محمد بن زکریای رازی از برجسته ترین فیلسوفان و از مشهورترین شخصیت ها در عرصه پزشکی و داروسازی به شمار می رود که هنوز هم با وجود گذشت چندین سال، کشفیات و اطلاعات درج شده در کتاب های او به عنوان منابعی پر اهمیت و ارزشمند استفاده می شود.
هوش، ذکاوت و توانایی های این دانشمند مسلمان سبب شد تا او در میان اندیشمندان و فعالان عرصه پزشکی و داروسازی شهرت فراوانی به دست بیاورد و اینگونه افراد مطرح جهان، زبان به ستایش وی گشودند. «جرج سارتن» پدر تاریخ علم، درباره محمد زکریای رازی گفته است: «رازی بزرگ ترین پزشک اسلام و قرون وسطی بود.» دانشمندان و اشخاص مطرح غرب، محمد زکریای رازی را به دلیل نگارش کتاب های اثربخش به زبان عربی، با نام «جالینوس عرب، رازس و الرازی» می شناختند.
تاریخ نگاران به نقل از «ابوریحان بیرونی» دانشمندان بزرگ ایرانی تاریخ تولد زکریای رازی را ماه شعبان سال 251 هجری (865 میلادی) و در شهر ری ثبت کرده اند. او قبل از رو آوردن به زرگری و کیمیاگری، دوران کودکی، نوجوانی و جوانی خود را در همین شهر به نواختن موسیقی و سرودن شعر گذراند.
این حکیم بزرگ پس از گذراندن دوره جوانی به طب و کیمیاگری علاقه مند و با مشاهده توانمندی و مهارت بالای خود در این زمینه، بر ادامه این راه مشتاق شد. وی که بر اثر کیمیاگری و کار با مواد شیمیایی مانند بخار جیوه دچار ضعف بینایی شد و با هدف درمان چشم به پزشکی گرایش پیدا کرد.
روایت های مختلفی از زمان درگذشت این دانشمند پرآوازه نقل شده اما ابوریحان بیرونی در کتاب «فهرست کتب رازی» پنجم شعبان 313 هجری قمری را زمان درگذشت وی دانسته است.
دستاوردهای ماندگار و تلاش های موفقیت آمیز او باعث شد تا جامعه جهانی نیز به پاس زحمت های این حکیم داروساز، سالروز تولد وی را به عنوان روز داروساز برگزیند.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت روز بزرگداشت محمد زکریای رازی و روز داروسازی با «محسن ناصری» استاد دانشگاه و متخصص طب سنتی ایران به گفت وگو پرداخت.

-در ادامه مشروح این گفت وگو آمده است:
**ایرنا: دلیل گرایش محمد زکریای رازی به علم پزشکی چه بود؟
***ناصری: محمد بن زکریای رازی یکی از استادان برجسته زمان خود بود که در سرزمین ری در سده سوم و چهارم می زیست. وی در علم داروسازی کارهای شایان توجهی انجام داد. دلیل موفقیت رازی در علم شیمی تخصص و مطالعات وی در رشته شیمی بود. یافته ها حاکی از آن است که محمد زکریای رازی نخست در علم شیمی یا کیمیاگری به فعالیت مشغول شد اما بخارها و گازهایی که در محیط آزمایشگاه منتشر می شد، به چشم های او آسیب رساند. به این ترتیب وی با مراجعه به پزشکان به رشته پزشکی علاقه مند و برخلاف بسیاری از پزشکان، با علم شیمی به کار پزشکی مشغول شد و همانگونه که می دانید شیمی پایه و اساس علم داروسازی است.
**ایرنا: از این طبیب و داروساز چه کتاب هایی بر جای مانده است و آیا هنوز هم با وجود گذشت زمان زیاد از یافته ها و کتاب های وی استفاده می شود؟
***ناصری: ابوریحان بیرونی در کتاب «فهرست کتب رازی» 184 جلد کتاب را به وی نسبت می دهد. این کتاب ها بر پایه موضوع به 56 کتاب در پزشکی، 33 کتاب در طبیعیات، هفت کتاب در منطق، 10 کتاب در ریاضیات و نجوم، هفت کتاب در تفسیر و تلخیص و مختصر سازی کتاب های فلسفی یا طبی دیگران، 17 کتاب در علوم فلسفی و تخمینی، شش کتاب در مافوق الطبیعه، 14 کتاب در الهیات، 22 کتاب در کیمیا، دو کتاب در کفریات، 10 کتاب در فنون مختلف تقسیم می شود. در رشته شیمی و داروسازی از این دانشمند دو کتاب مهم و کاربردی «المدخل التعلیمی» و «الاسرار» به جای مانده است. «المدخل التعلیمی» که به وسیله حسن علی شیبانی به فارسی ترجمه شد، مشخص می کند، بسیاری از ابزارهای شیمی که امروز در آزمایشگاه ها کاربرد دارد، از اختراع های رازی است. از طرف دیگر بسیاری از مواد شیمیایی برای نخستین بار به وسیله رازی کشف شد که اکنون در اختیار علم شیمی و بشریت قرار دارد. کتاب «الاسرار» نیز که در زمینه شیمی و کیمیا نگاشته شده 500 سال پیش به زبان های گوناگون جهان از جمله لاتین ترجمه شد که تحقیق های مفصلی درباره این کتاب ها در غرب صورت گرفته است. پیش از زکریای رازی جابرابن حیان در این زمینه ها فعالیت می کرد و او به نوعی کارهای حیان را توسعه و گسترش داده است و بزرگترین شیمی دان دنیای اسلام محسوب می شد به همین دلیل روز بزرگداشت او را به نام روز داروسازی نام نهادند.
زکریای رازی کتاب های بی شماری در زمینه داروسازی نگاشت که اکنون یکی از آنها به نام «قرابادین رازی» در طرح احیای میراث مکتوب در مراحل پایانی چاپ قرار دارد. این کتاب در مجموع درباره داروهای ترکیبی است که برای بیماری های مختلف به کار می رود و وی این داروها را بر پایه نوع بیماری تنظیم کرده است. بیشتر قرابادین های دیگر بر پایه نوع گیاه به کار رفته تنظیم شده اند. نوع تقسیم بندی محمد زکریای رازی در قرابادین که بر اساس نوع بیماری استوار است، بیشتر توانست، رضایت پزشکان را جلب کند زیرا وی در نگارش کتاب به این نکته توجه کرد که پزشکان بتوانند بیشترین بهره را از آن ببرند. در شاخه ای از علم پزشکی که مفردات نام دارد کتاب «الحاوی» از وی به جای مانده است که دو جلد آخر آن نزدیک 800 صفحه بود و در آن درباره مفردات گیاهی، حیوانی و معدنی اطلاعات پر اهمیتی ثبت شده است. این کتاب های ارزشمند از جمله کتاب های پرکاربرد در تاریخ پزشکی ایران است و امروز نیز در دانشکده های طب سنتی ایران و جهان از این منابع استفاده می شود. در زمینه طب بالینی کتابی به نام «التجارب» به وسیله یکی از شاگردان وی نگاشته شد. در این کتاب معضل های بالینی پزشکی به وسیله زکریای رازی عرضه می شد و شاگردان از گفته های این استاد دانشمند که در دیدار با بیمار درمان مناسب را ارایه می داد، یادداشت برداری می کردند. خوشبختانه این تجربیات جمع آوری شده و یک نسخه از آن در کتابخانه ملک و برخی نسخه های دیگر آن نیز در کتاب خانه های مشهور دنیا موجود است، این کتاب نیز نشان دهنده دقت بالینی این پزشک حاذق ایرانی به شمار می رود.
**ایرنا: زکریای رازی در علم پزشکی و داروسازی از چه جایگاهی در ایران و جهان برخوردار است؟ آیا از یافته های او هنوز هم استفاده می شود؟
***ناصری: رازی پزشکی توانا بود که بیشتر عمر خود را در بیمارستان ها و درمانگاه ها می گذراند. او آنقدر در کار خود مهارت داشت که حکام و خلفای بغداد از وی برای ریاست بیمارستان بغداد که قرار بود برای رازی راه اندازی شود دعوت کردند. او پس از چندی که این شغل را قبول کرده بود، به علت نامناسب بودن محیط و علاقه به ادامه فعالیت های علمی، این شغل را رها کرد و به سرزمین ری که یکی از بزرگترین شهرهای زمان خود بود باز می گشت و در بیمارستان های این شهر به عنوان رییس پزشکان مشغول به فعالیت شد. اگرچه محمد زکریای رازی می توانست با مهارت خود به ثروت هنگفتی دست یابد و به یکی از افراد متمول آن زمان تبدیل شود اما بیشتر درآمد خود را برای درمان فقیران و افرادی که توانایی مالی مناسبی برای پرداخت مخارج بیمارستان نداشتند، هزینه می کرد. او به دلیل این انفاق های بی حد وحصر فقیر از دنیا رفت. محمد زکریای رازی در دنیا با کتاب «الجدری و الحصبه» که درباره آبله و سرخک و شرح تفاوت های میان آن دو را نوشته شناخته شد. در دوران رنسانس یکی از کتاب هایی که بیش از اندازه به زبان های مختلف تجدید چاپ شد، این کتاب محسوب می شود. کتاب دیگری که از رازی در غرب بسیار مشهور است «طب المنصوری» نام دارد. فصل نهم این کتاب در 1519 میلادی، موضوع پایانامه «آندریاس وسالیوس» پدر علم آناتومی غرب بوده است. وی در پایان نامه خود به تشریح مفصل این فصل از کتاب می پردازد. بنابراین او از چنان مهارتی برخوردار بود که پدر علم آناتومی جهان یکی از فصل های کتاب وی را به عنوان موضوع پایان نامه خویش انتخاب کرد.
**ایرنا: محمد زکریای رازی بیشتر به کشف الکل و گوگرد شهرت دارد، آیا از وی کشفیات دیگری به جا مانده است؟
***ناصری: رازی توانست در مدت حیات خود راز جوهر گوگرد (راج سبز یا سولفات دوفر) را به دست آورد و از الکل و دیگر موادی که خود کشف کرده بود در داروسازی استفاده کند. او نخستین فردی است که میان علم شیمی و پزشکی رابطه ای خاص به وجود آورد. این حکیم دانشمند استفاده از پنبه را نیز در پزشکی رواج داد و طرز استفاده از آن را به دیگر پزشکان آموخت.
او در زمینه بالینی کشفیات بسیار مطرحی داشته است. رازی نخستین شخصی بود که پاسخ مردمک به نور را کشف کرد که تایید این تشخیص صد سال بعد به وسیله غربی ها گزارش شد. این دانشمند برجسته نخستین فردی محسوب می شود که تشخیص بالینی بسیار قوی انجام می داده است. رازی در تشخیص التهابات پرده جنب «ذات الجنب یا پلوزی» (التهاب در غشای نازک دولایه ای که سطح ریه ها و محوطه قفسه سینه را پوشانده است ) مهارت بسیاری داشت. در تاریخ نگاشته ها می خوانیم که در جایی بیماری سرفه های مکرر می کرد، به گونه ای که هیچ پزشکی نتوانست وی را درمان کند به همین دلیل رازی را به بالین وی می برند اما رازی برخلاف دیگر طبیبان که تشخیص ذات الجنب داده بودند، تشخیص داد که بیمار به التهاب کبد گرفتار شده است. تشخیص التهاب کبد و جدا کردن آن از التهاب پرده جنب اکنون نیز با وجود اختراع ابزارهای متنوع پزشکی کار بسیار سختی به شمار می رود اما محمد زکریای رازی در آن زمان بدون هیچ ابزار پیشرفته ای توانست این تشخیص را ارایه دهد.
زکریای رازی در زمینه شکستگی و علایم آن نیز اقدام های شایان توجهی انجام داد به طوری که هنوز هم در این زمینه از یافته های وی استفاده می شود و چیزی به اطلاعات و تشخیص های او اضافه نشده است. در ارتباط با آزمایش روی حیوان ها، رازی نخستین فردی بود که تاثیرهای سم شناسی جیوه را روی بدن میمون آزمایش کرد و نشان داد که میمون دچار کرامپ های عضلانی(درد و انقباض) و علایم مسمومیت در آنها به وضوح دیده می شود. مهم تر از همه این که رازی به منابع گوناگون در زمینه پزشکی و داروسازی آگاهی کامل داشت و در صورت استفاده از این منابع در کتاب های خود، از مواردی که استفاده کرده بود یاد می کرد. او در کتاب های خویش نام 500 دانشمند را منبع داده است؛ به همین دلیل از او به عنوان پدر رفرنس دهی جهان نام می برند.
از طرف دیگر توانایی وی برای تمیز دادن میان آبله و سرخک نشان دهنده دقت وی روی بیماران و صرف عمر در درمانگاه ها و بیمارستان ها و توجه به مشاهدات در سیر بیماری بود. پزشکان دیگر نیز این علایم را می دیدند اما تجربه و توجه کافی نداشتند.
**ایرنا: اکنون کشورمان در چه جایگاهی از نظر دارویی قرار دارد؟
***ناصری: صنعت داروسازی یکی از عرصه های مهم علمی در تولید کالاهای راهبردی(استراتژیک) به شمار می رود. ایران پیش از انقلاب یکی از واردکنندگان عمده دارو محسوب می شد اما پس از انقلاب و با تحمیل تحریم علیه کشورمان، صنعت داروسازی نیز همانند دیگر حوزه های علمی طعم تغییر و تحول را چشید و تولید داروهای مختلف در داخل آغاز شد. اکنون آمارهای موجود در این زمینه گویای آن است که ایران در زمینه تولید، در بیش از 95 درصد داروها به مرحله خودکفایی رسیده است. با نگاهی کلی به ظرفیت های کشور در داروسازی مشاهده می شود، نزدیک به 20 دانشکده و 150 شرکت دارویی در ایران فعال هستند که در پوشش بخش خصوصی و دولتی فعالیت می کنند. البته در میان پیشرفت هایی که در سال های پس از انقلاب شاهد آن بودیم، به جرات می توان گفت که در سه سال سپری شده دولت تدبیر و امید، صنعت داروسازی پیشرفت های شایان توجهی داشته است. بر پایه آمارهای منتشر شده به وسیله وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، ایران در بخش تولید داروهای نوترکیب در رده هفتم جهان و در تولید کلی دارو در سکوی 10 کشور برتر دنیا ایستاده است.
از طرف دیگر، تولید نخستین نانو داروی ضد «سالک» دنیا، شکستن انحصار داروهای نوترکیب به وسیله متخصصان ایرانی، تولید انبوه داروی ضد سرطان به نام «دوکسوروبیسین لیپوزومال» با فناوری نانو و تولید انسولین قلمی برای نخستین بار در دنیا را می توان از جمله مهمترین دستاوردهای دولت تدبیر و امید در حوزه صنعت داروسازی کشور دانست.
**ایرنا: راهکارهای پیشنهادی شما برای ارتقای سطح داروسازی کشور چیست؟
***ناصری: همانطور که بیان شد، موفقیت های نخبگان داروسازی در ایران باعث شده است که ایران با 150 شرکت داروسازی و 18 دانشکده تخصصی رتبه نخست در منطقه و رتبه دهم تولید دارو در دنیا را کسب کند. برای ادامه اگر روند رو به رشد تولیدهای دارویی در کشور می بایست حمایت های لازم از این صنعت به صورت مفید و موثر صورت پذیرد. ایران برای پیشرفت این صنعت ظرفیت بسیار مناسبی از تعداد دانش آموختگان و نخبگان را دارا است. از طرف دیگر سرمایه گذاری در صنایع دارویی به صادرات دارو منجر خواهد شد. در صورت تحقق این مهم، می توان سالیانه میلیون ها دلار برای کشور درآمدزایی کرد. اگر قرار است به چشم اندازهای توسعه صنعت داروسازی بپردازیم به یقین باید افزون بر حمایت بخش خصوصی، حمایت بخش دولتی را نیز در اختیار داشته باشیم. اکنون صدها نخبه علمی کشور در رشته داروسازی مشغول به تحصیل هستند، اگر زمینه و آزمایشگاه های مجهز برای آنها فراهم شود می توان علاوه بر مصارف داخلی، دارو را به کشورهای دیگر نیز صادر کرد. در سال های گذشته دانشگاه ها شمار زیادی دانشجو در حوزه علوم دارویی تربیت کرده اند و این امر مشکل نیروی انسانی برای تولید دارو و فعالیت های صنعت داروسازی را رفع کرده است. اگر در گذشته دانشگاه ها مجبور به اعزام نخبگان برای آموزش به دیگر کشورها بودند، اکنون باید از این ظرفیت ها در داخل کشور بهره برد.
**ایرنا: نظر شما درباره آینده داروسازی چیست؟
***ناصری: بر پایه مشاهدات، به نظر من داروسازی جهانی به طرف استفاده از فرآورده های طبیعی و استفاده هرچه بیشتر از منابعی که جهان آفرینش در اختیار جوامع قرار داده است، پیش خواهد رفت. اگرچه داروسازی شیمیایی و تلخیص ملکول ها و ... جزو منابعی به شمار می رود که داروسازی را توسعه داد اما طبیعت نیز در آینده نه چندان دور زمینه های لازم را برای تحولات تازه در داروسازی فراهم خواهد آورد.
*گروه اطلاع رسانی
پژوهشم**9368** 9131