سقیفه و بیعت عده‌ای با ابوبکر به عنوان خلیفه، فاطمه در کنار علی (ع) و شماری از صحابه نظیر طلحه و زبیر با این اقدام مخالفت کردند؛ زیرا در واقعه غدیر، پیامبر (ص) امام علی (ع) را جانشین خود معرفی کرده بود. بر اساس گزارش‌های تاریخی فاطمه به همراه علی به سراغ صحابه می‌رفتند و از آنان طلب یاری می‌کردند. صحابه در پاسخ به درخواست فاطمه می‌گفتند اگر پیش از آنکه با ابوبکر بیعت کنند چنین درخواستی می‌کرد، از خلافت علی (ع) حمایت می‌کردند.
ماجرای فدک و خطبه فدکیه
پس از آنکه ابوبکر فدک را از فاطمه (س) گرفت و آن را به نفع خلافت خود مصادره کرد، فاطمه (س) با این اقدام او مخالفت کرد. او برای بازپس‌گیری فدک با ابوبکر گفتگو کرد و پس از ارائه دلیل و شاهد، ابوبکر در نوشته‌ای فدک را از آنِ فاطمه دانست؛ اما عمر بن خطاب با بی‌احترامی آن نوشته را از فاطمه (س) گرفت و پاره کرد. برخی منابع از ضربه عمر به فاطمه (س) و آسیب دیدن و سقط جنینش در این ماجرا خبر داده‌اند. فاطمه (س) پس از بی‌نتیجه ماندن تلاشش برای بازپس‌گیری فدک، به مسجد پیامبر رفت و در حضور صحابه خطبه‌ای، که بعد‌ها به خطبه فدکیه مشهور شد، خواند و در آن، اقدام ابوبکر در مصادره فدک و غصب خلافت را نکوهش کرد. فاطمه (س) در این خطبه نتیجه اقدامات ابوبکر و طرفداران او را آتش دوزخ دانست. از این خطبه برای اثبات جواز مشارکت زنان مسلمان در اجتماعات سیاسی استفاده می‌شود.
همراهی با تحصن‌کنندگان مخالف ابوبکر
پس از آنکه صحابه، ابوبکر را خلیفه خواندند و با او بیعت کردند و سخن پیامبر (ص) بر جانشینی امام علی (ع) را نادیده گرفتند، فاطمه (س) به همراه علی (ع)، بنی‌هاشم و تعدادی از صحابه با این بیعت مخالفت کردند و در خانه فاطمه تحصن کردند. عباس بن عبدالمطلب، سلمان فارسی، ابوذر غفاری، عمار بن یاسر، مقداد، اُبیّ بن کَعب، و گروهی از بنی‌هاشم از جمله تحصن‌کنندگان بودند.
دفاع از علی (ع) در واقعه هجوم به خانه
به دنبال هجوم موافقان خلافت ابوبکر به خانه علی (ع)، فاطمه (س) در مقابل مهاجمان ایستاد و از بردن اجباری علی (ع) برای بیعت با ابوبکر ممانعت کرد.
بر اساس گزارش ابن عبدربّه، از عالمان اهل‌سنت در قرن سوم و چهارم قمری، پس از مطلع شدن ابوبکر از تحصن مخالفانش در خانه فاطمه (س)، دستور داد به آنجا حمله کنند و جمع مخالفان را بر هم بزنند و در صورت مقاومت، با آنان وارد جنگ شوند. عمر به همراه عده‌ای به سوی خانه فاطمه (س) رفت و از تحصن‌کنندگان خواست از خانه بیرون بیایند؛ سپس تهدید کرد در صورت سرپیچی از دستورش، خانه را آتش می‌زند. عمر به همراه دیگر مهاجمان با خشونت وارد خانه شدند. در این میان، حضرت فاطمه (س) مهاجمان را تهدید کرد که اگر از خانه بیرون نروند به خدا شکایت خواهد کرد. از این رو مهاجمان خانه را ترک کردند و به جز علی و بنی‌هاشم همه تحصن‌کنندگان را به مسجد بردند تا با ابوبکر بیعت کنند.
مهاجمان پس از آنکه از تحصن‌کنندگان به اجبار بیعت گرفتند، برای آنکه از امام علی (ع) و بنی‌هاشم نیز بیعت بگیرند، دوباره به خانه فاطمه (س) هجوم بردند و درِ خانه را آتش زدند. فاطمه که پشت در قرار داشت، بر اثر آتش و فشار و ضربه عمر، قنفذ و دیگر همراهان بر درب خانه، مجروح و جنینش (محسن (ع)) سقط شد. در برخی گزارش‌ها آمده است قنفذ، فاطمه (س) را بین در و دیوار گذاشت و در را به فاطمه (س) کوبید و پهلوی او را شکست. فاطمه (س) پس از این ماجرا در بستر بیماری افتاد.
خشم فاطمه (س) از ابوبکر و عمر
برخورد‌های شدید ابوبکر و عمر با فاطمه و علی بر سر ماجرای فدک و وقایع مرتبط با بیعت اجباری با خلیفه، خشم فاطمه از ابوبکر و عمر را تا پایان زندگی‌اش به دنبال داشت. بر اساس گزارش‌ها پس از هجوم عمر و دیگر مهاجمان به خانه فاطمه، ابوبکر و عمر تصمیم گرفتند برای عذرخواهی به خانه فاطمه بروند؛ اما فاطمه اجازه ورود به آنان نداد. آنان در نهایت با وساطت علی وارد خانه فاطمه شدند. فاطمه در دیدار با آن دو، روی خود را به دیوار کرد و سلام آنان را بی‌پاسخ گذاشت. فاطمه پس از یادآوری حدیث بضعه که در آن پیامبر خشنودی و خشم خود را در گرو خشنودی و خشم فاطمه قرار داده بود، به ابوبکر و عمر اعلام کرد که باعث خشم او شده‌اند. در برخی از گزارش‌ها آمده است فاطمه سوگند خورد پس از هر نمازی آنان را نفرین کند.
خطبه در دیدار با زنان مهاجر و انصار
پس از رحلت پیامبر (ص) و بستری‌شدن فاطمه، در خانه جمعی از زنان مهاجر و انصار از فاطمه (س) و سخنان حضرت در پاسخ به احوالپرسی آنان یکی از این حوادث است. حضرت فاطمه (س) در این دیدار پس از حمد و ثنای الهی و درود فرستادن بر پدرش به شدت مردان (مهاجران و انصار) را به این سبب توبیخ و نکوهش کرد که جانشینی پیامبر را از جایگاهش کندند و از پایگاه رسالت دورش کردند؛ و خود را گرفتار زیانی اشکار ساختند. حضرت زهرا (س) در ادامه سخنش علت روی‌گردانی مردم و انتقامشان از امام علی (ع) را پایبندی و محافظت او بر اجرای عدالت دانست و تصریح کرد که اگر به حکومتش دل می‌دادند و او را می‌پذیرفتند؛ آنان را به آبشخوری گوارا وارد می‌کرد که آب از دو سوی آن لبریز بود، و در‌های برکات زمین و آسمان بر آنان باز می‌شد و اینک که حکومت و حاکمیتش را نپذیرفتند خداوند آنان را به آنچه کرده اند مؤاخذه و عِقاب خواهد کرد. بر اساس برخی گزارش‌ها پس از این دیدار، چون مردان مهاجر و انصار در جریان قرار گرفتند برای (به ظاهر) عذرخواهی و (بیشتر به قصد) توجیه کاری (بیعت با ابوبکر) که کرده بودند به حضور فاطمه آمدند که حضرت زهرا (س) به آنان فرمود: دور شوید از من، که دیگر، بعد از عذرخواهی‌های غیر صادقانه، عذری باقی نمانده است و این تقصیر و اشتباه شما قابل برگشت نخواهد بود.
شهادت، تشییع، تدفین
فاطمه (س) پس از مدتی بیماری ناشی از صدمات جسمی که در حوادث پس از رحلت پیامبر متحمل شد، در سال ۱۱ هجری قمری درگذشت. درباره تاریخ شهادت اختلاف‌نظر وجود دارد و از چهل شب پس از رحلت پیامبر (ص) تا هشت ماه پس از آن ذکر شده است. مشهورترین قول نزد شیعه، سوم جمادی الثانی است؛ یعنی ۹۵ روز پس از رحلت پیامبر (ص). مستند این قول روایتی از امام صادق (ع) است. بر اساس دیدگاه‌های دیگر، ۷۵ روز پس از رحلت پیامبر (۱۳ جمادی‌الاول)، هشتم ربیع الثانی، سیزدهم ربیع الثانی و سوم رمضان روز شهادت فاطمه (س) است.
امام کاظم (ع) در روایتی به شهادت فاطمه (س) تصریح کرده است. در روایتی از امام صادق (ع) سبب شهادت فاطمه (س) ضربه قنفذ با غلاف شمشیر ذکر شده است که موجب سقط محسن و بیماری و در نتیجه شهادت او شد.
به اعتقاد برخی پژوهشگران، وصیت فاطمه بر دفن پنهانی پیکرش، آخرین اقدام سیاسی او در مخالفت با دستگاه خلافت بود.
محل دفن
حضرت فاطمه (س) قبل از شهادت، وصیت کرده بود دوست ندارد افرادی که به او ستم کردند و اسباب خشم و غضب او را فراهم کردند، بر پیکرش نماز بخوانند و در تشییع او حاضر شوند؛ از این رو خواسته بود او را مخفیانه تشییع و دفن کنند و محل دفن او مخفی بماند. به گفته مورخان، علی (ع) به کمک اسماء بنت عُمیس، همسرش را غسل داد و خود بر پیکرش نماز خواند. به غیر از امام علی (ع) چند نفر دیگر نیز در نماز شرکت کردند که در مورد تعداد و نام افراد اختلاف وجود دارد. منابع تاریخی امام حسن، امام حسین، عباس بن عبدالمطلب، مقداد، سلمان، ابوذر، عمار، عقیل، زبیر، عبدالله بن مسعود و فضل بن عباس را افرادی دانسته‌اند که در این نماز شرکت داشتند.
امام علی (ع) پس از دفن، آثار قبر بودن را از بین برد تا قبر مشخص نباشد. علاوه بر نامعلوم بودن مکان دقیق قبر، در کلیت مکانی که قبر در آن قرار دارد نیز نقل‌های مختلفی وجود دارد:
برخی محل دفن حضرت فاطمه (س) را در روضة النبی دانسته‌اند.
خانه حضرت فاطمه و امام علی (ع) مکان دیگر محل دفن معرفی شده است. این مکان با گسترش مسجدالنبی در زمان بنی‌امیه، بخشی از مسجد قرار گرفت.
برخی منابع به صورت مطلق قبرستان بقیع را به عنوان محل دفن حضرت فاطمه ذکر کرده‌اند.
خانه عقیل بن ابی‌طالب مکان دیگری است که منابع آن‌را محل دفن حضرت فاطمه دانسته‌اند. خانه عقیل، خانه‌ای بزرگ، در کنار قبرستان بقیع بود و پس از دفن شدن پیکر فاطمه بنت اسد، عباس بن عبدالمطلب و تعدادی از امامان شیعه (ع) از حالت مسکونی به صورت زیارتگاه عمومی تغییر یافت.فضایل حضرت فاطمه (س)
در منابع روایی، تفسیری و تاریخیِ شیعه و اهل سنت فضائل متعددی برای حضرت زهرا (س) گزارش شده است. برخی از این فضیلت‌ها منشأ قرآنی دارند، مانند آیه تطهیر و آیه مباهله. در این گونه فضائل شأن نزول آیات درباره اهل‌بیت پیامبر است و فاطمه نیز یکی از اهل‌بیت است. شماری از فضیلت‌ها نیز در روایات نقل شده‌اند نظیر حدیث بَضعه و مُحَدَّثه بودن.
عصمت حضرت زهرا (س)
به گفته علامه مجلسی، شیعیان اجماع قطعی بر عصمت حضرت فاطمه (س) دارند. آیه تطهیر، حدیث بضعه و احادیث بیان کننده عصمت اهل بیت (ع) از دلایل عصمت فاطمه (س) به شمار می‌روند. بر اساس آیه تطهیر، خداوند اراده کرده است اهل بیت (ع) را از هرگونه زشتی و پلیدی پاک گرداند و بنابر بسیاری از روایات شیعه و اهل سنت، فاطمه (س) یکی از مصادیق اهل‌بیت است. لازمه معصوم بودن حضرت زهرا (س) آن است که از برخی شئون پیامبران و امامان (ع)، مانند حجیت گفتار و رفتار و تقریر و مرجعیت دینی و صلاحیت تفسیر و تبیین دین برخوردار بوده و سیره عملی و موضع‌گیر‌های او ملاک تشخیص حق از باطل باشد و همچنین الگوی کامل در عرصه‌های زندگی به شمار می‌رود.
در منابع روایی و تاریخی اهل‌سنت نیز روایاتی گزارش شده که پیامبر (ص) با استشهاد به آیه تطهیر، اهل بیت خود یعنی فاطمه (س)، علی (ع)، حسن (ع) و حسین (ع) را از هرگونه گناه مبرا دانسته است.
عبادت
فاطمه زهرا (س) همانند پیامبر (ص) علاقه زیادی به عبادت داشت و بخشی از اوقات خود را به نماز و مناجات می‌گذراند. در برخی منابع گزارش‌هایی درباره امداد غیبی نسبت به فاطمه (س) وجود دارد؛ برای نمونه سلمان فارسی از اینکه زهرا (س) در کنار سنگ آسیاب در حال قرائت قرآن است و سنگ آسیاب به خودی خود می‌چرخد، تعجب کرد و موضوع را با پیامبر در میان گذاشت. پیامبر در جواب فرمود: «.. خداوند جبرئیل را فرستاده است تا آسیاب را برای او بگرداند». طولانی بودن نمازها، شب‌زنده‌داری، دعا برای دیگران از جمله همسایه‌ها، روزه‌داری، زیارت قبور شهدا از جمله ویژگی‌های رفتاری فاطمه (س) است که در سخنان اهل‌بیت، برخی صحابه و تابعین بر آن تأکید شده است.
بر همین اساس در کتاب‌های دعا و مناجات برخی از نمازها، ادعیه و تسبیحات به فاطمه (س) منسوب است.
جایگاه فاطمه نزد خدا و پیامبر
علمای شیعه و اهل‌سنت، براساس آیه ۲۳ سوره شوری مشهور به آیه مودت، محبت و دوست داشتن فاطمه را سفارش خدا به مسلمانان دانسته‌اند. در آیه مودت پاداش رسالت پیامبر (ص) دوستی و محبت با خویشاوندان معرفی شده است که مفسران از آن به اهل‌بیت (ع) تعبیر کرده‌اند.
بر اساس روایات، خویشاوندان یا (به تعبیر مفسران) اهل‌بیت در این آیه، فاطمه (س)، علی (ع) و حسنین (ع) هستند. علاوه بر آیه مودت، روایاتی از پیامبر (ص) نقل شده است که بر اساس آن خداوند به خشم فاطمه خشمگین و به خشنودی او خشنود می‌شود.
سید محمدحسن میرجهانی در کتاب جُنّة العاصمه حدیثی را در کتاب خود آورده است که خلقت فاطمه را علت خلقت افلاک می‌داند. این حدیث که با نام حدیث لولاک خوانده می‌شود از پیامبر (ص) نقل شده است، و بر اساس آن خلقت افلاک در گرو خلقت پیامبر و خلقت پیامبر در گرو خلقت علی (ع) بوده است و خلقت پیامبر و علی در گرو خلقت فاطمه. برخی ضمن اشکال به سند این حدیث، محتوای آن را قابل توجیه می‌دانند.
پیامبر (ص) علاقه زیادی به فاطمه (س) داشت و به او بیشتر از دیگران محبت و احترام می‌کرد. در حدیثی مشهور به حدیث بضعه پیامبر (ص) فاطمه را پاره تن خود معرفی می‌کند و می‌گوید هر کس او را بیازارد، مرا آزرده است. این روایت را محدثان نخستین نظیر شیخ مفید از میان علمای شیعه و احمد بن حنبل از میان علمای اهل‌سنت، به گونه‌های مختلف گزارش کرده‌اند. رسول اسلام (ص) زمانی که به مسافرت می‌رفت، آخرین نفری که با او خداحافظی می‌کرد فاطمه (س) بود و وقتی از سفر بر می‌گشت، ابتدا به دیدن فاطمه می‌رفت.
سرور زنان
در روایات متعددی که شیعیان و اهل‌سنت نقل کرده‌اند آمده است فاطمه برترینِ زنان بهشت، برترینِ زنان دو عالم و برترینِ زنان امت است.
تنها زن برگزیده در ماجرای مباهله
از میان زنان مسلمان تنها فاطمه (س) برای حضور در مباهله پیامبر (ص) با مسیحیان نجران انتخاب شد. این ماجرا در آیه مباهله ذکر شده است. بنابر منابع تفسیری، روایی و تاریخی، آیه مباهله در برتری و فضیلت اهل‌بیت پیامبر نازل شده است. فاطمه، امام علی (ع)، امام حسن (ع) و امام حسین (ع) همراهان پیامبر در این واقعه بودند.
استمرار نسل پیامبر از طریق فاطمه
تداوم نسل پیامبر از فاطمه و تعیین امامان شیعه از فرزندان فاطمه به عنوان یکی از فضائل او ذکر شده است. برخی از مفسران استمرار نسل پیامبر از فاطمه را مصداق کوثر یعنی خیر فراوان در سوره کوثر دانسته‌اند.
سخاوت
سخاوت فاطمه (س) به عنوان یکی از ویژگی‌های رفتاری او گزارش شده است. او در زندگی مشترک خود با علی (ع) زمانی که در وضعیت مطلوب اقتصادی قرار داشت ساده‌زیست بود و همیشه انفاق می‌کرد. اهدای لباس نو در شب عروسی خود به فرد محتاج، بخشیدن گردنبند به فقیر و دادن همه غذای خود به مسکین، یتیم و اسیر از جمله این موارد است. بر اساس گزارش‌های روایی و تفسیری پس از آنکه فاطمه (س)، علی (ع) و حسنین (ع) سه روز پی‌در پی هنگام افطار همه غذای خود را به نیازمند دادند آیه اطعام در شأن آنان نازل شد.
زهد و ساده‌زیستی
جهیزیه حضرت فاطمه شانزده یا نوزده قلم جنس بوده است که شانزده عدد آن اسباب و وسیله‌ی مختصر برای یک زندگی کوچک بود هنگامی که رسول خدا (ص) چشمش به آن افتاد این‌گونه دعا کرد: «اللّهُمَّ بارِک لِقَومٍ جُلُّ آنِیَتِهِمُ الخَزَفُ» خداوندا زندگی را بر کسانی که بیشتر وسایلشان گلی و سفالین است مبارک گردان».
مُحَدَّثه بودن
سخن‌گفتن فرشتگان با فاطمه (س) یکی از ویژگی‌های او است که موجب شد او را مُحَدَّثه بنامند. گفتگوی فرشتگان با فاطمه در زمان پیامبر و پس از رحلت وی، برای تسلی دادن فاطمه (س) و خبردادن از آینده نسل پیامبر بوده است.
رویداد‌های آینده را که فرشته الهی به فاطمه می‌گفت، امام علی (ع) می‌نوشت که به مصحف فاطمه معروف شد. در این گزارش تنها به سخن گفتن یک فرشته آن هم یک سویه اشاره شده و فاطمه (س) تنها شنونده بوده است و آنچه را فاطمه (س) می‌شنیده امام علی (ع) نیز می‌شنیده و یادداشت می‌کرده است. حضور امام علی (ع) هنگام دیدار با آن فرشته به درخواست حضرت فاطمه (س) بوده است. علت این در خواست هم به نظر فیض کاشانی در وافی ترس و بیمی بوده که هنگام تنهایی و هم‌سخن شدن با فرشته داشته است. اما در پاورقی الکافی با تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی علت درخواست حضرت فاطمه (س) از امام علی (ع) برای همراهی با او هنگام حضور فرشته نگرانی از به خاطر نماندن سخنان فرشته دانسته شده است.
علم و دانش
الگوبودن حضرت فاطمه زهرا (س) در ابعاد مختلف عبادی، تربیتی، اخلاقی، همسرداری و... لازمه‌اش بهره‌مندی وی از دانش و کمالات علمی ویژه است تا بتواند در پرتو آن پاسخگوی نیاز‌های علمی مراجعان مختلف باشد. در فرازی از زیارت‌نامه حضرت فاطمه (س) به او این گونه سلام داده شده است عنوان «السَّلاَمُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْمُحَدَّثَةُ الْعَلِیمَةُ» (سلام بر تو‌ای هم‌سخن با ملائکه و‌ای بسیار دانا) نمونه‌ای از دانش فاطمه (س) و رعایت اخلاق و ادب دینی و تواضع بی‌نظیرش در برابر سؤال‌کننده ماجرایی است که در روایتی از امام حسن عسکری (ع) نقل شده است که روزی زنی نزد حضرت فاطمه (س) گفت مادرم ناتوان است، برای انجام نمازش مسئله‌ای برایش پیش آمده و مرا فرستاده است تا پاسخ آن را از شما دریافت نمایم. حضرت زهرا (س) پاسخش را داد. سپس آن زن سؤال دیگری مطرح کرد و حضرت دوباره جواب او را داد آن زن سئوالات دیگری را مطرح کرد تا آن که به ده مرتبه رسید در این هنگام آن زن خجالت زده شد و گفت شما را خسته و ناراحت کردم، بیش از این مزاحم شما نمی‌شوم و شما را خسته نمی‌کنم. فاطمه (س) پاسخ داد هر سؤالی داری بپرس سپس افزود: به من بگو اگر شخصی اجیر شده باشد تا باری سنگین را به جایی ببرد و در ازای آن مبلغ صد هزار دینار مزد بگیرد آیا ناراحت می‌شود؟ آن زن در جواب حضرت گفت خیر. بعد از آن فاطمه (س) فرمود من برای هر سؤال که جوابش را بگویم اجیر تو هستم و مزد و پاداش آن نزد خداوند متعال به ارزشی بیش از آنچه که در این جهان است می‌باشد.
زیارت‌نامه
در برخی از منابع شیعه برای زهرا (س) زیارت‌نامه‌ای توسط امام صادق (ع) بیان شده است. بنا بر متن زیارت‌نامه، فاطمه (س) قبل از آفریده شدن مورد امتحان خداوند قرار گرفته و در این امتحان صبور بوده است.
در این زیارت‌نامه قبول کردن ولایت حضرت زهرا (س) مانند قبولی ولایت همه انبیاء و حضرت محمد (ص) و اطاعت از آن‌ها دانسته شده است. همچنین طبق این زیارت کسی که از حضرت زهرا (س) اطاعت کرده و ثابت‌قدم باشد، از پلیدی‌ها و گناهان پاک می‌شود.
میراث معنوی
حضرت زهرا سلام الله علیها:
مَن اَصعَدَ اِلَی اللهِ خالِصَ عِبادَتِه اَهبَطَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ اِلَیهِ اَفضَلَ مَصلَحَتِه (ترجمه: کسی که عبادت‌های خالصانه خود را به سوی خدا فرستد، پروردگار بزرگ، برترین مصلحت را به سویش فرو خواهد فرستاد.)
عدة الداعی، ص ۲۳۳
سخنان و زندگی عبادی، سیاسی و اجتماعی فاطمه (س) به مثابه میراثی برجای مانده از او مورد توجه مسلمانان قرار گرفته است و در آثار مسلمانان از آن‌ها یاد شده است. مصحف فاطمه، خطبه فدکیه، تسبیحات و نماز حضرت زهرا بخشی از میراث معنوی فاطمه است.
روایات، بخش مهمی از میراث فاطمه (س) هستند. این روایات مشتمل بر موضوعات اعتقادی، فقهی، اخلاقی و اجتماعی‌اند. برخی از روایات وی در کتاب‌های حدیثی شیعه و اهل‌سنت ذکر شده است و شماری از روایات در کتاب‌هایی مستقل با عناوینی نظیر «مسنَد فاطمه» و «اخبار فاطمه» تدوین شده‌اند. برخی از این مسند‌ها در طول زمان مفقود شده‌اند و تنها در کتاب‌های رجالی، تراجِم و کتاب‌شناسی‌ها از راویان و نویسندگان این کتاب‌ها سخن به میان آمده است.
مصحف فاطمه، شامل مطالبی است که فاطمه آن‌ها را از فرشته الهی شنید و امام علی (ع) آن را نوشته است. به اعتقاد شیعیان مصحف فاطمه نزد امامان شیعه بوده و هر امامی در پایان عمر خود آن را به امام بعدی تحویل داده است و غیر از امامان هیج فردی به کتاب دسترسی نداشته است. این کتاب اکنون در دست امام زمان (عج) است.
خطبه فدکیه، یکی از سخنان مشهور فاطمه است که درباره ماجرای غصب خلافت و مصادره فدک بیان شده است. چندین شرح درباره خطبه فدکیه نوشته شده است که نام بیشتر آن‌ها شرح خطبه زهرا (س) یا شرح خطبه لُمَّه (نام دیگر خطبه فدکیه) است.
تسبیحات فاطمه زهرا (س)، ذکری است که فاطمه از پیامبر (ص) آموخت و فاطمه از فراگیری آن خشنود شد. در منابع شیعه و اهل سنت درباره آموختن تسبیحات به فاطمه گزارش‌های متعددی ذکر شده و آمده است امام علی پس از شنیدن این ذکر، در هیچ شرایطی آن را ترک نکرد.
نماز حضرت زهرا (س)، نماز‌هایی است که فاطمه آن‌ها را از پیامبر (ص) یا جبرئیل فراگرفته بود. در برخی از متون روایی و کتاب‌های دعا به این نمازها اشاره شده است.
اشعار منسوب به فاطمه (س)، که در منابع تاریخی و روایی گزارش شده است. این اشعار از جهت تاریخی مربوط به دو دوره است: دوره پیش از رحلت پیامبر و دوره پس از رحلت او. درباره اشعار فاطمه تک‌نگاری‌هایی نیز منتشر شده است.فاطمه در فرهنگ و ادبیات شیعه
شیعیانْ فاطمه (س) را الگوی خود می‌دانند و سیره فاطمه (س) در فرهنگ شیعه و زندگی شیعیان جریان دارد. برخی از نمونه‌های آن عبارت‌اند از:
مهر السنه: بر پایه روایتی، امام جواد (ع) مهریه همسرش را به مقدار مهریه حضرت فاطمه (س)، یعنی پانصد درهم قرار داد. این مقدار مهر السنه نامیده می‌شود که مهریه همسران و دختران پیامبر (ص) است.
ایام فاطمیه: شیعیان در ایام شهادت فاطمه (س) مراسم عزاداری برپا می‌کنند. در ایران روز شهادت حضرت زهرا مطابق با سوم جمادی‌الثانی تعطیل رسمی است و مراجع تقلید به صورت پیاده‌روی در عزاداری شرکت می‌کنند.
روز زن: در ایران سالروز ولادت فاطمه (س) (بیستم جمادی الثانی) روز زن نامگذاری شده است. مردم ایران با دادن هدیه به مادران و همسرانشان این روز را جشن می‌گیرند.
روز ازدواج: در تقویم جمهوری اسلامی ایران نیز روز اول ذی‌الحجه سالروز ازدواج علی (ع) و فاطمه (س) به‌عنوان روز ازدواج نامگذاری شده است.
بازسازی نمادین محله بنی‌هاشم: همزمان با ایام فاطمیه محله بنی‌هاشم، قبرستان بقیع و خانه فاطمه (س) به صورت نمادین با سبک قدیمی ساخته می‌شود و بسیاری از مردم از این اماکن بازدید می‌کنند.
برگزاری تئاتر و تعزیه: در سال‌های اخیر برگزاری تئاتر، تعزیه و نمایش‌های خیابانی با عناوینی نظیر «بانوی آب و آیینه»، «بانوی غریب‌نشین» از جمله برنامه‌های خاص در ایام سوگواری شهادت فاطمه (س) است.
نامگذاری دختران: طبق آمار اعلام‌شده ثبت احوال ایران در سال ۱۳۹۴ش، در ایران نام فاطمه و زهرا جزو ده نام نخست برای دختران قرار گرفته است؛ و نام بیش از ۱۳ میلیون ایرانی فاطمه بوده است.
انتساب به فرزندان فاطمه (س): در میان فرقه‌های شیعه، زیدیه معتقدند امامت و رهبری برای کسی است که از فرزندان فاطمه باشد. از این رو زیدیان تنها از کسی به عنوان امام پیروی می‌کردند و حکومت او را بر حق می‌دانستند که از نسل فاطمه (س) باشد. علاوه بر زیدیه فاطمیان نیز که نام حکومتشان برگرفته از فاطمه (س) است نسب خود را به فرزندان فاطمه (س) می‌رساندند.
ادبیات و شعر فاطمی
برخی از شاعران و ادیبان فارسی‌زبان آثاری ادبی درباره فاطمه (س) تألیف و اشعاری درباره وی سروده‌اند. برخی معتقدند قدیمی‌ترین شعر فاطمی به قرن پنجم هجری برمی‌گردد. در دوره معاصر شعر فاطمی در میان شاعران رواج بیشتری داشته است، به طوری که کنگره‌هایی با عنوان شعر فاطمی با حضور شاعرانی که در این زمینه شعر‌هایی سروده‌اند برگزار می‌شود. افزایش اشعار فاطمی سروده‌شده موجب شده برخی از پژوهشگرانِ حوزه ادبیات، شعر فاطمی را یکی از سبک‌های شعر آیینی بدانند که در آن به مقام و سیره فاطمه پرداخته می‌شود.
در میان آثار ادبی معاصر می‌توان به کتاب کشتی پهلو گرفته و فاطمه فاطمه است اشاره کرد. واز میان اشعار معروف سروده شده درباره شأن و مقام حضرت فاطمه می‌توان به شعر معروف مرحوم آیت الله شیخ محمدحسین غروی اصفهانی معروف به کمپانی اشاره کرد که مطلعش این است:
دختر فکر بکر من غنچه لب چو واکند از نمکین کلام خود حق نمک ادا کند
ابیاتی دیگر از این قصیده مشهور چنین است:
وهم به اوجِ قدسِ ناموس اله کی رسد؟ فهمِ که نعتِ بانوی خلوت کبریا کند؟
ناطقه مرا مگر روح قدس کند مدد تا که ثنای حضرت سیده نسا کند
لیله قدر اولیا، نور نهار اصفیا صبح جمال او طلوع از افق عُلا کند
بَضعه سید بشر امّ ائمه غُرَر کیست جز او که همسری باشه لافتی کند؟
وحی و نبوّتش نسب، جود و فتوّتش حسب قصّه‌ای از مروّتش سوره «هل اتی» کند
عصمت او حجاب او عفت او نقاب او، سرّ قِدَم حدیث از آن ستر و از آن حیا کند
بهر کنیزیش بود زهره کمینه مشتری چشمه خور شود اگر چشم سوی سُها کند
«مُفتقرا» متاب رو از در او به هیچ سو زانکه مس وجود را «فضّه» او طلا کند.