ریحانه جولایی
علاقه به حیوانات خانگی و همزیستی با آنها از قدیم میان مردم وجود داشته و در سال‌های اخیر افزایش چشمگیر و تأمل‌برانگیزی یافته است؛ گویی تب فراگیری است که به سرعت در میان افراد جامعه در حال شیوع است. از آن سو هرچه تمایل به نگه‌داشتن حیوانات در محیط خانه و به تبع آن گرداندن آنها در فضای شهر بیشتر می‌شود؛ مسئولان هم قوانین سخت‌گیرانه‌تری برای مبارزه با آنها وضع می‌کنند؛ از طرح‌های جمع‌آوری سگ‌ها گرفته تا ممنوع کردن رفت‌وآمد آنها در سطح شهر.
داستان قانون‌گذاری برای سگ‌ها از کجا آمد؟
از دوران پیش‌ازتاریخ تاکنون، حیوانات به همراه آدمیان بوده‌اند و البته این همراهی، آثار زیادی هم بر روابط بین آدم‌ها گذاشته و ازآنجایی‌که بخش عمده‌ای از علم حقوق، به تنظیم روابط میان آدم‌ها با یکدیگر و اموالشان می‌پردازد، بحث حیوانات هم وارد مقولات حقوق شده است.
قوانین نگهداری از حیوانات خانگی مانند سگ هم از دیرباز در حقوق شناخته شده بوده است. مانند آنکه برای کشتن انواع سگ ازجمله سگ مزرعه و سگ گله و امثال آن در شرع، کفاره و دیه تعیین‌شده یا شرایط حقوقی خریدوفروش این حیوان مشخص‌شده است. اخیراً با حمله‌های متعدد چندین قلاده سگ به افراد عادی، پلیس و دستگاه قضایی برای چندمین بار در مقوله همراه داشتن سگ وارد شده‌اند و در این میان پلیس تصمیماتی اتخاذ کرده که به نظر نمی‌آید چندان مبنای قانونی محکمی داشته باشد.
طبق گفته‌های مقامات انتظامی مکان‌های عمومی جای گرداندن سگ نیست و حمل سگ در درون خودروها ممنوع است و در صورت مشاهده این موضوع، پلیس با حاملان سگ در خودروها برخورد جدی می‌کند.
اما این داستان قانون‌گذاری برای سگ‌ها از کجا آمد؟ در ابتدای قرن حاضر، قانون‌گذاران ایران تصمیم گرفتند برای همراه داشتن سگ یک نظام قانونی وضع کنند.
نمایندگان مجلس شورای ملی در آیین‌نامه جلوگیری از مرض هاری و امور خلافی که ذیل ماده ۲۷۶ قانون مجازات کیفر عمومی در سال ۱۳۰۴ شمسی پرداخته شد و مشتمل بر۱۶ ماده بود و با توافق وزارت دادگستری و وزارت کشور نوشته شد، مشروحاً به این امور پرداختند.
نمایندگان مجلس شرایط خاصی را برای همراه داشتن حیوانات مشخص کردند و مثلاً در ماده یک این آیین‌نامه تصویب کردند: از روزی که فرمانداری محل آگهی می‌دهد کلیه صاحبان سگ‌های شهری باید تا مدت سه ماه گردن بند فلزی یا چرمی برای سگ‌های خود تهیه کنند. این آیین‌نامه به‌صورت مفصل می‌گفت صاحبان سگ چطور باید از این حیوان نگهداری کنند و شرایط همراه داشتن حیوان در معابر عمومی چیست.
پس از سال‌ها، در سال ۱۳۸۹ مجلس شورای اسلامی بازهم به فکر قانون‌گذاری برای سگ‌گردانی افتاد که به خاطر اولویت‌های متعدد، ایده این قانون‌گذاری به‌جایی نرسید. در سال ۱۳۹۳ هم ۳۲ تن از نمایندگان مجلس با تقدیم طرحی خواستند قانونی را به تصویب برسانند که همراه داشتن سگ در معابر عمومی مشمول جریمه‌های نقدی سنگین و حتی مجازات حبس شود که آن‌هم به‌جایی نرسید و تنها مواد قانونی که برای سگ‌ها و خسارات جانی و مالی احتمالی که این حیوانات برای دیگران ایجاد می‌کنند، همچنان برخی از مواد قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ (با اصلاحات نهایی ۱۳۹۴) باقی ماند. این قانون در حال حاضر، تنها متن حقوقی است که تعیین می‌کند همراه داشتن سگ یا آثار همراه داشتن سگ برای صاحب آن، چه نظم و نسقی دارد.
قوانینی که از آنها خبر نداریم
در برخی از مواد قانون مجازات اسلامی اشاره‌شده است که اگر حیوان یک فرد، آسیبی به شخص دیگری وارد کرد، چگونه درباره آن تصمیم‌گیری می‌شود. در برخی مواد این قانون، به‌عنوان‌مثال از سگ نام‌برده شده و شرایط مجازات صاحب سگ را مشخص کرده است.
ماده ۵۰۱ قانون نوشته است: هرگاه کسی به روی شخصی سلاح بکشد یا حیوانی مانند سگ را به‌سوی او برانگیزد یا هر کار دیگری که موجب هراس او می‌شود مانند فریاد کشیدن یا انفجار صوتی انجام دهد و براثر این ارعاب، شخص بمیرد یا مصدوم شود، حسب مورد بر اساس تعاریف انواع جنایات به قصاص یا دیه محکوم می‌شود.
در این ماده به‌روشنی مشخص است داشتن سگ، جرم نیست ولی درصورتی‌که فردی، سگ را برای هراس دیگران یا حمله به انسان‌ها برانگیزد، در صورت صدمه وارد شدن به قربانی، فرد برانگیزاننده به قصاص یا دیه محکوم می‌شود. یعنی ممکن است فردی عامدانه و عالمانه به سگ خود دستور دهد به کسی حمله کند و با حمله سگ به قربانی، شخص تحریک‌کننده حیوان، ممکن است به قصاص محکوم شود.
ظاهرا مسئولان کمی در رابطه با نگهداری حیوانات و هواخوری آنها در سطح شهر و پارک‌ها نرمش به خرج داده‌اند؛ زیرا اخیرا در شورای شهر مصوبه‌ای تصویب شد که فضای پیاده‌روی حیوانات خانگی را از زمین‌بازی بچه‌ها و یا محل عبور مردم؛ جدا می‌کند
همچنین در ماده ۵۱۲ آمده است: هرگاه شخصی در محل‌هایی که توقف در آنها مجاز نیست، توقف کند یا شیء و یا حیوانی را در این قبیل محل‌ها مستقر سازد یا چیز لغزنده‌ای در آن قرار دهد و دیگری بدون توجه به آنها در اثر برخورد یا لغزش مصدوم شود یا فوت کند یا خسارت مالی ببیند، شخص متوقف یا کسی که آن شیء یا حیوان را مستقر یا راه را لغزنده کرده است، ضامن دیه و سایر خسارات است مگر آنکه عابر با وسعت راه و محل عمداً با آن برخورد کند که در این صورت نه‌فقط خسارت به او تعلق نمی‌گیرد بلکه عهده‌دار خسارت وارده نیز می‌شود.
در این ماده نیز روشن است اگر کسی، سگی را در قسمتی (مانند پیاده‌رو) از خیابان قرار دهد که مردم (مثلاً از روی ترس) مجبور شوند از مکان ناامن دیگری (مانند سواره‌رو خیابان) عبور کنند و در حین عبور صدمه ببینند، صاحب سگ، مسئول جبران خسارات بزه دیده است.
ماده ۵۲۲ و تبصره آن به‌روشنی درباره کسی که سگ خود را به خیابان می‌آورد و سگ به دیگران حمله می‌کند، مصداق می‌یابد. در تبصره این ماده به‌روشنی عنوان‌شده اگر کسی سگ خود را به خیابان بیاورد و توان کنترل آن را نداشته باشد، «مقصر» شناخته می‌شود، یعنی مانند آن است که عمده سگ را برای صدمه به دیگران، از خانه خارج کرده است. این ماده می‌گوید: متصرف هر حیوانی که از احتمال حمله آن آگاه است باید آن را حفظ کند و اگر در اثر تقصیر او، حیوان مزبور به دیگری صدمه وارد سازد، ضامن است. ولی اگر از احتمال حمله حیوان آگاه نبوده و عدم آگاهی ناشی از تقصیر او نباشد، ضامن نیست.
اسلحه‌کشی به خاطر یک سگ
با تمام این اوصاف اما هرچند وقت یک‌بار در مورد سگ‌ها و سگ‌گردانی تنش‌ها و برخوردهایی میان افراد و نیروی انتظامی پیش می‌آید. برای مثال ویدیویی که از روزهای پیش در شبکه‌های مجازی در حال چرخیدن است یا متن‌هایی که به صاحبان سگ‌ها هشدار می‌دهد حیوانات را برای گردش و هواخوری به خیابان نیاورند.
در ویدئویی که روز سه‌شنبه ۲۲ تیر در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد یک سرباز نیروی انتظامی به روی مرد جوانی که یک سگ در بغل دارد اسلحه می‌کشد. در این ویدئو مأموران نیروی انتظامی برای بازداشت این مرد به‌شدت خشونت به خرج داده و به او دستبند می‌زنند. درنهایت یکی از مأموران به روی این مرد و خانواده او که سعی در میانجی‌گری دارند، اسلحه می‌کشد.
این ویدیو واکنش‌های زیادی در فضای مجازی به همراه داشت. البته یک مقام پلیس تهران گفته است برخورد افسر پلیس با صاحب یک سگ در تهران رفتار غیرحرفه‌ای بوده و موضوع در حال بررسی است. ضرغام آذین، سرکلانتر دوم پلیس پیشگیری تهران، گفته این واقعه در شهرک گلستان رخ داده و همچنین اضافه کرده که صاحب سگ نیز برخورد نامناسب داشته و فحاشی کرده است.
در ایران هرچند وقت یک‌بار در مورد سگ‌ها و سگ‌گردانی تنش‌ها و برخوردهایی میان افراد و نیروی انتظامی پیش می‌آید. آخرین نمونه ویدیویی است که اخیرا در شبکه‌های مجازی دست به دست می‌شود و در آن طی یک درگیری، مأمور نیروی انتظامی به روی فردی که مشغول سگ‌گردانی است اسلحه می‌کشد
سگ گردانی در پارک‌ها قانونی شده؟
بااین‌حال در روزهای اخیر خبرها حکایت از این دارد که مسئولان کمی در رابطه با نگهداری حیوانات و هواخوری آنها در سطح شهر نرمش به خرج داده‌اند. برای مثال همین قانونی که فضای پیاده‌روی حیوانات خانگی را از زمین‌بازی بچه‌ها و یا مکانی که مردم برای پیاده می‌روند جدا می‌کند.
چهار روز پیش در صحن شورای شهر تهران، اعضای شورا به بررسی یک‌فوریت طرح «جداسازی محل گردش حیوانات خانگی از محل بازی کودکان در بوستان‌های شهر تهران» پرداختند.
حجت نظری، عضو شورای شهر تهران درباره این طرح اظهار کرد: باوجود ممنوعیت حضور حیوانات در بوستان‌ها، اما در تمام بوستان‌ها این حیوان گردانی‌ها صورت می‌گیرد و در همه‌جا کنار شهروندان حضور دارند. این حساسیت‌ها چه برای بزرگسال چه برای خردسال ممکن است وجود داشته باشد، ما باید جایی را برای بازی کودکان با آرامش فراهم کنیم تا در فضاهای عمومی شرکت داشته باشند و با چالش مواجه نشوند.
درنهایت یک فوریت این طرح با ١٢ رأی موافق به تصویب اعضای شورای شهر تهران رسید. همان هنگام بسیاری گفتند به نظر می‌رسد که با این مصوبه عجیب شورای شهر تهران، سگ گردانی در پارک‌ها قانونی شده است .
در آخر باید به این نکته توجه کرد که امروزه نگهداری از حیوانات خانگی ازجمله سگ در تمام دنیا امری مرسوم و موردعلاقه مردم است و اعمال قوانین شداد و غلاظ در این راستا خشم شهروندان را برمی‌انگیزد. ازاین‌رو به نظر می‌رسد در ایران نیز موضوع گردش حیوانات به ویژه سگ‌ها در سطح شهر و پارک‌ها از دو سو هم صاحبان آنها از منظر کنترل رفتار حیوان و تضمین امنیت شهروندان و نیز جمع‌آوری فضولات؛ و هم قانونگذار از نقطه نظر درک زمانه و ضرورت وضع قوانین با مقتضیات روزگار مورد توجه قرار گیرد.