صاحب‌خبر - شهرستان کلات که در دامنه کوه هزارمسجد قرار گرفته همچون گنجینه ای است که طبیعت سخت از آن حفاظت می کند و در این میان، کاخ خورشید همچون نگینی در میان کلات جای گرفته و عطر شالیزارها مشام جام گردشگران را می نوازد.

* پیشینه کلات در تاریخ
کلات در لغت به معنی آبادی و زیستگاه بر فراز کوه است. نخستین بار نام کلات در شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی و در داستان حماسی 'فرود' پسر سیاوش آمده است.
درعصر سامانیان نیز کلات پناهگاه سرداران آن دوره از جمله 'ابوعلی سیمجور' و 'فائق الخاصه' بوده و از دوران سلجوقی نشانه هایی برجای مانده که اهمیت آن دشت را نشان می دهد.
در دوران ایلخانان مغول کلات از اهمیت زیادی برخوردار بود به طوری که تاسیسات دروازه ارغون شاه به دوران ایلخانی نسبت داده می شود.
کلات درعصر تیمور در برابر حمله وی به سختی مقاومت کرد آن چنان که در کتب تاریخی آمده است تیمور 14 بار به دژ کلات یورش برد و هر بار شکست خورد اما بیش از همه دوره ها در زمان افشاریان از اعتبار خاصی برخوردار شد و دلیل آن را باید در دیواره های طبیعی و دروازه های قابل کنترل دانست که باعث شد نادر کلات را به عنوان محل سکونت خود و ذخایر ارزشمندش انتخاب کند.

* طبیعت کلات
شهرستان کلات در میان رشته کوه هزار مسجد قرار گرفته و این رشته کوه از جانب جنوب غربی حائلی طبیعی است که این شهر را از مشهد و چناران جدا ساخته است. آب و هوای کلات معتدل کوهستانی است و ارتفاع آن از سطح دریا بالغ بر 2100 متر است.
بارانهای مستمر بهاری و پاییزی همواره باعث سرسبزی دامنه ها و کوهپایه های این شهر شده و گله داری و دامداری را در منطقه رونق داده است.
رودخانه پر آب ارچنگان و ایده لیک و دره قره سو از نواحی خوش آب و هوای کلات به شمار می روند.
شهرستان کلات شامل دهستانهای لایین، کبود گنبد، پساکوه و زاوین است و در مجموع دارای 140 پارچه آبادی است و در حدود 10 هزار نفر از جمعیت آن ساکنان شهرند و 40 هزار نفر در بخشها و روستاها سکنی گزیده اند.

* عمارت خورشید
این بنا که در بین مردم به قصر خورشید معروف شده یک برج مقبره نیمه تمام است که در میانه شهر کلات واقع شده است. شکل بنای عمارت خورشید از گور تیمور در سمرقند اقتباس شده اما پوشش خارجی گنبد بر فراز برج ساخته نشده و بنا نیمه تمام مانده است.
عمارت خورشید در حال حاضر دارای سردابه ای متشکل از هشت فضای به هم پیوسته پیرامون آن و فضای آرامگاهی بر روی سکویی هشت ضلعی است که ایوانچه ها و اتاقکهایی را محصور کرده اند. تزئینات عمده عمارت شامل نقوش حجاری شده ای بر روی دیواره های بیرونی است که نقوش گلدان هایی با شاخ و برگ افشان و میوه های غیر بومی گرمسیری و پرندگان متعدد بر آن حجاری شده است.
در قسمت بالای طاق نماها نقوش ساده اسلیمی جلب نظر می کند و براساس مطالعات باستان شناسی این بنا در ابتدا نیز مقبره ای مربوط به عصر ایلخانی بوده که در زمان افشاریه بنای کنونی بر شالوده بنای قدیمی ساخته شده است.

* کتیبه نادری
در ابتدای دروازه ارغون شاه و بر بلندای 15 متری از کف رودخانه، کتیبه ای به خط نستعلیق با حاشیه و قاب مزین به نقوش اسلیمی بر دیواره صخره ای ایجاد شده که 24 بیت شعر از سروده های گلبن افشار در مدح نادرشاه است. بیت اول آن فارسی و سایر ابیات ترکی است و گویا این کتیبه نیز ناتمام مانده است.

* اقامتگاه نادر
مجموعه آثاری که به اقامتگاه نادر معروف است در غرب روستای خشت و به فاصله کمی از آن قرار گرفته است.
از این مجموعه در حال حاضر بقایای دیواره های سنگی تالارهای بزرگی باقی مانده است که سنگهای حجاری شده برجای مانده حکایت از آن دارند که دیواره اقامتگاه نادر همانند آرامگاه او با سنگهای حجاری شده مزین بوده است.

* مسجد کبود گنبد
در فاصله حدود 200 متری شرق عمارت خورشید، مسجدی چهار ایوانی قرار دارد که به دلیل رنگ کاشیهای گنبد آن، کبود گنبد نامیده شده است. احتمالا در این مکان ابتدا آرامگاهی متعلق به دوره ایلخانی وجود داشته که ساختار مسجد در دوره های بعد از آن تبعیت کرده است.
در حال حاضر بنای یاد شده به منزله شبستانی در کنار ایوان شرقی مسجد قرار دارد و گنبد رفیع دو پوششه مسجد بر فراز شبستان خود نمایی می کند.
مسجد کبود در دوره های مختلف گسترش یافته و ترمیم شده است.
زیبایی این مسجد مرهون کاشیهای رنگی آن است که در تزئیناتش به کار رفته است. در مجاورت مسجد حمام کوچکی قرار دارد که هنوز پابرجاست و قابلیت این را دارد که به آن کاربری جدیدی داده شود.

* دربند یا دروازه ارغوان شاه
این دروازه، ورودی اصلی دژکلات است که در سمت غرب آن قرار دارد و به دلیل جایگاه مهمی که در کلات داشته تاسیسات و استحکامات دفاعی در آن ایجاد شده است.
از بقایای این دروازه، شالوده دیوارهایی از ساروج و سنگ و برج دیده بانی در کنار یک مجموعه معماری خشت و گلی مشاهده می شود. براساس شواهد موجود این دروازه مربوط به دوره ایلخانی بوده که در زمان نادرشاه افشار مرمت شده است.

* منطقه ییلاقی لایین
منطقه ییلاقی لایین در 30 کیلومتری شمال شرقی کلات واقع شده است در این منطقه رودخانه ای پر آب جریان دارد که از لایین کهنه تا روستای سنگ دیوار را مشروب می کند.
آب و هوای معتدل کوهستانی و آب فراوان این ناحیه را به سرزمینی سبز مبدل کرده است.
در اردیبهشت ماه هرسال با شکفتن شقایقهای وحشی، این مکان با دشتی از گلهای سرخ شقایق فرش می شود که منظره آن هر گردشگری را شگفت زده می کند.
در منطقه لایین روستاهای خوش آب و هوایی با تنوع گیاهی بسیار و مزارع پربار شالی همچون روستای چهارراه، سینی کهنه، بابا رمضان، سنگ دیوار، لایین کهنه و لایین نو قرار دارند.

* ابریشم بافی کلات
از جمله مهمترین هنرهای سنتی مطرح در منطقه کلات ابریشم بافی است و زاوین در کلات مرکز بافت ابریشم محسوب می شود.
هنرمندان ابریشم باف زاوینی در بافته های خویش از رنگهای درخشان مشکی، سبز، زرد، سرمه ای و سفید استفاده می کنند.
طرحهای هندسی این بافته ها قابل مقایسه با قالی و گلیم است و این نقوش برگرفته از محیط پیرامون و عوارض طبیعی است.
همچنین در شهرستان کلات علاوه بر هنر ابریشم بافی هنر بافت گلیمهای پر نقش و نگار در روستاهای قلعه زو و آغداش از اعتبار خاصی برخوردارند.

* تاسیسات دفاعی دروازه نفته
بریدگی دیوار شمال دژ کلات در ناحیه شمال شرقی امکان عبور و مرور را به داخل دژ فراهم آورده است؛ این معبر که دومین ورودی اصلی کلات می بااست شد به دروازه نفته شهرت دارد.
تاسیسات دفاعی منفصل و منحصر به فردی در این دروازه قرار دارد که شامل برجهای دیده بانی استوانه ای شکلی در دو طرف دروازه و سنگر دفاعی مستحکمی در سه طبقه است.
به نظر می رسد این تاسیسات بسیار قدیمی تر از دوران افشاریه باشد اما در دوران نادرشاه دوباره مورد استفاده قرار گرفته و مرمت شده است.

* بند نادری
در میانه دشت کلات و در مسیر رودخانه کلات که از غرب به شرق جاری است بندی آجری برپا شده که آبهای جاری رود کلات را مهار می کند.
این سازه اگر چه گنجایش زیادی نداشته اما به خوبی آبهای جاری را در سطح دشت می گسترانیده و زمینهای زراعی دشت کلات را سیراب می نموده است.
این سازه معماری به عنوان پل هم به کار می رفته و اگر چه آن را به دوره افشاریه نسبت می دهند اما شواهد معماری مبین این است که احتمالا بند نادری در دوران سلجوقیان بنیان گذاشته شده و در دوره های بعد مرمت شده است.

* سوغات کلات
از سوغات مشهور شهرستان کلات انواع بافته های رنگارنگ ابریشمین است که در زاوین تولید شده و عشایر کرد با استفاده از این پارچه ها لباسهای محلی خاص مردم کرمانج را می دوزند.
داشتن نمونه هایی از این البسه زیبا می تواند دلخواه هر گردشگری باشد که به کلات وارد می شود.

* آبشارهای دره قره سو
دره قره سو تقریبا در 10 کیلومتری غرب شهر کلات واقع شده است. این منطقه کوهستانی پر آب و مصفا مکانی جذاب برای گردشگران به وجود آورده و آبشارهایی دیدنی و زیبا را در دل خویش جای داده است.
در راه کوهستانی دره قره سو، بر دیواره های سنگی نردبانهای فلزی نصب شده تا مسیر رفت و آمد و دسترسی به آبشارها را برای گردشگران آسان تر کند.

* آداب و رسوم
در منطقه کلات زبان و لهجه های مختلفی رایج است که از میان آنها می توان به فارسی، ترکی و کرمانجی اشاره کرد.
پیشه کلاتیها با توجه به شکل جغرافیایی و آب و هوای منطقه عمدتا کشاورزی، دامداری، باغداری و به ویژه شالیکاری است و برنج کلات از انواع بسیار مرغوب برنج در ایران به شمار می رود.
جشنهای عروسی به ویژه در روستاها با مراسم ویژه ای از قبیل اجرای رقصهای سنتی و آئینی و کشتی با چوخه همراه است.
طب سنتی در این منطقه کاربرد ویژه ای دارد و هنوز مداوا با داروهایی از قبیل کات کلوخ، قدومه کلاتی، اسطوقدوس و مانند آنها در بین مردم رواج دارد. همچنین سنت همیاری در کاشت، داشت و برداشت غلات در منطقه کلات مورد احترام برزگران و کشاورزان است.

* برج و باروی کلات
پیرامون دشت کلات را کوههای مرتفعی فرا گرفته که دژ طبیعی تسخیر ناپذیری را تداعی می کند از آنجا که دژ کلات منطقه ای دست نیافتنی بوده رخنه های موجود در این دیواره طبیعی با ایجاد بارویی سنگی ترمیم شده اند.
این بارو در بعضی نقاط بیش از یک متر ضخامت و یک متر ارتفاع دارد و برج های استوانه ای و قراول خانه هایی در آن تعبیه شده است.
این بارو احتمالا قبل از افشاریه ساخته شده و در زمان نادرشاه ترمیم و بازسازی گردیده است.

* آسباد خشت
بقایای این سازه بادی در مجاورت روستای خشت و در جبهه شمالی دژ کلات و در 13 کیلومتری عمارت خورشید، بر فراز طاقدیسی به ارتفاع 2200 متر از سطح دریا قرار گرفته است.
در جبهه شمال غربی دشت در روستای خشت بخشی از دیوارهایی برجای مانده که نزد اهالی به آسباد معروف است.
در حال حاضر فقط توده ای از مصالح ساختمانی و اندکی از دیواره های بنا برجای مانده است که اظهار نظر قطعی درباره مجموعه بنا را دشوار ساخته است.

* بقایای ارگ فرود
ارگ فرود در سمت شمال غربی شهر کلات و در حدود یک کیلومتری شمال روستای گرو بر فراز ارتفاعات مشرف به دشت ترکمنستان قرار دارد. از این ارگ بقایای معماری درهم ریخته ای برجای مانده که در میان آنها نشانه هایی از آب انبارها و دیوارهای سنگی قابل تشخیص است.
سفال های پراکنده بر سطح این تپه به پیش از اسلام باز می گردد و مشابه سفال های دوران ساسانی می باشد.

* آبشار اورتکند
یکی دیگر از جاذبه های گردشگری در شهرستان کلات آبشار اورتکند و مناظر زیبای اطراف آن است.
این آبشار به نسبت مرتفع که از میان کوه های سرسبز منطقه اورتکند به پایین می ریزد چشم اندازی بدیع و شگرف در این ناحیه به وجود آورده است.
منطقه اورتکند به دلیل داشتن ارتفاعات و ناهمواری های طبیعی همواره مورد علاقه کوهنوردان و ورزشکاران نیز بوده است. این مکان در 50 کیلومتری جاده مشهد به کلات واقع شده است.
1922/7496
انتهای پیام ∎​