سید حسین رسولیاین روزها بسیاری از مردم سراسر جهان به علت شیوع ویروس کرونا، قرنطینه شدن و ایزوله‌سازی را تجربه می‌کنند که یک اتفاق جهانی و یکتاست. تئاترها و سالن‌های نمایشی هم تعطیل شدند ولی پدیده جدیدی به طور جدی پیگری شده که همان «تئاتر دیجیتال» است و به واسطه آن «تئاترهای آنلاین» یا «تئاتر لایو» از طریق سایت‌ها و تلفن‌های همراه در دسترس عموم مردم قرار می‌گیرد. پرسش اساسی این است که آیا چنین چیزی برخلاف اصول کلاسیک و سنتی تئاتر است؟

لیزا برگر: «تئاتر دیجیتال و آنلاین یک راه‌حل موقت برای این دوران است چون سالن‌های تئاتر و سینما بسته شده است؛ البته چیزی که ما واقعا می‌خواستیم، تعداد بسیار زیادی از مخاطبانی است که در این شرایط سخت ایزوله ‌شدن در خانه‌ها گیر کرده‌اند.»

تئاتر دیجیتال در سراسر جهان آنلاین می‌شود

سایت تئاتری «صحنه» (the stage) مجموعه گزارش‌ها و مصاحبه‌های جالبی درباره تئاتر دیجیتال منتشر کرده است که می‌توانید برای درک بهتر تئاتر در دوران کرونا به آنها رجوع کنید ولی ما هم تلاش کردیم بخش‌هایی از اطلاعات را برای شما ترجمه کنیم. مثلا تئاتر ملی لندن، برنامه‌ها و فیلم‌های تئاتری خود را به صورت رایگان در بستر «یوتوب» در اختیار تئاتردوستان قرار داد. اولین نمایش هم «یک مرد و دو خطابه‌گر» به نویسندگی سارا کوکسان بود که اقتباسی از آثار ادبی جین ایر است. دیگری، نمایشی به نام «جزیره گنج» بود که تولید سال ۲۰۱۴ بود و پاتسی فرن در آن بازی می‌کند، سومی هم نمایش «شب دوازدهم» با بازی تمسین گریگ بود. لیزا برگر از کارگردانان و تهیه‌کنندگان اصلی تئاتر ملی لندن در مصاحبه‌ای گفت: «امیدوارم این خدمات آنلاین، امیدها را بالا ببرد، مردم را با یکدیگر متحد کند و تبدیل به چیزی بشود که درباره آن حرف زده بشود.» برگر ادامه داد: «ما به سوی بستر یوتوب رفتیم چون می‌خواستیم حسی از یک رویداد واقعی را داشته باشیم و مردم هم بتوانند در آنجا این تجربه را با دیگران به اشتراک بگذارند. البته سرویس «تئاتر ملی زنده» به گونه‌ای طراحی شده بود تا در سینماها پخش بشود.» برگر با تاکید بر دوران کرونا گفت: «این یک راه‌حل موقت برای این دوران است چون سالن‌های تئاتر و سینما بسته شده است؛ البته چیزی که ما واقعا می‌خواستیم، تعداد بسیار زیادی از مخاطبانی است که در این شراسط سخت ایزوله ‌شدن در خانه‌ها گیر کرده‌اند.» علاوه بر این، تئاتر ملی لندن، بسته‌های آموزشی تئاتر خود را هم در بستر یوتوب در اختیار مردم قرار داد چون مدرسه‌ها و کلاس‌های آموزشی هم تعطیل شده‌اند. آلیس کینگ-فارلو، مدیر بخش آموزش تئاتر ملی در این باره گفت: «با توجه به چالش‌های بی سابقه‌ای که هم اکنون در سراسر جهان با آن روبرو هستیم، می‌خواهیم اطمینان حاصل کنیم که دانش آموزان، معلمان و موسسه‌های دانشگاهی در این مدت پشتیبانی بشوند و بتوانند به طیف وسیعی از منابع آموزشی تئاتر ملی در بستر اینترنت در دوران تعطیلی مدرسه‌ها دسترسی داشته باشند». چند روز پیش،‌ اجرای «شبح اپرا» در رویال آلبرت هال ۲۵ ساله شد و رامین کریملو، هنرمند ایرانی و نقش اصلی این اپرا، درباره پخش آنلاین این اپرا گفت‌وگویی انجام داده است. او در پاسخ به اینکه تولیدهای دیجیتالی و اینترنتی تئاتر در این دوران را چگونه می‌بیند، گفت: «حالا تئاتر دیجیتال خیلی نزدیک به تئاتر زنده شده است و برخورد مردم هم نشانه‌ می‌دهد که آنان چقدر مشتاق تئاتر هستند و آن را ستایش می‌کنند. تئاتر دیجیتال رخدادی جهانی است چون همه می‌توانند به صورت آنلاین در یک مکان حاضر شوند با اینکه در خانه هستند یعنی اینکه همه می‌توانیم به تئاتر برویم آن هم مجانی. در گذشته هم وقتی فیلم‌های موزیکال آمدند مردم درباره این صحبت می‌کردند که آیا آنها به تئاترها لطمه می‌زنند یا نه؛ اما من فکر می‌کنم این فیلم‌های موزیکال کاری کرد که مردم مایل بشوند تا به دیدن برنامه‌های زنده بروند. حالا مردم بیشتر می‌خواهند تئاتر موزیکال نگاه کنند. هنگام پخش زنده «شبح اپرا» مردم می‌توانند دو ساعت و نیم رها شوند و این خیلی عجیب است چون مردم سرتاسر جهان می‌توانند این کار را همزمان انجام دهند که عالی است». متیو بورن، نیز اجراهایی چون «رومئو و ژولیت»، «دریاچه قو» و «مرد ماشینی» را به عنوان بخشی از برنامه دیجیتالی شرکت هنری خود در بستر «Sky Arts» قرار داد. مثلا «دریاچه قو» به صورت زنده در تور ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ این شرکت اجرا شده بود و حالا برای اولین بار به صورت دیجیتال روی پخش‌کننده‌های دیجیتال قابل دیدن شده است. متیو بورن در این رابطه گفت: «ما غرق حمایت از سوی جامعه طرفداران و دوستانمان شدیم. خیلی مهم است که در این دوران فوق‌العاده چالش‌برانگیز با یکدیگر در تماس بمانیم. ما همیشه تلاش کردیم محصول‌های هنری خود را به طیف گسترده‌‌تری از مخاطبان از طریق همکاری با سایت‌های دیجیتالی چون «Sky Arts» و «More2Screen» برسانیم. در دورانی که نمی‌توانیم اجرای زنده در تماشاخانه‌های محلی داشته باشیم خیلی خوشحال هستیم که می‌توانیم اجراها را از طریق تلویزیون به مردم برسانیم.» کانالی در یوتوب راه افتاده است به نام «شو باید ادامه داشته باشد» (The Shows Must Go On) که برگرفته از آهنگی به همین نام از گروه موسیقی «کوئین» است و در این کانال می‌توانید انواع برنامه‌های هنری را به صورت دیجیتال تماشا کنید. تئاترهای موزیکال اندرو لوید وبر نیز در این کانال قرار گرفته و خود کارگردان هم از این اتفاق ابراز خوشحالی کرده است چون یکی از اجراهای بسیار خوبش در سال ۱۹۷۵ بود که شکست خورد؛ ولی حالا دوباره می‌تواند زنده شدن آن را ببیند. سایت «روی صحنه چه خبر است» (whats on stage) گزارشی مفصل از تئاترها و نمایش‌ها و فیلم‌های کوتاهی داده است که در دوران قرنطینه و ایزوله‌سازی کویید ۱۹ در دسترس است. به عنوان مثال یکی از آنها فیلم «راه خروج» به کارگردانی سوری کریشناما و بازی امید جلیلی است که به صورت سکانس پلان برداشت شده و به شکل پخش زنده نمایش داده شد. این فیلم در محله‌ها و راهروهای جنوب لندن اتفاق می‌افتد. سایت «بارن» (Barn's website) هم نمایش «هنری پنجم» را به صورت زنده با بازی آرون سیدول و لارون ساموئل پخش کرده است. به نظر می‌رسد به زودی تئاترهای دیجیتال قدرت بیشتری پیدا کنند زیرا قیمت ارزان‌تری خواهند داشت و قادر خواهند بود که تئاتر را به تمام نقاط جهان ببرند.

فلسفه تئاتر دیجیتال در عصر کرونا

این روزها که بحث تئاتر دیجیتال و تئاتر آنلاین داغ شده است بد نیست سری به مقاله‌ها و تاملات فلسفی در این زمینه بزنیم. جان هاسپرس در «مسائل زیبایی‌شناسی» هنرها را به دسته‌های گوناگونی چون: هنر بصری، هنر صمعی، هنر سمبلیستی (ادبیات) و هنر مرکب تقسیم می‌کند و در این تقسیم‌بندی اشاره می‌کند که تئاتر هنری مرکب است. هاسپرس می‌گوید: «مزیت اصلی هنر تئاتر [نسبت به هنر سینما] برخورد مستقیم با بازیگران زنده است». اگر به نظریه کلایو بل نیز رجوع کنیم به اصطلاح کلیدی «صورت دلالت‌گر» برمی‌خوریم که جان هاسپرس درباره آن می‌نویسد: «صورت دلالت‌گر آن است که عاطفه زیبایی‌شناختی پاسخی به آن است. اما وقتی بپرسیم که عاطفه زیبایی‌شناختی چیست، درمی‌یابیم که عاطفه‌ای است که صورت دلالت‌گر آن را برمی‌آنگیزد.» اگر به کتاب «هنر چیست؟» لئو تولستوی رجوع کنیم که در آن تاکید دارد: «هنر بین احساس انسان است» و وابسته به نظریه «بیان» است که دیگر شک نخواهیم کرد که هنر دیجیتال می‌تواند این کارها را انجام بدهد ولی کیفیت آن با هنر زنده فرق دارد.

همیلتون تاکید می‌کند: «تئاتر مستلزم حضور عام مردم است... این که مخاطبان و بازیگران هر دو حاضرند، می‌تواند به مضمون اجرا تبدیل شود». ما اگر بر همین اساس بخواهیم تئاتر دیجیتال را با تئاتر زنده مقایسه کنیم با کیفیت‌های متفاوتی مواجه می‌شویم

جیمز هملیتون در مقاله «تئاتر» در کتاب «دانشنامه زیبایی‌شناسی» که انتشارات راتلج منتشر کرده است، می‌نویسد: «در قرن‌های شانزدهم تا هجدهم تئاتر به منزله نوعی قالب هنری، غالبا به مثابه گونه‌ای از شعر یا ادبیات نمایشی، مورد بحث قرار می‌گرفت... خود تئاتری‌ها،‌ تازه در آغاز قرن بیستم به فکر بازاندیشی در ارزش‌های اجرای تئاتر افتاده و کوشیدند اجرای تئاتر را مستقل از متن نمایش، واجد ارزش قلمداد کنند.» همیلتون در ادامه تاکید می‌کند: «تئاتر مستلزم حضور عام مردم است... این که مخاطبان و بازیگران هر دو حاضرند، می‌تواند به مضمون اجرا تبدیل شود». ما اگر بر همین اساس بخواهیم تئاتر دیجیتال را با تئاتر زنده مقایسه کنیم با کیفیت‌های متفاوتی مواجه می‌شویم که مثلا در تئاتر دیجیتال، بازیگران دیگر تماشاگران را نمی‌بیند ولی تماشاگران می‌توانند از خانه و در هر نقطه‌ای از جهان، بازیگران را تماشا کنند.