به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه در اراک، دعوت مأمون عباسی از امام رضا علیه‌السلام به خراسان، یکی از مهم‌ترین و تحول سازترین رخدادهای تاریخ اسلامی است که نه تنها سرنوشت امام معصوم را رقم زد، بلکه پیام‌ها و درس‌های عمیقی برای زندگی سیاسی و اجتماعی امروز در خود جای داده است. خبرنگار خبرگزاری حوزه در اراک در مصاحبه‌ای که با خانم اکرم جلالی، مدیر مدرسه علمیه ریحانة النبی اراک کرده است، به بررسی دلایل سیاسی و مذهبی این دعوت، نقش علمای درباری، شهادت امام و پیام‌های آن در بستر وحدت اسلامی و گفت‌وگوی بین‌مذهبی پرداخته که در ادامه به آن می پردازیم:
_ دلایل سیاسی و مذهبی که مأمون عباسی را وادار کرد تا امام رضا (ع) را به خراسان دعوت کند، چه بود؟
مامون خلیفه عباسی بعد از پیروزی بر امین -برادرش- تصمیم گرفت، که حضرت را در سال ۲۰۱ هجری، از مدینه به خراسان (مرو پایتخت مامون) انتقال دهد که در این رابطه با فضل بن سهل (وزیرش) و حسن بن سهل مشورت کرد. با بررسی اوضاع و شرایط سیاسی زمان مامون میتوان به این نتیجه رسید که مامون از این اقدام خود دنبال اهداف خاصّی بوده از جمله: مشروعیت دادن و رسمیت یافتن خلافت بنی‌عباس، کنترل فعالیت‌های آن حضرت، کاستن از مقام و معنویت امام تا از چشم طرفدارانش بیفتد، فرو نشاندن انقلاب‌ها و شورش‌های علویان، جذب حمایت مستمر خراسانیان و ایرانیان، از میان بردن نفرتی که اعراب و عباسیان از مامون بعد از قتل امین داشتند، در امان نگه داشتن خود از خطر نفوذ امام به خاطر هراس از وجود امام و نفوذ شخصیتی حضرت.
_ چرا مأمون پس از مدتی از سیاست مداران با امام رضا (ع) به سمت حذف فیزیکی ایشان حرکت کرد؟
علتی که موجب شد مأمون، امام رضا (ع) را به شهادت برساند، این بود که آن حضرت بی‌محابا (و بدون ترس) حق را در برابر مأمون اعلام می‌کرد. در بیشتر موارد در مقابل او قرار می‌گرفت که موجب عصبانیت و کینه او می شد.
_ نقش علمای درباری و جریان‌های فکری آن زمان در شهادت امام رضا (ع) چگونه بود؟
اندیشه اعتزالی عباسی که با رسوخ اندیشه‌های اعتزالی مبنی بر نقد پذیری روایات و راویان، به ویژه صحابه و سردمداران، امکان طرح شیوه جدید برای اداره جامعه اسلامی و تعامل با شهروندان فراهم گردید و مأمون نمایندگی آن را به دوش داشته است.
اندیشه خلافت موروثی عباسی که مبتنی بر اصالت خاندانی و نژاد عربی که از سوی دیگر عباسیان دنبال می‌شد.
_ شهادت امام رضا (ع) چه هشداری دربارهٔ نفوذ دشمن در نهادهای حکومتی به ما می‌دهد؟
امام رضا(ع) در کلامی حکیمانه و عبرت آموز درباره عدم اعتماد به دیگران و پرهیز از ظاهر بینی هشدار می دهند که مراقب رفتار دوگانه دشمن باشید. که گول فریبکاری و تظاهر طرف مقابل را نخورید و همواره با حزم و احتیاط همراه با صبر و حوصله به او نگاه کنید . امام (ع) در این زمینه می فرماید: اگر دیدید کسی اهل نماز و روزه است، گناه نمی‌کند و کارهای خوب هم انجام می‌دهد عجله نکن، گولش را نخور، ممکن است توان گناه کردن نداشته باشد. بعد می‌فرماید: اگر کسی توان گناه کردن داشت، اما گناه نمی‌کرد، آرام باش، فریب نخور، ممکن است گناهی را ترک می‌کند، اما مرتکب گناه دیگری می‌شود.
_ چگونه مناظرات امام رضا (ع) با دانشمندان ادیان دیگر میتواند الگویی برای گفت‌وگوی بین‌مذهبی امروز باشد؟
امام رضا علیه السلام نه تنها انزوا و فاصله گرفتن از دیگران را نمی پسندند بلکه به مناسبتهای مختلف از معاشرت و مذاکره با انسانهای آگاه و با خرد سخن گفته اند. در کتاب عیون اخبارالرضا، درمجموع، هفت یا هشت مناظره میان امام رضا(ع) و دانشمندان و ادیان و فرق نقل شده که همگی در خراسان (مرو) و در حضور مأمون بوده است؛ ولی بعید نیست که آن حضرت مناظرات دیگری نیز داشته که گزارش آنها به دست ما نرسیده است .برپایی این مناظرات، زمینه را برای پاسخ دادن به بسیاری از سؤالات و شبهات فراهم می‌ساخت؛ درنتیجه، باعث انسجام و تقویت جامعه شیعی می‌شد و بالمآل، انگیزه و فرصت بیشتری را برای پیشبرد و توسعه تمدن اسلامی، در اختیار شیعیان می‌گذاشت. به باور یکی از محققان، «تلاش برای تحکیم مبانی کلامی تشیع امامی و نشان دادن تسلّط ائمه شیعی بر میراث نبوی و علوی در گفت‌وگو با بزرگان ملل و نحل، یکی از اهداف امام رضا(ع) در هجرت به خراسان بوده است .
_ آیا سبک زندگی و تعامل اجتماعی امام رضا (ع) میتواند پاسخی به چالش‌های هویتی جوانان امروز باشد؟
بررسی متن مناظرات نشان می‌دهد که آن حضرت ضمن سخن‌گویی به‌قدر توان فکری و اعتقادی هرکس و نیز احتجاج به کتاب‌های آسمانی خود آنها، جهت حفظ احترام هر فرد و زبان او، با هر کس به زبان خودش سخن می‌گفت؛ در حالی که می‌توانست با همه به عربی سخن بگوید که زبان رسمی در آن روزگار بوده است. به علاوه، رفتار و گفتار امام با طرف مناظره (غیرشیعیان و حتی غیرمسلمانان)، بسیار محترمانه و مؤدبانه است و یک بار که سلیمان مروزی در مناظره درمانده می‌شود و مأمون به او خشم می‌گیرد که چرا تناقض‌گویی می‌کنی، امام مأمون را نهی می‌کند و می‌فرماید: کلامش را قطع نکنید و سپس به سلیمان می‌فرماید سؤالت را بپرس و اجازه نمی‌دهد او را تحقیر کنند.
نکته دیگر اینکه خلفای عباسی محدودیت‌هایی برای شیعیان و علویان فراهم کرده بودند و این باعث دوری آنان از ائمه شده و از نظر فراگیری اعتقادات، مشکلاتی برای آنها پدید آورده بود.
_ حرم امام رضا (ع) به عنوان کانون وحدت شیعه و سنی، چه نقشی در تقریب مذاهب اسلامی میتواند داشته باشد؟
علمای اهل سنت در هفته وحدت زیارت مضجع شریف ثامن الحجج را بر خود واجب دانسته و از گوشه و کنار کشور و حتی خارج از مرزهای ایران به زیارت این حرم قدسی می‌شتابند، چنانکه در هفدهم ربیع الاول، جشن بزرگ وحدت شیعه و سنی در آستان ملائک پاسبان رضوی برگزار و این صحن و سرا میعادگاه تجدید اتحاد مسلمانان می‌شود.
_ توطئهٔ مسمومیت امام رضا (ع) چه شباهتی به ترورهای سیاسی امروز دارد؟
روایتی از اباصلت هروی نیز نقل شده که می گوید: مأمون امام رضا ـ علیه السّلام ـ را فراخواند و آن حضرت را مجبور کرد از انگور بخورد آن حضرت به واسطه آن انگور مسموم شد.» بنابراین، ادله ای که اهل سنت ذکر کرده اند که مأمون امام رضا ـ علیه السّلام ـ را به شهادت نرسانده بی اساس می باشد. چرا که مأمون فردی بود که به خاطر حکومت، برادر خویش امین را به قتل رساند و محبوبیت امام رضا ـ علیه السّلام ـ در نزد او از برادرش بیشتر نبود. و گریه ظاهری او بعد از مرگ امام ـ علیه السّلام ـ به جهت منحرف کردن اذهان علویان و طرفداران امام رضا ـ علیه السّلام ـ بوده است. «بعد از شهادت امام رضا ـ علیه السّلام ـ شیعیان بدن شریف آن حضرت را در خراسان تشییع کردند. این تشییع جنازه به حدی پر شور بود که تا آن زمان مثل آن دیده نشده بود، همه طبقات در تشییع جنازه امام حاضر شدند». ترورهای شهدای اخیر نیز مظلومانه صورت گرفت چون این افراد نیز مانع اهداف شوم دشمن بودند.
_ چرا مأمون پس از شهادت امام رضا (ع)، سیاست انکار و پنهان‌کاری را در پیش گرفت؟ آیا این روش در نظام‌های امروزی هم دیده می‌شود؟
مأمون از روی مکر و حیله و برای پرده پوشی و تبرئه خود لباس عزا به تن کرد و با سر و پای برهنه حاضر شد و جنازه را حرکت دادند و مأمون عقب جنازه در بین آن جمعیت زیاد با صدای بلند گریه می کرد و به سر و صورت خود می زد و فریاد می کرد و می گفت: ای پسر عم! ای کاش من پیش از تو مرده بودم و این روز را نمی دیدم، و تو جانشین من بودی. وی دستور داد که جنازه را به قبّه هارونیّه ببرند و کنار قبر پدرش هارون دفن کنند، ولی طبق دستور مأمون نشد و به آنچه که خود امام رضا (ع) فرموده بود، عمل شد و در بالای سر هارون به آن کیفیّت که در اخبار و کتب تاریخ وارد شده، دفن نمودند.
_ آیا شهادت امام رضا (ع) نشان‌دهندهٔ شکست سیاست‌های ظاهریِ «داعیه‌داران وحدت اسلامی» در طول تاریخ است؟
امام رضا علیه السلام از همان ابتدا موضع خود را در مقابل مأمون مشخص کرد و مکر و حیله او را بی اثر کرد که تا شهادت ایشان ادامه یافت .امام موضع انفعالی اتخاذ نکردند و پس از اینکه مأمون به حضرت اعلام کرد قصد واگذاری خلافت به ایشان را دارد، حضرت در جوابی صریح و قاطع فرمودند: «اگر این خلافت از آن توست و خدا آن را به تو داده که سزاوار نیست خلعت خلافت را درآوری و آن را به دیگری واگذار کنی و اگر این خلافت از آن تو نیست که جایز نیست چیزی را به من بدهی که مال تو نیست».
سیاست های امام در مقابل مأمون طوری طراحی شد که همه برنامه ها و اقدامات وی را بی اثر کرد. امام در مدینه به نامه یا نامه های مأمون پاسخ نداد. برخلاف اینکه مأمون دستور داده بود ایشان خانواده شان را با خود ببرند، حضرت هیچ کدام از اعضای خانواده را همراه نبردند و به گونه ای خاص با خانواده خداحافظی کردند که به برنگشتن و نارضایتی حضرت از مسافرت دلالت داشت.
امام با شرط گذاشتن بر عدم دخالت در عزل و نصب ها و سایر امور حکومتی، مأمون را مجبور به پذیرش شرط نمود.
_ چرا برخی مردم عصر مأمون تحت تأثیر تبلیغات حکومتی قرار گرفتند و حقانیت امام رضا (ع) را نادیده گرفتند؟ آیا امروز هم چنین خطری وجود دارد؟
مأمون به سبب اینکه به قتل امام رضا(ع) متهم بود، برای اینکه این اتهام را از خودش دور کند، امام جواد(ع) را مانند پدرش به نوعی به بغداد احضار کرد؛ چون مقر حکومت را از مرو به بغداد منتقل کرده بود. او به قصد تبرئه خود، با امام جواد(ع) با احترام رفتار می کرد، با اصرار دختر خودش را به عقد آن حضرت درآورد، امام را در کاخی اسکان داده بود که به نظر می رسید به ایشان رسیدگی می کند.
_ روحیهٔ ظلم‌ستیزی پس از شهادت امام رضا (ع) چگونه در جامعه زنده ماند؟ امروز چگونه میتوان این روحیه را تقویت کرد؟
امام علیّ بن موسی الرضا علیه السّلام به القابی چون عالم آل محمد علیه السّلام شهرت یافته است، در حالی که هم ایشان در پارسایی به سان پدر نیک سیرتشان حضرت امیر مؤمنان علی علیه السّلام و در شهامت و شجاعت و نترسیدن از دشمن، به سان جدّشان حضرت رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله بوده اند، اما به عللی، ابن بعد از شخصیت جامع حضرتش کمتر بروز و ظهور یافته، و بسا که عده ای سراغی از این کمالات در آن وجود شریف ندارند. این جستار بر آن است تا به تکیه بر شواهدی روایی و تاریخی، جلوه های از این کمال انسانی را در ایشان به چشم جان آورد و بنمایدکه چگونه سخن و سیره حضرتش یارانی انقلابی و شجاع را گرد او آورد، تا درعین حاکمیت زور و تزویر، بی محابا سخن حق گفته و پروانه وار پیرامون شمع وجود حجت خدا به پرواز آمده و حاملان و پیام رسانان نور معرفت او شوند؛ باشد تا برمعرفتی افزوده و زیارتی عارفانه تر را موجب گردد.
_ آیا زیارت امام رضا (ع) میتواند نمادی برای مقاومت در برابر ظلم در دنیای امروز باشد؟
پیروی از سیره امام رضا (ع) می تواند راهگشا باشد زیرا آن حضرت در جور و استبداد بودند اما در برابر همه حاکمان اخلاقیات را رعایت می کردند و زمانی که مامون ایشان را ولیعهد قرار داد در مقابل ظلم ایستادگی کردند و پیروی از رفتار پیامبر اسلام (ص) در همه حرکات اجتماعی و سیاسی ایشان هویدا بود.