این روزها شاید اغلب استعمال دخانیات در سریال‌های تلویزیونی نهایتا به نمایش فندکی خلاصه شود که برای روش کردن سیگار، خراب است و البته برعکس این اتفاق را در سینما و سریال‌های شبکه نمایش خانگی شاهد هستیم که پخش صحنه‌ها و تصاویر مربوط به استعمال دخانیات بیداد می‌کند؛ هرچند که نمایش این تصاویر گاه با توجیهاتی از این دست همراه می‌شود که استعمال دخانیات و مصرف مشروبات الکلی در راستای نقد شخصیت منفی کار است و در نتیجه معنای رواج یا اشاعه پیدا نمی‌کند.
حدود 8 سال قبل بود که صداوسیما و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بر اساس مصوبه ستاد کشوری کنترل دخانیات، موظف به انجام اقدامات لازم برای نمایش ندادن مصرف دخانیات توسط هنرپیشگان در فیلم‌ها و سریال‌های ایرانی و خارجی شدند. این قانون تا مدتی هم رعایت شد اما در نهایت مانند بسیاری از قوانین دیگر از جمله ممنوعیت تبلیغ کالاهای مضر در تلویزیون، به تدریج رو به فراموشی سپرده شد؛ تا این روزها در بسیاری از فیلم‌ها و همچنین سریال‌های نمایش خانگی، پخش آزادانه صحنه‌ها و تصاویری را ببینیم که به سیگار کشیدن هنرپیشه محبوب جوانان البته در نقشی که به او سپرده شده، مربوط است. البته باید یادآور شد که در سال‌های آزادی نمایش مصرف دخانیات در فیلم‌ها و سریال‌ها، مستنداتی مبنی بر افزایش استعمال سیگار از سوی توده مردم یا تاثیر مستقیم سیگار کشیدن یک بازیگر روی افزایش سیگاری‌ها وجود ندارد و در عین حال این پرسش هم مطرح می‌شود که بالاخره کارگردان برای نشان دادن یک کاراکتر منفی یا سیگاری چه تهمیدی باید در آثار نمایشی بیندیشد؟ با این حال از آنجا که بسیاری از شخصیت‌ها در یک درام، در نهایت خاکستری خلق می‌شوند و نشان دادن مصرف سیگار در این درام‌ها هم بعضا باید از سوی بازیگرانی انجام شود که محبوب نوجوانان و جوانان هستند و آنها را الگوی خود می‌دانند، می‌توان این انتظار را داشت که چنین عملکردی منجر به ترویج غلط استعمال دخانیات حداقل برای خلاصی از دشواری‌ها و مقاطع بحرانی زندگی شود.
هرچند که در تلویزیون مقطعی پخش صحنه‌ها و تصاویر مربوط به استعمال دخانیات از کشیدن سیگار گرفته تا…، در کلیه برنامه‌های نمایشی، فیلم و سریال‌های تلویزیون، ممنوع اعلام شده بود با این وجود در آثار تلویزونی شاهد صحنه‌هایی بوده‌ایم منتها چون در راستای نقد شخصیت‌های منفی کار است با این توجیه همراه می‌شود که معنای رواج یا اشاعه پیدا نمی‌کند. یکی از این موارد، پخش تصاویر آلات استعمال مواد مخدر در یکی از قسمت‌های سریال «آنام» است که سال گذشته از تلویزیون به روی آنتن رفت و بینندگان در آن سکانس‌ها شاهد تصاویری از منقل و وافور و دیگر آلات استفاده از مواد مخدر در این مجموعه تلویزیونی بودند. در این سکانس در یک نمای باز، تصاویر وسایل مذکور به روشنی مشهود بود.
در این سکانس که با بازی بازیگرانی چون مجید شهریاری و امیررضا دلاوری همراه است، یکی از این کاراکترها این جمله را به کار می‌برد که «جدیدا خیلی زود به زود خمار می‌شود» و از بازیگر دیگر ابزار مصرف مواد مخدر را که برای او آماده کرده است، می‌گیرد!
تصاویری از استعمال دخانیات در فیلم‌ها و سریال‌ها در حالی پخش می‌شود که پیش‌تر تلویزیون حتی در برنامه‌های مستند به هنگام نمایش این قبیل وسایل، تصویر را شطرنجی می‌کرد یا کادر به شکلی بسته می‌شد که تصاویر آنها مشخص نباشد؛ اقدامی که اصطلاحا برای جلوگیری از ریخته شده قبح مساله در چنین مواردی کاربرد دارد. و اما اوایل سال گذشته هم در یکی دیگر از سریال‌های تلویزیونی با عنوان «گمشده»، برای نشان دادن اعتیاد یکی از کاراکترها با بازی بهنام تشکر، صحنه‌ای مشابه تکرار شد که واکنش تماشاگران را در پی داشت. حتی بعضی از منتقدان تلویزیون، این اقدام صداوسیما را ضمن مقایسه با خودداری از نمایش تصاویر سازها، مصداق یک بام و دو هوا دانستند و آن را به چالش کشیدند.
سیگار در شبکه نمایش خانگی جا خوش کرده است
در سریال‌های نمایش خانگی برخلاف تلویزیون با توجه به اینکه معیارهای آزادتری وجود دارد، نمایش مصرف دخانیات را به کرات از سوی شخصیت‌ها می‌بینیم و البته بعضا در سریال‌هایی مانند «شهرزاد» و «ممنوعه» که اتفاقا مخاطب بسیاری هم داشتند، در ابتدا با درج چند کلمه، این توضیح داده شد که مصرف الکل و دخانیات توسط برخی شخصیت‌ها به ضعف آنها برمی‌گردد. در سریال پربیننده «شهرزاد» از همان اولین قسمت‌ها، سکانس‌های بسیار زیادی از سیگار کشیدن شخصیت‌های اصلی‌اش نشان داده شد و هر چه این سریال جلوتر رفت، تعداد و میزان سیگار کشیدن‌ها بیشتر شد. اغراق در دود کردن سیگار شخصیت‌ها در این سریال در قسمت‌های انتهایی به حدی بود که در هر قسمت چندین بار شهاب حسینی را به عنوان یکی از بازیگرهای اصلی در حال سیگار کشیدن دیدیم. در کنار او مهدی سلطانی و دیگر بازیگرها هم مدام دستی بر آتش دارند و از این آتش برای روشن کردن سیگار استفاده می‌کنند.
پول بابت نمایش دود!
سال‌هاست شرکت‌های دخانیات در دنیا برای تبلیغ محصولاتشان در فیلم‌ها هزینه پرداخت می‌کنند؛ گرچه این نوع تبلیغات دیگر مجوز نمی‌گیرند، اما فیلم‌هایی با مخاطب جوان و حتی برخی از فیلم‌های کودکان، ممکن است شامل تصاویری از شخصیت‌هایی باشد که سیگار می‌کشند. این تصاویر که می‌توانند استعمال دخانیات را به عنوان رفتاری طبیعی، قابل‌قبول و حتی جذاب جلوه دهند، بسیار اثرگذار و در عین حال خطرناکند. امان‌الله قرایی‌مقدم- جامعه‌شناس- با اعتقاد بر اینکه از راه‌های مبارزه با سیگار، فرهنگ‌سازی از طریق تلویزیون، سریال‌سازی و کتاب‌های درسی است، در این باره به ایسنا گفت: فیلم‌ها، سریال‌ها و همچنین انیمیشن‌سازی، تاثیر زیادی در کاهش استعمال سیگار دارند. کتاب‌های درسی و معلم هم تاثیرگذار هستند؛ به عنوان مثال آموزش و پرورش نباید معلم سیگاری را به مدرسه راه بدهد. او با بیان اینکه والدین نباید مقابل کودکانشان سیگار بکشند، افزود: والدین باید مراقبت زیادی از این قضیه داشته باشند. اصل اول در این امر این است که فرهنگ‌سازی را تا پایان عمر از خانواده‌ها شروع کنیم. راه دیگر پیاده کردن اقدامات سلبی است. ممنوع کردن فروش سیگار و گران کردن آن هم می‌تواند در کاهش مصرف سیگار تاثیر بگذارد. این جامعه‌شناس در پاسخ به این پرسش که نشان دادن شخصیت‌های هنری در حال استعمال دخانیات توسط رسانه‌ها چه تاثیری بر جامعه می‌گذارد؟ گفت: تلویزیون ما باید دستی در فرهنگ‌سازی داشته باشد. این روزها بسیاری از مخاطبان به شبکه نمایش خانگی گرایش پیدا کرده‌اند و ما می‌بینیم سریال‌هایی ساخته می‌شوند که کنترل چندانی روی آنها صورت نمی‌گیرد. اما مساله مهم این است که اگر ما به تقویت عوامل فرهنگی از درون خانواده اقدام کنیم، تعهد افراد را بالا ببریم و اعتقاد و باورهای دینی و اخلاقی را بالا ببریم موثر خواهد بود.
او در ادامه اظهار کرد: از زمان تاسیس صنعت سینما و خصوصا از دهه ۱۹۲۰ به بعد کشیدن سیگار در فیلم‌ها به دلیل تبلیغ کمپانی‌های سیگار‌سازی رواج یافت. هنرپیشه‌های مطرح از خانم و آقا شروع به کشیدن سیگار در فیلم‌ها و آثار کردند که به تدریج تاثیر مخرب رسانه‌ها در این حوزه اتفاق افتاد. پس از این به‌تدریج رسانه‌هایی چون تلویزیون هم به این سمت رفتند و حالا شبکه‌های مجازی هم نقش بسیار زیادی در گرایش جوانان و نوجوانان به سیگار ایفا می‌کنند. او همچنین در ادامه گفت: هنرمندان و ورزشکاران چون مدل و الگو هستند، همواره مورد توجه نوجوانان و جوانان قرار می‌گیرند و سیگار کشیدن آنها تاثیر مخرب خود را می‌گذارد.